موسیقی آذر بایجان

موسیقی آذربایجان در گذر اعصار رشد و صیغل یافته و مسیر تكامل خاص خود را پیموده و به عالی ترین درجه رسیده است .
شوستا كوویچ , آهنگساز بزرگ روس عصر حاضر , مكتب آهنگسازی آذربایجان ( البته جمهوری آذربایجان ) را مكتب عالی موسقی آذربایجان نام برده است . موسیقی آذربایجان مختص قفقاز و آسیای میانه نبوده است بلكه در خاور میانه و خاور نزدیك به طور وسیعی انتشار یافته . البته اصل موسیقی آذربایجان بر موسیقی همان موسیقی آذری است كه در ایران رواج دارد .
موسیقی آذری به گونه های ملی , شفاهی و عاشیقی قابل بخش بندی است و در این مسان هنر عاشیقی دارای ویژگیهای ملی و شفاهی است .
هنر موسقی عاشیقی از نظر مضمون : قهرمانی , رزمی , موضوعات تغزلی و كلاسیك و … و داشتن خصوصیات سنتی از یك طرف آفرینش حرفه ای را تشكیل می دهد ولی از نظر ساختار یك هنر فولكور است .
▪ موسقی آذ‌ری به سه دسته زیر تقسیم می شود :
۱) موسیقی ملی ( ترانه ها و آهنگهای رقص )
۲) ملی – حرفه ای ( همان عاشیقی )
۳) شفاهی حرفه ای ( دستگاههای موقامی , موقامهای دارای فرم كوچكتر , موقامهای ضربی )
یكی از مهمترین راههای حفظ و اشاعه موقامها و همچنین تمامی آثار فولكلوریك نغمه نگاری آنها است .
● موقام :
موقام موسیقی كهن ملی آذربایجان به علت علاقه خاص این ملت به آن و زیبایی عمیقش و همچنین پیوند آن با ادبیات و شعر عاشیقی , تكامل زیادی یافته است . رامز زهاب اف آن را به سه دسته زیر تقسیم می كند :
۱ دستگاههای موقامی
۲) موقامهای دارای فرم كووچكتر
۳۰ موقامهای ضربی
زمان شكل گیری موقامها به درستی معلوم نیست .
در چگونگی و كیفیت موقام نوازنده ها و خواننده ها نقش مهمی را ایفا می كنند و اجرای عالی دستگاههای موقامی به دانش عمیق , توانایی درك , رعایت اصول تناسب,زیبایی شناسی( Esthetiorue )و تجربه و مهارت زیاد نیاز دارد . و برای نیل به این هدف نوازنده باید آموزشهای طولانی مدت (١۰ – ۵ ) سال فقط در زمینه نوازندگی ببیند .
▪ موقام در منابع علمی :
موقامهای آذری , هنر شعری – موسیقایی , كه دارای تاریخی كهن می باشند و به طور وسیع در شرق گسترش یافته است و به دلیل زیبایی خاص خود , نظر محققین را در تمامی اعصار به خود جلب كرده است .
تاریخ آموزش موقام , در آذربایجان شامل دو دوره قدیم و جدید است .
در دوره قدیم رساله ها و منطومه های بسیاری در این باب به چشم می خورد ك ه به زبانهای فارسی و عربی و گاه تركی نوشته شده اند كه بیشتر آنها در قرنهای هشتم و نهم شمسی به رشته تحریر در آمده اند , كه بحث آنها بیشتر برروی لاد ( واژه ای روسی به معنای مقام یا Mode است ولی برای اینكه با موقام آذری اشتباه نشود با همان نام به كار رفته است ) و ریتم است . یكی از نظریه پردازان بزرگ ایران به نام صفی الدین ارموی , نظریه پرداز مشهور آذربایجانی , بود كه بوجود آورنده سیستم جدی مقامهای شرق به شمار می رود .
علم موسیقی با رساله های كوكبی , درویش علی بخارایی و میرزابیك آذربایجانی غنی تر می شود و همه اینها نشاندهنده این است ه موسیقی ایران و بخصوص موسیقی آذری از دیر باز مورد بررسی قرار گرفته است . اما متاسفانه این تحقیقات در اوج خود ناكام ماندند . حتی حكیم ابوخضر فارابی در آثار گرانبهایش به موضوع موقام اشاره كرده است .
