ایران چگونه به گفت‌وگوی هسته‌ای با غرب ترغیب شد؟

نیمه اسفند ۸۷ بود که پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل به‌ همراه آلمان در یک بیانیه‌ مشترک کم‌ سابقه آمادگی خود را برای گفت‌وگوی مستقیم با ایران با هدف حل مسئله‌ هسته‌ای اعلام کردند. نگاهی به ظواهر امر و تحولاتی که از نیمه اسفند تا امروز رخ داده، می‌تواند فرایند پیش انداختن گفتگوی ایران و ۱+۵ و کلید آغاز آن را پیش رو بگذارد.
نیمه اسفند ۸۷ کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین و آلمان در بیانیه‌ای که در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خوانده شد اعلام کردند: ما همچنان نسبت به یک راه حل دیپلماتیک جامع از جمله از طریق گفت و گوی مستقیم متعهد هستیم.
کشورهای موسوم به گروه ۱+۵ همچنین از ایران خواستند که از این فرصت برای تعامل با آنها استفاده کند و به این ترتیب فرصت‌ها را برای به دست آوردن راه حلی از طریق مذاکرات به حداکثر برساند.
هم بیانیه مشترک ۱+۵ در یکی از نشست‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هم درخواست آنان از ایران برای بهره مندی از فرصت پدید آمده، موضوعات تازه ای بود که پایان سال خوشایندی را برای ایران رقم زد و فرصت کافی را در اختیار تهران گذاشت تا راجع به این مسئله بیشتر بیاندیشد.
کشورهای ۱+۵ البته در مورد پیشرفت برنامه های هسته ای ایران ابراز نگرانی کرده و ضمن تاکید بر رفع ابهام از این برنامه ها، یادآور شده بودند: ما از ایران می‌خواهیم با ارائه‌ اطلاعاتی که آژانس برای حل این مسئله به آن نیاز دارد، به طور کامل با آژانس همکاری کند.
نکته ای که در بیانیه فوق حائز اهمیت بود، اشاره نکردن به تشدید تحریم‌ها علیه ایران بود؛ چیزی که تا پیش از آن به عنوان تنها راه برای متوقف کردن ایران یاد می شد.
به نظر می رسد بخش عمده ای از تحولاتی که طی دو ماه گذشته درباره ایران رخ داده، نه به عملکرد جدیدی از ایران و یا تغییر شعارها و آرمان های نظام سیاسی جمهوری اسلامی بلکه به وضعیت کشورهای همسایه این کشور مربوط می شود. در شرایط کنونی تعامل با ایران در زمینه حل و فصل مشکلات افغانستان و عراق و شاید بعدها لبنان و فلسطین این امید را ایجاد کرده است که ایالات متحده بخشی از خواسته های اتمی ایران را بپذیرد.
واکنش های تهران نسبت به شعار تغییر اوباما کاملا حساب شده و هوشمندانه بوده است. این کشور این بار نه از طریق موضع گیری های محمود احمدی نژاد بلکه با درایت رهبری سیاسی خود، گام به گام مسئله رابطه با آمریکا و پذیرش مذاکرات را پیش برد و لغتی دال بر رد کامل مذاکره به کار نبرد.
ایران صبر کرد تا اتفاقات آینده نیز حادث شود و در این مدت نه دست رد بر سینه طالبان مذاکره بزند و نه به یکباره خود را مشتاق به آن نشان دهد. هر دو این واکنش ها با پیامدهای منفی و احتمال از دست دادن بخش عمده ای امتیازات همراه بود.
از دیگر سو تعهد دولت اوباما برای همکاری ‌های چندجانبه با اروپا و آژانس انرژی اتمی به ویژه در قبال جمهوری اسلامی ایران، این امید را نزد آژانس به وجود آورد که همکاری های ایران نیز افزایش یافته است و می توان آن را از روندی را که کره شمالی طی کرده، بر حذر داشت.
شاید از همین رو بود که شورای حکام نیز در آن بیانیه اسفند از اشاره به تحریم ها خودداری و بر رویکرد دیپلماتیک تاکید کرد. درواقع می توان گفت کلید گشایش نسبی میان ایران و متحدان غربی در همان روزها زده شد. البته بحث تعلیق غنی سازی از سوی ایران همچنان جاری بود. این کشورها بازهم اعلام کردند که ایران باید غنی‌سازی را تعلیق کرده و اسناد و دسترسی لازم به مکان‌های مورد نظر را در اختیار بازرسان آژانس قرار دهد.
عمده ترین تحولاتی که در این فاصله رخ داد تا به قریب الوقوع بودن مذاکرات ایران و ۱+۵ منجر شود، یکی ادعای پنهان‌کاری هسته‌ای ایران، دیگر تهدید جدی کره شمالی برای شبه جزیره کره و سپس وخامت اوضاع در افغانستان و چند نشست پیاپی درباره این کشور و همچنین اعلام استراتژی جدید آمریکا در قبال پاکستان و افغانستان بود.
در این حین بحث گفتگوی ایران و آمریکا درباره افغانستان و نیز برداشته شدن شرط تعلیق غنی سازی از سوی گروه ۱+۵ مطرح شد. در همین روزها محمود احمدی نژاد گفتگوی مهمی با هفته نامه اشپیگل چاپ آلمان انجام داد که در آن کدها و پیام های جالب توجهی مستتر بود. او گفته بود که: "اوباما برای اصلاح و تغییر واقعی به تصمیم‌های شجاعانه نیاز دارد."
