واژه د ی ن

دین در لغت فارسی نام فرشته‏ایست كه به نگهبانی قلم مأمور است.دین از ایزدان آئین زردشت است كه نگهبانی روز بیست و چهارم ماه به (ایزد دین) سپرده شده است.
سعدی، ابوریحان بیرونی و خوارزمی به این روز تحت عنوان (دین روز) اشاره كرده‏اند. تركیباتی مانند: فودین، افریدین، ماردین، مشكادین و خرادین اسامی اماكن است. فرودین نیز از آن قبیل است.
بمان تا بیاید مه فرودین
كه بفزاید اندر جهان هور و دین
دین در لغت عرب به معنی كیش، طریقت، شریعت و مقابل كفر است در سانسكریت و گاتها و دیگر بخشهای اوستا مكرر كلمه (دئنا) آمده. دین در گاتها بمعنای مختلف كیش، خصائص روحی، تشخیص معنوی و وجدان بكار رفته است و به معنی اخیر دین یكی از قوای پنجگانه باطن انسان است.
اما در عربی از ریشه دیگر و مأخوذ از زبان سامی است و تازیان كلمه را با واسطه از زبان اكدی گرفته‏اند و در زبان اخیر كلمات دنو و دینو بمعنی قانون و حق داوری است و دانو بمعنی حكم كردن و( دیه نو)به معنی قاضی]شباهت آوایی دانو به معنی حكم كردن با دانا به معنی حكیم و آشنا با آداب و( دانه) به عنوان تخم گیاه كه تمامی صفات و اطلاعات گیاه را در خود ذخیره دارد قابل بررسی و تفكر است[ دین و دیان از آرامی وارد زبان عربی شده است.
علماء فقه‏اللغه اسلامی برای دین معانی مختلفی ذكر كرده‏اند:
الف) از اصل آرامی عبری بمعنای حساب
ب) عربی خالص: به معنی عادت یا استعمال..
ج) كلمه‎‏ای است فارسی بمعنای دیانت و كلمه دین بمعنای دیانت در زبان عرب دوره جاهلی مستعمل بوده
از منظر لغت‏شناسی تفسیر كلمه دین مفصل است كه علاقه‏مندان می‏توانند به لغتنامه‏های مختلف رجوع نمایند، قصد نگارنده از مقدمه لغت‏‎شناسی آشنایی كلی با لغت دین بود و این مهم كه دین در ریشه اصلی لغتی فارسی است، و در فرهنگ اوستای ، بسیار لغات تركیبی و با معانی مختلف از ریشهٔ اصلی منشق شده است. وجود كلمه دین به معنی، دیانت، مجموعه آداب حسنه پذیرفته شده یا به معنی نگهبان قلم بسیار قابل توجه است. در فرهنگ باستان این سرزمین قلم از چنان جایگاهی برجسته برخوردار بوده است كه نگهبانی آن را ایزدی از ایزدان به عهده داشته است.
در این نوشتار قصد آن ندارم تا به اهمیت قلم و علم و دانش در ایران باستان بپردازم كه این خود بحثی مفصل می‎طلبد.
آنچه حائز اهمیت است قدمت موضوعیت دین در این سرزمین است. این قدمت تأثیر همه‏جانبه خود را بر تمام شئون گذاشته است. بی‏‎شك هرگونه بررسی و تحلیل دین بعنوان یك نهاد اجتماعی تحت تأثیر این قدرت و سیطره دینی، تحلیلی جهت‏دار خواهد بود.
لذا در كشور ما جامعه‏شناسی دین نسبت به جامعه‏شناسی دینی از توسعه كمتری برخوردار است. حوزه نفوذ دین در ساختار اندیشه افراد جامعه، محقق و جامعه‏شناس را نیز استثنا نمی‏كند.
آنچه در یك تحقیق باید مورد توجه قرار گیرد. امكان بررسی مسایل بدون تأثیرپذیری از موضوع است. نگاه به پدیده از محیطی خارج از موضوع و خالی كردن ذهن از هر نوع پیش داوری و به قول استاد عزیزم اپوخه شرط اصلی سلامت یك تحقیق است. در تحقیقات و بررسیهای علمی، محقق باید در مرحله نخست عوامل مؤثر بر تحقیق را كه بر صحت و سلامت تحقیق خدشه وارد می‏كند برطرف نماید و باید ذهن خود را از هرگونه پیش داوری و تعصب و تعلق خالی كند.