لازم به یاد آوری است كه موسیقی آذری حتی با حمله مغولها نیز از بین نرفت و نه تنها از بین نرفت , بلكه در همین زمان موسیقیدانان برجسته ای از جمله صفی الدین ارموی (١٢۹۴ – ١٢٣۰ ) معرف موسیقی آذری در تمام دنیا قرار دارد .
ارموی برای نخستین بار " ١٢ موقام " را به طور سیستماتیك در آورد اگر خود وارد انواع آن را به آوازها و بخش ها – شعبه ها , تقسیم نمود . همچنین او در آثار علمی خود ضمن شرح مسائل فیزیكی , آكوستیكی , قدرت تاثیر گذاری , ملودی , ریتم و وزن موسیقی , قوانین موقامها , توالی اصوات آنها و فونكسیون درجات را نیز توضیح داده است .
از دیگر نظریه پردازان ایرانی – آذری , عبد القادر مراغه ا ی ( ١۴٣۴ – ١٣۵٣ ) است كه در اروپا برای نخستین بار دانشمند آلمانی گیزه وتر Gizze Wetter ( ١۸۵۰ – ١۷۷٣ ) از عبد القادر به عنوان نظریه پرداز موسیقی نام برده است . در نخستین پژوهشهای مراغه ای به موقام به طور آشكارا بر می خوریم .
ثریا آقایوا محقق آثار مراغه ای می نویسد : " … در پژوهشهای مراغه ای برای نخستین بار مفهوم مقام ( لار ) و نظریه مربوط به آن نیز توضیح داده می شود . "
در قرنهای شانزده و هفده از رسابات نجم الدین كوكبی , درویش علی و میرزابیك آذربایجانی می توان اطلاعات جالبی در رابطه با موقامها بدست آورد .
▪ كوكبی ١٢ موقام را به ٢۴ شعبه اصلی , ٦ آواز و سه رنگ جدا شده از ١٢ موقام اصلی تقسیم می كند :
عشاق , نوا , بوسیلك , راست , اصفهان , زیر افكنه ( كه كوچك نیز نامیده می شود ) , بزرگ , زنگوله , نهاوند , رهاوی , حسینی , داق و قسمتها و انواع آن .
میرزا بیك علاوه به موارد بالا نام چند آواز دیگر از جمله بدل ؤ حصارك و حصرك را نیز ذكر می كند .
چنانكه از مقالات میر محسن نواب ( ١۹١۸ – ١۸٣٣ ) بر می آید , در اواخر قرن ١۹ بر تعداد آوازها در آذربایجان افزوده شده بود . و از ٦ الی ١۵ رسده بود . میر محسن نواب شعبه ها و گوشه های ٦ دستگاه را بر می شمرد .
راست , ماهور , شهنازی , رهاوی ( رهاب ) , چهار گاه و نوا .
▪ دستگاه راست :
راست , پنجگاه , ولایتی منصوریه , زمین خارا , راك هندی , آذربایجان , عراق , بیات ترك , بیات قاجار , ماورا النهر , بال كبوتر , حجاز ,‌شهناز , زنگ شتر , كركوكی، راست.
دستگاه ماهور، ماهور، شور، عشیران، دلكش، دوگاه، زنگ شتر، حجاز، ماوراء‌النهر، شهناز، حاجیوئی، سارنج، شوشتر، مثنوی، سوز وگذاز، ماهور.
▪ دستگاه شهناز :
درآمد شهناز، عاشق دشتی، سلمك، مویه، لیلی و مجنون، ابوالچپ، شاه‌ختایی، آذربایجان، وامق، محاز.
▪ دستگاه رهاوی :
رهاب، همایون، تركیب، غزال، بیات ترك، بیات قاجار، زمین خارا، ماوراء‌النهر، بال كبوتر، مجاز، بغدادی، شهناز، آذربایجان، مراج، عشیران، زنگ‌شتر، عثمانی، بیات كرد، بیات شیراز، حاجیونی، سارنج، شوشتر، مثنوی، ثقیل، سوز و گداز.
▪ دستگاه چهارگاه :
چهارگاه، سه‌گاه، زابل، یدّی‌حصار، مخالف، مغلوب، منصوریه، زمین‌خارا، ماورا‌ء‌النهر، مجاز، شهناز آذربایجان، عشیران، زنگ شتر، كركوكی.
