تجارت غول‌های نفتی در کشورهای عرب

افزایش روز به روز تقاضای جهانی برای انرژی ، خاورمیانه را به منطقه‌ای استراتژیک برای شرکتها و غولهای بزرگ نفتی تبدیل کرده است.
چنانچه این پیش‌بینی درست از آب درآید که تولیدکنندگان بزرگ نفتی در خاورمیانه در دهه آینده برنامه افزایش ظرفیت تولید و توسعه میدان های نفتی خود را در نظر دارند ، درآن صورت با عدم پیشرفت کشورهای عرب منطقه در اکتشاف و کاوش نفت ، جای پای غولهای نفتی در این منطقه محکم‌تر خواهد شد.
کشورهای عربی همچنان یک کانون جذاب برای سرمایه‌گذاری شرکتهای نفتی بین‌المللی محسوب می شوند که تمایل دارند تجارت نفتی خود را در منطقه خاورمیانه توسعه و تحکیم بخشند.
تعدادی از میدان های نفتی منطقه خاورمیانه فرسوده شده اند و باید برای توسعه آنها سرمایه‌گذاری شود. به علاوه این منطقه بزرگترین ذخایر هیدروکربن جهان را در خود جای داده است. از همین رو ، روز به روز بر تعداد شرکتهای نفتی بین‌المللی که مایلند در خاورمیانه فعالیت کنند ، افزوده می‌شود. همان گونه که تقاضای جهانی برای انرژی افزوده می شود و عمر مفید میدان های نفتی به انتها می‌رسد، انتظار می‌رود تقاضا برای گاز طبیعی جایگاه پررنگ‌تری بیابد. در سالهای آتی سرمایه‌گذاری خارجی در توسعه منابع و ذخایر انرژی در منطقه ممکن است بیشتر بعد سیاسی پیدا کند تا بعد ژئوپولیتیکی. توسعه این ذخایر نه تنها به سیاست ها و تصمیم های اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) ، بلکه به سیاست تک تک کشورهای تولیدکننده نفت در خاورمیانه بستگی دارد. سناریوهای متعددی در این خصوص قابل تصور است که ممکن است بر چگونگی هدایت تجارت در منطقه تاثیر گذارد. با افزایش تقاضای جهانی انرژی در آینده، انگیزه تولیدکنندگان نفتی خاورمیانه برای بالا بردن توانایی ها و قابلیت هایشان در بخش بالادستی بیشتر می‌شود.
برای مثال آرامکو، شرکت ملی نفت عربستان در نظر دارد تا اواخر امسال با توسعه میدان نفتی قطیف ، خوریس و هراض ظرفیت تولید خود را به ۵/۱۱ میلیون بشکه در روز برساند. وزارت انرژی امریکا پیش بینی کرده است تقاضا برای نفت عربستان در سال ۲۰۱۰ به ۶/۱۳ میلیون بشکه در روز و تا سال ۲۰۲۰ به ۵/۱۹ میلیون بشکه در روز برسد.اگر این پیش بینی درست باشد، تولیدکنندگان بزرگ نفتی در خاورمیانه در دهه آینده برنامه افزایش ظرفیت تولید و توسعه میدان‌های نفتی خود را آغاز می کنند.
سناریوی دیگری که چندان خوش بینانه نیست این است که در صورت بروز تنش و ناآرامی‌های سیاسی در یک کشور بزرگ تولیدکننده نفت در منطقه ، توسعه صنعت نفت و گاز در کوتاه‌مدت یا بلندمدت به تعویق افتد. البته این سناریو در کشوری مثل عراق رخ داده و امکان دارد چنین تنشی در هریک از کشورهای منطقه به وقوع بپیوندد. تنش سیاسی می تواند به تغییر ساختار بخش صنعت منجر شده و اجرای طرحهای سرمایه گذاری در این بخش را متوقف کند.برای مثال ، حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر و پیامدهای آن به تعویق اجرای طرحهای توسعه گاز طبیعی در عربستان منجر شد. ملی‌گرایی عامل دیگری است که می تواند بر سرعت توسعه منابع طبیعی در کشورهای در حال توسعه اثر بگذارد. ملی گرایی با ایجاد یک جو سیاسی مانع از دسترسی سرمایه گذاران به منابع طبیعی می شود. موسسه مشاوره انرژی در واشنگتن (پی اف سی) اعلام کرده است که تنها ۱۹ درصد ذخایر نفت و گاز جهان در اختیار شرکتهای نفتی بین المللی است.