این روش به ظاهر ساده می‏نماید. اما در عمل حتی در ساده‏ترین بررسیها یكی از عمده‏ترین موانع تحقیق حضور و ذهنیت محقق است. در جوامع دینی مانند جامعه، ما كه دین به عنوان یك عامل مؤثر و قدرتمند در تمام شئون زندگی دخیل است. این اپوخه تقریباً غیرمممكن است و فردی كه در چنین جامعه‏ای رشد و نمو می‏كند هیچگاه موفق به اپوخه كامل در بررسی مسائل دین نمی‎شود و مسلماً پیش داوریها، علایق و ... در تحقیق و بررسی او موثر است.
عامل دیگری كه در تحقیق پیرامون مسایل دین بعنوان یك مانع رخ می‏‎نماید غلبه تفكر دینی در جامعه است. این سلطه كه البته با اقبال و خواست عامه مردم است تأثیر خود را بر محقق می‏گذارد. بعضی محدودیتهای ناشی از تلقی مردم از محقق و موضوع مورد بررسی او خواهدبود.این تلقی موجب میشود محقق در سراسر تحقیق پیرامون مسئله دین یا دست به عصا حركت كند و یا نتیجه را به سوی اقبال عمومی مردم هدایت نماید كه البته در جوامع دینی علایق مردم و علایق محقق بر یكدیگر نقش تشدیدكننده دارند.
در برخی از جوامع كه دین به طور مستقیم حاكمیت جامعه را نیز در دست دارد. بررسی مسایل دینی و جامعه‏شناسی دین دچار یك خود كنترلی شدید می‏‎شود و محقق و جامعه‏شناس بدلیل حضور دین در جایگاه قدرت از بررسی شفاف و علمی و خارج از اعمال سلیقه دور می‎‏شود و در نهایت به سمت نتیجه‎گیری مبتنی بر شرایط جامعه و حاكمیت سوق پیدا می‏كند.
صرف‏نظر از اینكه این محدودیتها راه را بر نقد و بررسی مسایل مرتبط با دین در جامعه می‏بندد. مهم آن است كه این محدودیتها در جوامع موجب می‏گردد، افرادی خارج از قلمرو قدرت دست به بررسی و نقدهای افراطی وعجولانه بزنند و بقول معروف از آن سوی بام به پایین بیفتند.
در شیوه بحثهای طلبگی در فقه پویای جعفری (ع) طلاب به هنگام بحث روش جدلی را پیش می‏گیرند. یكی از طرفین اثبات‏كننده موضوع و دیگری با اینكه خود طلبه دینی است در مقام نفی به بحث می‏نشیند كه هر چند این نفی در سایهٔ حمایت شیوه تحصیل طلبگی است ولی نتایج حاصل از اینگونه مباحثات بسیار مفید و كارآمد است.
با توجه به اینكه در جوامع دینی، دین یكی از موثرترین عوامل بر تعاملات اجتماعی است. بدیهی است در بحث و بررسی رعایت اصول و حفظ حرمت اعتقادات و باورهای عمومی الزامی است. اما باید با ایجاد جوّ تحقیقاتی و مطالعاتی این فرصت را برای محقق بوجود آورد كه فارغ از علایق و اعتقادات شخصی یك تحقیق، بدون پیش‏داوری و در شرایط استاندارد وبا بهره گیری از اصل آزادی علمی به انجام برسد، تا نتایج حاصله كاملاً علمی قابل اتكا و كاربردی باشد و همهٔ اركان جامعه بین اعتقادات فردی محقق و تحقیق علمی حد و مرزی منطقی را قائل باشند تا محقق در محیطی امن و با آسودگی خاطر به تحقیق بپردازد.و جامعه از دستاوردهای آن بهره مند شود.

[ خسرو كلانتری ]
(لغتنامه دهخدا)

منبع : هفته نامه فصل نو