▪ دستگاه نوا :
نوا، نیشابور، درآمد‌شهناز، سیلك، حسینی، مسیحی، شهناز، حاجیونی، بیات‌كرد، آذربایجان، عشیران، زنگ شتر، كركوكی، شاه‌ختایی، افشاری (اوشاری)، شكستهٔ عشیران.
اما این تقسیم‌بندی تاحدودی ناقص است، مثلا به دستگاه مهم شور اشاره‌ای نشده ‌است. در موسیقی آذری بیشتر از سه گاه و شور استفاده می‌شود اما راست، شوشتر، چهارگاه و بیات شیراز نیز كم كاربرد ندارند و در این میان همایون از همه كمتر به كار می‌رود.
موقام در منابع ادبی معتبری از قبیل قابوسنامه و خصوصا خمسه نظامی و … بسیار نام برده شده اند كه نشانگر قدمت و اهمیت تاریخی موقامها ی آذری است .
● نغمه نگاری ( Notation ) موقامها
نغمه نگاری یعنی به نت در آوردن آثار. این راه نه تنها باعث حفظ آثار می‌باشد، بلكه نیروی عظیم تحقیق و بررسی را به خود جلب می‌نماید و موجبات باززایی آثار را نیز فراهم می‌آورد.
البته در قرنهای ١۰-۸ نیز این شیوه وجود داشته است. و در زمان فارابی و مراغه‌ای نیز نغمه‌نگاری به شیوهٔ خاصی صورت می‌گرفته است. اما در قرن ٢۰ شیوهٔ نغمه نگاری به سبك اروپایی جایگزین شد.
در عصر حاضر نخستین بار حاجی بیگ نمونه‌های موسیقی شفاحی- حرفه‌ای آذری را به نت درآورد.
▪ توالی ١٢ موقام :
۱) عشاق : دو - ر – می- فا- سل- لا-سی- بل- دو
۲) نوا : دو – ر- می بل- فا- سل- لابل- سی‌بل- دو
۳ ) بوسیلك : دو – ربل- می بل- فا- سل- لا- سی‌بل- دو
۴) راست : دو – ر- می - فا- سل- لا- سی‌بل- دو
۵) عراق : دو – ر- می- فا- سل- سل‌دیز-لا- سی‌- دو
۶) اصفهان : دو – ر- می- فا- سل- لابل- سی‌بل- دو
۷) زیرافكند : دو – ر- می بل- فا- سل- لابل- سی‌بل- دو
۸) مخ ركسا : دو – ر- می - فادیز- سل - لا- سی‌- دو
۹) زنگوله : دو – ر- می- فا-فادیز- سل بل- لا- سی‌بل- دو
۱۰) رهاوی : دو – ربل- می - فا- سل- لابل- سی‌بل- دو
۱۱) حسینی : دو – ربل- می بل- فا- سلبل- لابل- سی‌بل- دو
۱۲) حجاز : دو – ربل- می بل- فا- سل بل- لابل- سی‌بل- دو
● دستگاههای موقامی
دستگاههای موقامی نقطهٔ اوج موسیقی فولكوریك آذری هستند. با استناد به اشعار نظامی معلوم می‌گردد كه موقام به شكل دستگاه در آن زمان به كار‌برده می‌شده است می‌توان به این نتیجه رسید كه دستگاههای موقامی فرم مكمل‌شده و كلاسیك موسیقی شفاهی حرفه‌ای‌اند. این ظرایف یادگارهایی تاریخی- فرهنگی به شمار می‌روند.
▪ دستگاههای موقامی آذربایجان عبارتند از :
۱) راست
این موقام را می‌توان در تمامی سرزمین مسلمانان دید. در موسیقی قرون وسطی، اولین موقام و اساس سایر موقامها به حساب می‌رود و ما در موقامها. راست در موسیقی شفاهی-حرفه‌ای ملل خاور نزدیك یكی از ١٢ موقام اصلی است. از دیرباز تاكنون ماهیت اولیهٔ خود را حفظ كرده‌است. این مایه (Mode) از سل SOL شروع می‌شود.