انتظار ایران برای اتخاذ تصمیمات شجاعانه از سوی باراک اوباما در گفت و گوی رئیس جمهور روشن و پیدا بود. احمدی نژاد گفته بود: "منتظریم آقای اوباما برنامه‌هایش را اعلام کند تا آن را مورد ارزیابی قرار دهیم. باید منتظر بمانیم و ببینیم در عمل چه تغییراتی انجام خواهد شد."
او بعد از صحبت درباره گره های سیاسی و نظامی موجود در افغانستان و عراق، به تاثیر رابطه ایران و آمریکا بر جریانات منطقه ای نیز اشاره کرده و گفته بود: "نباید انتظار داشت مسائلی را که در طول ۶۰ سال اتفاق افتاده است، بتوان در زمان کوتاهی حل و فصل کرد. ما در این زمینه نه سخت ‌گیر هستیم و نه ساده‌اندیش بلکه واقع بین و علاقمند به گفتگو و تعامل سازنده هستیم."
پیام مهم بعدی را معاون امور بین‌الملل سازمان انرژی اتمی اعلام کرد. او به نمایندگی از دستگاهی که زیر سوال های جامعه جهانی قرار دارد و عملکردش را پرابهام می خوانند، در آستانه روز ملی فناوری هسته ای در ایران، گفت و گوی مشروحی را در اختیار رسانه ها گذاشت که محتوای آن از خوشنودی ایران نسبت به تداوم مذاکره با کشورهای ۱+۵ حکایت داشت.
محمد سعیدی در این باره گفت: اگر رویکرد ۱+۵ به حل و فصل مسئله‌ هسته‌ای ایران مثبت باشد، پیشنهاد ایران به این کشورها می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
وی درباره اینکه آیا شرایط بسته‌ پیشنهادی ایران با توجه به تحولات اخیر تغییری خواهد کرد؟ گفت: آخرین پیشنهاد ایران توسط سعید جلیلی ارائه شد که یک بسته‌ جامع بود که می‌تواند مبنای مذاکره قرار گیرد. اگر رویکرد آنها به مسئله‌ هسته‌ای ایران و حل آن مثبت باشد، این پیشنهاد می‌تواند مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که موضوعات منطقه‌ای را مطرح می‌کرد که می‌تواند محلی باشد برای آزمایش صداقت ۱+۵.
دو روز بعد از انعکاس صحبت های احمدی نژاد و سعیدی، خبر رسید که آمریکا از اعلام آمادگی ایران برای گفت و گو با واشنگتن و پنج کشور دیگر عضو گروه ۱+۵ در مورد برنامه هسته ‌ای اش استقبال کرده است.
رابرت وود سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد: از این واقعیت که آنها به انجام گفتگو تمایل دارند استقبال می کنیم.
تاکید او بر بسته ای بود که از سوی ۱+۵ به ایران ارائه شده و مطابق گفته وود، بسته ای خوب از مشوق هاست. این بسته محور مذاکرات دو طرف عنوان شده و ایران نیز برای گفتگو درباره آن اعلام آمادگی کرده است.
غرب نیز امیدوار است که طی این گفت و گوها، ایران تضمین های لازم را نسبت به صلح آمیز بودن برنامه هسته ای اش به جامعه جهانی ارائه کند؛ برنامه ای که همواره با تردید و تشکیک به آن نگاه شده است. وود اعلام کرد که کاری که ۱+۵ در این باره انجام داده، ارائه بسته ای بوده است تا ایران ترغیب به حضور و ارائه توضیح شود و بتواند تضمین های لازم را به جامعه جهانی شود.
خبری که بعد از آن منتشر شد، تماس تلفنی سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران تهران با خاویر سولانا مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بود که از آن این مطلب مخابره شد: "تهران از گفتگو با ۱+۵ استقبال کرد."
فضای فعلی به وجود آمده و استقبال ایران از گفت و گوهای تازه، این امید را زنده کرده است که مذاکرات آتی دو طرف بدون ملاحظات سابق باشد. حتی اینکه گفته می شود غرب از راه های دیگری قصد دارد ایران را متقاعد به ارائه توضیح و تضمین های بین المللی کند، خود موجب تحولی در روند بررسی مسئله مورد بحث خواهد بود.
مشوق های به میان آمده، تغییر فضای جهانی، نیازهای غرب به مشارکت ایران در امور خاورمیانه و در نقطه متقابل، نیاز ایران به برون رفت از بحران و انزوای چند ساله از سوی اروپا زمینه ساز پذیرش گفتگویی است که هنوز نمی توان درباره میزان تغییر محتوا و تغییر لحن آن قضاوت روشنی داشت. آنچه ظواهر امر نشان می دهد و سیری که در این مجال از نیمه اسفند تا امروز مورد بررسی قرار گرفت، چینش اتفاقات و تحولات منجر به گفتگوی قریب الوقوع ایران و ۱+۵ را پیش رو می گذارد.

نویسنده : جواد ماه‌زاده

منبع : دیپلماسی ایرانی