متحصنین سفارت انگلیس

از سال ۱۳۲۳ق نارضایتی عمومی در ایران به شكل اعتراضات منسجم وارد مرحله نوینی شد كه در نهایت با انجام تغییراتی در ساختار سیاسی حكومت عنوان نهضت مشروطه گرفت. تحصن در سفارت انگلیس از مراحل مهم نهضت مشروطه و عامل به ثمر رسیدن آن است. همزمان با مهاجرت علمای مخالف دولت به قم كه به مهاجرت كبری شهره است، عده‌ای از تجار تهران در سفارت انگلستان تحصن كردند. آنها به این بهانه كه پس از خروج علما از شهر تأمین مالی و جانی نخواهند داشت به سفارت انگلیس رفتند و به مرور بر تعداد آنها افزوده شد و در نتیجه نقش تعیین‌كننده‌ای در تحقق فرمان مظفرالدین شاه برای تشكیل مجلس شورا پیدا كرد.
همانطور كه ذكر شد همزمان با مهاجرت علما عده‌ای به بهانه نبود امنیت مالی و جانی در سفارت انگلیس متحصن شدند. اما نبود امنیت فقط بهانه بود. حداقل از یك ماه قبل از آن گروهی در فكر تحصن در سفارت انگلیس بودند. ایولین گرانت داف كاردار سفارت انگلیس در گزارشی به تاریخ ۲۱ ژوئن ۱۹۰۶/ ۲۸ ربیع‌الثانی ۱۳۲۴ق نوشت : ” اگر روزی بشنوم كه علما به طور دسته‌جمعی در ساختمان سفارت دولت اعلیحضرت پادشاهی در شهر بست نشسته‌اند تعجب نخواهم كرد.“ و به همین دلیل سفارت انگلستان مهیای پذیرایی از متحصنین شد و روزی كه مردم به سفارت رفتند فوراً چادرهای متعددی از انبار سفارت بیرون آمد و وسایل پذیرایی هم آماده شد كه متحصنین در مضیقه قرار نگیرند.
خاطرات ظهیرالدوله هم گزارش گرانت داف را تأیید می‌كند. ظهیرالدوله از تصمیم آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی برای تشویق مردم به تحصن در سفارت انگلیس خبر می‌دهد. مسلم اینكه تحصن در سفارت اقدامی ناگهانی و از روی استیصال نبود كه گروهی از تجار برای حفظ جانشان به آن دست زده باشند بلكه از قبل هماهنگی‌های لازم صورت گرفته بود. اردشیر جی ریپورتر مدعی است كه واسطه بین مقامات ملی و سفارت انگلیس بوده و برای تحصن موافقت سفارت را كسب كرده است. از طرف دیگر آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی از تجار می‌خواهد در صورت ضرورت به سفارت انگلیس پناهنده شوند. زیرا سفارت به او وعده همراهی داده است. در آغاز عده كمی كه تاریخ بیداری ایرانیان تعدادش را نه نفر ذكر می‌كند در سفارتخانه متحصن می‌شوند و به اشاره دو نفر از كاركنان ایرانی سفارت برای اینكه به موضوع اهمیت بیشتری دهند سعی در جلب افراد دیگر به سفارت می‌كنند آنها و طلاب مدارس و اصناف را تشویق به تحصن كردند و برای این كار به گروهی از طلاب پول دادند همچنین مقادیری پول در اختیار رؤسای اصناف قرار گرفت تا به افرادی از صنفشان بدهند كه در تحصن شركت كرده و از كسب معاش بازمانده‌اند. به این ترتیب هر روز بر تعداد متحصنین افزوده شد و اصناف در چادرهای جداگانه جای گرفتند. مخارج تحصن را در ظاهر حاج محمدتقی و حاج محمدحسن بنكدار كه از تجار درجه دوم بازار بودند متكفل شدند. اما در واقع كمیته‌ای برای این كار تشكیل شده بود و سفارت انگلیس هم به لحاظ مالی به آنها كمك می‌كرد تا قبل از تحصن در سفارت مردم خواهان گشایش عدالتخانه بودند اما پس از آن لفظ مشروطه و كنستی توسیون میان مردم رواج یافت بی‌آنكه عده زیادی بر مفهوم آن واقف باشند. سفارت انگلستان در طول مدت تحصن كمال همراهی را با متحصنین داشت و در بالا بردن سطح شعارها و تقاضاهای آنها مؤثر بوده در واقع انگلستان كه شاهد نضج‌گیری جنبش اعتراضی ایرانیان بود سعی كرد با قرار گرفتن در مسیر حركت آن تا حد امكان از این جنبش به نفع مقاصدش بهره گیرد. در سال ۱۹۰۶م/ ۱۳۲۴ق انگلستان تلاش می‌كرد روسیه را برای تقسیم ایران متقاعد كند و مذاكرات مقدماتی قرارداد مشهور ۱۹۰۷ آغاز شده بود. دولت انگلستان برای چانه‌‌زنی با روسیه و كسب امتیازات بیشتر باید وزنه قدرت را در ایران به نفع خود سنگین می‌كرد. همراهی با مردم در نهضت برای سفارت انگلیس و دولت انگلستان كسب وجهه می‌كرد و مردم از آنها به عنوان حامیان مشروطه یاد می‌كردند. متحصنین تا مدتی با مهاجرین قم هماهنگی داشتند اما پس از عزل عین‌الدوله از صدارت و صدور فرمان تأسیس مجلس شورا اختلاف بین متحصنین و مهاجرین نمود یافت. متحصنین خواهان ادامه تحصن تا گشایش مجلس بودند اما مهاجرین قم خواهان بازگشت به تهران و پایان تحصن شدند. اختلاف دیگر آنها در قبول فرمان شاه بود. مهاجرین به فرمان شاه اعتماد داشتند اما متحصنین آن را كافی نمی‌دانستند و خواهان تأیید فرمان شاه از سوی سفارت انگلیس شدند. متحصنین نتوانستند در مقابل مهاجرین مقاومت كنند زیرا روزی كه علما به تهران بازگشتند مردم از سفارتخانه برای استقبال از آنها خارج شدند و تعداد كمی هم كه در سفارتخانه باقی مانده بودند پس از مذاكره با آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله طباطبایی حاضر شدند سفارت انگلیس را ترك كنند و به تحصن خاتمه دهند.

منبع : مشروطیت