موقامهای هم‌خانواده راست :
ـ دستگاه ماهور هندی، ماهور در فارسی معنای پرتگاه و درّه می‌دهد. ماهور از دستگاههای قدیمی ایران با قدمت شاید ٣۰۰۰ سال است. و در تاریخ آمده است كه با قبیلهٔ ماهوریای هند مربوط است.شعبه ها و گوشه های این دستگاه در طول تاریخ فرقهای زیادی نموده است و امروزه ۸ شعبه و گوشه است :
برداشت، مایهٔ ماهور، مشتاق، حسینی، ولایتی، شكستهٔ‌فارسی، عراق و قرایی.
ماهور جدای از موسیقی آذری در موسیقی كلاسیك ایران نیز تشكل وسیعی دارد و یكی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایران است كه درجات و پایه (تونیك ) دستگاه منطبق با گام دو ماژور Domajor در موسیقی كلاسیك اروپا است ، ماهور در تركیب واریانت آوازی ٢۰ گوشه دارد و در واریانت سازی شامل ۵۸ گوشه است .
ـ ماهور میانی :
دلیل اینكه به آن ماهور میانی می گویند این است كه این دستگاه در منطقه میانی گستره صوتیتار و خواننده اجرا می شود .
تونیك ( درجه میانی كه گام از آن شروع می شود ) ماهور میانی Fa است . یعنی از ماهور هندی كه تونیك اش Do است چهار درجه بالاتر .
برداشت , مایه ماهور , عشاق , حسینی , ولایتی , شكسته فارس , مبرقعه و عشیران .
فونكسیون گذر در این دستگاه " شكسته فارس " است كه این شعبه ( شكسته فارس ) نوعی رابط است .
ـ بیات قاجار :
از دیگر دستگاههای همخانواده موقام راست , بیات قاجار قاجار است ، لاد این موقام با راست یكی است با این تفاوت كه بیات قاجار در مایه سی بمل Sib می باشد .
حس این دستگاه حسی غمگین است . این دستگاه شامل ۸ گوشه است : بیات قاجار , بیات ترك , قطار , بیاتی , چوپان بیاتی یا بیات چوپان ( كه چوپانان هنگام بردن گوسفندان به چرا می خوانند ), حجاز , گبری و شكسته فارس .
ـ دوگاه :
این دستگاه همخانواده راست است و با مایه سی بمل Sib آغاز می شود .گوشه های دوگاه : دوگاه , روح الارواح , زمین خارا , ناله زنبوری , پهلوی , معنوی , ماورا النهر , حجاز , بغدادی , گبری , شاه خقایی , شیرین , شكر و دوگاه .
۲) شور
در هیچ یك از موسیقی های شفاهی – حرفه ای آسیای میانه , عرب و ترك , به این موقام بر نمی خوریم و این دستگاه حجیم ترین و پیچیده ترین دستگاه در موسیقی ایرانی و آذری است. این دستگاه حجیم ترین و پیچیده ترین دستگاه در موسیقی ایرانی و آذری است .
گوشه های این دستگاه عبارتند از : مایه , در آمد ,‌شور , مویه , بوسیلك , سلمك , زیر كش , مگریز , سیاروح , جدایی , شهر آشوب , نشیب و فراز , خجسته , شكسته فارسی , سمایی , حجاز , بغدادی , حجاز , عربی , راز مجنونی , گبری , گوهری , سارنگ ابو عطا , غم انگیز , مهدی ضرابی , شك شهناز , كردشهناز , شور شهناز , شهناز خارا , دلكش , جوهری و شور .
۳) سه گاه
سه گاه یكی از موقامهای بسیار رایج موسیقی آذری چه در ایران و چه در آذربایجان است و روح الله خالقی – موسیقی دان برجسته ایران – نیز در كتاب نظری به موسیقی خود این امر را گوشزد كرده است . سه گاه در موسیقی آذری – به دلیل علاقه زیاد به خوانندگان و نوازندكان - در كوكهای متنوعی اجرا می شود . پرفسور م . ص . اسماعیل اف سه گاه را به ۵ ثنالیته تقسیم می كند .
▪ مایه سی Si در اكتاو كوچك ( سه گاه خارج )
▪ مایه می Mi در اكتاو اول ( سه گاه میانی ) و مایه می در اكتاو كوچك ( سه گاه زابل )
▪ مایه لا La در اكتاو اول ( سه گاه میرزا حسین )
▪ مایه ر Re در اكتاو اول (‌سه گاهخ یالخین )
▪ مایه سل Sol در اكتاو اول ( سه گاه هاشم ) .
۴) سه گاه زابل
قفدیمی ترین و رایج ترین نوع سخ گاه " سه گاه زابل " است كه سه گاه میانی نیز نامیده می شود . و تونیك آن می Mi است .
گوشه ها : مایه زابل , زابل , مانند مخالف , مخالف , سه گاه , جوهری , سه گاه زابل , مویه , حصارمخالف , منصوریه , روح الارواح , زمین خارا , ناله زنبوری , پهلوی , حجاز , شاه خقایی , نهاوند , سارنج , زابل , سه گاه میرزا حسین .
۵) چهار گاه
چهار گاه جدای از موسیقی آذری , شاخص موسیقی ایران است . ساختمان این دستگاه بسیار كامل است و جالب توجه این كه چهار گاه دارای دو محسوس است یعنی گام در حالت بالا رونده از محسوس به هنگام سه ربع پرده است و هنگام برگشت از رو تینك به تونیك , یعنی هم یك گام بالا رونده است و هم یك گام پایین رونده ! تونیك چهارگاه نت دو Do است .
گوشه ها: چهارگاه , بسته نگار , فیروز , مانند مخالف , موالف , جوهری , مخالف ( یا كریم آبادی ) , حصار , مگریز , زیر كش , روبند , غره , مخالف , مغلوب , منصوریه , عزال , چهار گاه .
۶) شوشتر
این موقام كه از موقامهای اصلی آذری است در شنونده احساس غم و اندوه ایجاد می كند . بسیاری از ترانه ها ؤ رقص ها , رنگ ها و تصنیف های آذری مربوط به این موقام است .
گوشه های شوشتر , در اواخر قرن ١۹ : امیری , شوشتر , شوشترك , شوشتر , سارنج , مثنوی , معنوی , افشاری , حیدری , عثمان , گرایی , قاراكرد , مانی و كشیش اوغلو .
بیات شیراز.
حاجی بیگ اف موسیقیدان آذربایجانی درباره این موقام می نویسد : " از نظر تاثیر هنری و روانی … بیات شیراز در شنونده احساس غم بوجود می آورد " . اما امروزه به عقیده ك . احمد اف , موسیقیدانان و نوازندگان برجسته تار " بیات شیراز " را به عنوان یك موقام غم انگیز نمی گویند . اجرای امروز این موقام , ساختار متنوع و رنگا رنگ ملودی , مخصوصا حالتهای رنگارنگ " برداشت " و " مایه بیات شیراز " و اجرای با شكوه آنها , دوری آن را از غم و غصه نشان می دهد .
گوشه ها : در آمد , بیات اصفهان , بیات شیراز , ابوالجب , جعفریه , بورشتی , آذربایجان , بیات كرد , حاجیونی , گیلی ( به معنای گلایه ) , دشتی , مهدی ضرابی , قطار , بیاتی , عاشق كش , نیریز – داوودی و عزال .
۷) همایون
همایون هفتمین دستگاه موقامی اصلی در موسیقی آذری است . همایون یكی از ٢۴ شعبه موسیقی ملل قدیم خاور نزدیك است .
▪ گوشه ها :
نوا – نیشابور , همایون , بیاتی-فیلی , سوز و گداز , تركیب , بیداد , بختیاری , عزال , نوروزی , گونش (یعنی خورشید ) , راوندی , مثنوی , پهلوی , مولوی , مؤالف , عزال و همایون .
موقامهای كم حجم
موقامهایی هستند كه نسبت به موقامهای دیگر حجم آنها ( از نظر تعداد گوشه ها ) كمتر باشد ، معمولا در این موقامها سه تا پنج گوشه یا شعبه اجرا می شود ، این موقامها نخست به صورت مستقل نبوده اند , بلكه قبلا شعبه ای از یك دستگاه موقامی دیگر بوده اند .
این موقامها عبارتند از : ١. قطار , ٢. رهاب , ٣. شهناز , ۴. بیات كرد , ۵. دشتی .
▪ قطار :
این موقام به دستگاه ماهور هندی نزدیك است چون كه قطار قبلا از شعبه های ماهور هندی بوده است .
ـ شعبه های قطار : ١. قطار , ٢. مایه قطار , ٣. قطار
▪ رهاب :
از " رهاوی " یكی از ١٢ موقام كلاسیك ملل خاور نزدیك نشأت گرفته است ، رهاب از خانواده شور است .
ـ شعبه های رهاب :
١. برداشت , ٢. شكسته فارسی , ٣. عراق , ۴. قرایی , ۵. مسیحی , ٦. آیاق رهاب .
▪ شهناز :
شهناز موقامی كم حجم ولی با طیف وسیع است و در خیلی از دستگاهها هم به صورت شعبه در آمده است .
ـ شعبه های شهناز :
١. شهناز , ٢. دلكش ,٣. زیر شهناز یا شهناز ریز ،
▪ بیات كرد :
از موقامهای كم حجم خانواده شور با مایه Re .
شعبه های بیات كرد : ١ – بیات كرد , ٢ – بیات عجم , ٣ – " آیاق " بیات كرد ( فرود )
▪ دشتی :
دشتی نیز از زیر مجموعه های شور است . این موقام در موسیقی آذری خیلی مورد توجه قرار نگرفته است ،
ـ گوشه ها :
دوبیتی , گیلی , گبری , بیات كرد , نهیب , قرایی , مثنوی نور و شاه ختایی .
● موقامهای ضربی
موقامهای ضربی از گونه بسیار رایج در موسیقی شفاهی – حرفه ای آذر بایجان هستند . موقامهای ضربی دارای ویژگیهای خاص خویش هستند .
دستگاههای این موقامها مشخصأ آثاری آوازی – سازی چند قسمتی كه بی شباهت به سوئیت نیست می باشند . ریتم و متد این موقامها با شعر آذری رابطه ای تنگاتنگ دارد .
۱) حیراتی یك موقام ضربی از خانواده راست می باشد و بر اساس مایه Do لاد – مقام راست استوار است .
موقام ضربی حیراتی دارای بداهه پردازی مشتمل بر برگشتهای ملودی دستگاه موقامی ماهور هندی است و متد آن ۴/٢ است .
۲) آراز بارمی :
این موقام ضربی از خانواده شور است و براساس یكی از ۷ لاد شور استوار است .
متد آن ۴/٣ و تمپوی آن سنگین است . حالت شاعرانه ای دارد و گاهی نیز با گروه كر خوانده می شود .
۳) منصوریه :
موقامی ضربی بر اساس كوك Do مقام – لاد چهار گاه است .
منصوریه مقامی با خصوصیات حماسی و قهرمانی است .
۴) سمایی شمس :
این موقام بر اساس كوك شور استوار است ،‌ این موقام با اینكه موقام مشكلی به حساب می آید , شعبه اوج شور نیز به شمار می رود .
به طور كلی اجرای سمایی شمس در شنونده , خوشی و شوق می آفریند .
از خصوصیات این موقام این است كه بر خلاف موقامهای دیگر با یك تصنیف ملایم خاتمه می یابد .
۵) مانی :
این موقام نیز مبتنی بر كوك و لاد شور است ، موسیقیدانان ملی – حرفه ای این موقام را " عثمانی " نیز می نامند . متد آن ۴/٢ و حالت ریتم مارش وار آن تا آخر موقام ادامه دارد.
۶) اوشاری ( افشاری ) :
بر اساس لاد – مقام شوشتر استوار است و متد آن ۴/٢ آست . این موقام در موسیقی عاشیقی نیز به صورت یك آهنگ سنتی , مشهور است .
ملودی این موقام منعكس كننده شكوه و عظمت است .
۷) حیدری :
این موقام نیز بر مقام – لاد شوشتر استوار است . همچنین متد آن ۴/٢ است . حجم حیدری نسبت به دیگر موقامهای ضربی كمتر است .
در این مموقام موسیقی سازی فعال تر است چونكه پایان آن بوسیله ساز انجام می شود نه با ساز – آواز .
۸) " قارا باغ شكسته سی " و " كسمه شكسته " :
در موسیقی آذری این دو نوع شكسته جایگاه بالایی دارند . این دو شعبه در قرن ١۹ به صورت موقام ضربی تغییر شكل یافتند .
گونه شكسته نخستین بار در موسیقی عاشیقی شكل یافت . قارا باغ شكسته سی اصولا توسط مردان وكسمه شكسته توسط زنان اجرا می شود .

منبع : خانه اقوام ایرانی