در مقابل ۶۰ درصد از این ذخایر در انحصار شرکتهای ملی نفت است که راه دسترسی سرمایه گذاری خارجی را مسدود کرده‌اند. ۱۳ درصد ذخایر باقیمانده نفت و گاز جهان نیز در اختیار شرکتهای روسی است. در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (منا) ، عربستان ۱۸ درصد از سرمایه گذاری نفتی در منطقه را به خود اختصاص داده که در مجموع ۵/۳۷ میلیارد دلار است.
قطر و الجزایر با ۲/۲۷ میلیارد دلار و ۸/۲۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری دومین و سومین سرمایه‌گذار منطقه هستند و در مجموع این ۳ کشور ۵۷ درصد از کل سرمایه گذاری در بخش انرژی را به خود اختصاص داده اند.
سرمایه‌گذاران بعدی در منطقه ، کویت ، مصر، امارات و عمان هستند. تمام این ۹ کشور در مجموع ۸۶ درصد از کل سرمایه گذاری در بخش انرژی را پوشش می دهند. در حال حاضر ، توسعه میدان‌های نفتی خاورمیانه چالشهای فنی زیادی را پیش رو دارد. زیرا نفت قابل دسترس در این میدان ها قبلا استخراج شده است.
این چالشهای عملی و کاربردی ، در کنار اوضاع سیاسی و اجتماعی به برخورداری از یک مدیریت دقیق ذخایر نفتی نیاز دارد. برخلاف این چالشها کشورهایی مثل عربستان ، کویت و عراق با توجه به ذخایر نفتی استخراج نشده ای که دارند ، فرصتهای زیادی برای کسب منافع نفتی پیش رو دارند. بر اساس بررسی‌های انجام شده ۲۰ درصد عرضه نفت در جهان در خلال ۶۰ سال گذشته از ۱۴ میدان نفتی عربستان صورت گرفته است.
این در حالی است که از دهه ۷۰ هیچ میدان جدید نفتی در منطقه کشف نشده است. از سوی دیگر، عربستان می تواند کمبود کنونی ظرفیت پالایش را مرتفع و اهمیت نقش ژئوپلتیک این کشور را تضمین کند. سرمایه‌گذاری برای ساخت پالایشگاه‌های جدید موجب می شود این کشورها علاوه بر درآمدهایی که پیش از این از محل فروش نفت خام به دست می آوردند ، سودهایی را نیز از محل پالایش نفت کسب کنند.
طبق برآوردهای انجام شده از سوی آژانس بین المللی انرژی (ای ئی ا)، کشورهای منطقه خاورمیانه نیاز دارند میان سالهای۲۰۰۴ و ۲۰۳۰ ، ۸۹ میلیارد دلار در زمینه پالایش هزینه کنند.
بنابراین گزارش ، اوپک که ۴۰ درصد از عرضه نفت جهان را در کنترل خود دارد ، درصدد است طی ۷ سال آینده حدود ۶ میلیون بشکه در روز، معادل ۵۰ درصد به ظرفیت پالایش خود بیفزاید.
اعضای این سازمان که بزرگترین تولیدکنندگان نفت خاورمیانه و نیز کشورهای ونزوئلا ، نیجریه و اندونزی را شامل می شود، سه چهارم ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارند. این اعضا در نظر دارند در مرزهای خود و نیز در خارج از این مرزها بویژه در آسیا ، پالایشگاه های جدید بسازند. این در حالی است که میدان های نفتی در منطقه خاورمیانه درچارچوب مشارکت شرکتهای ملی نفتی (ان او سی) و شرکتهای نفتی بین المللی (ای او سی) اداره می شوند.
شرکتهای نفتی چند ملیتی به فناوری پیشرفته و ابزار مدرن اکتشاف نفت ، ارزشیابی ذخایر، تولید و پالایش بویژه در کشورهای غیر عضو اوپک مجهز هستند. این توان بالا ، ناشی از حمایت کشورهای عضو اوئی سی دی (سازمان توسعه و همکاری اقتصادی) بویژه امریکاست.
بسیاری از کشورهای عربی در زمینه اکتشافات و کاوش نفت و گاز پیشرفت نکرده اند و برای اکتشاف و تولید نفت و گاز به شرکتهای خارجی وابسته هستند. علاوه بر این شرکتهای ملی نفت و گاز در بسیاری از کشورهای عربی ، در بخش فنی و مهندسی از کارکنان ماهر خارجی استفاده می‌کنند.
با توجه به گسترش ملی گرایی و احساسات ضدغربی در منطقه خاورمیانه بویژه خلیج فارس در سالهای آتی ، رهبران منطقه از گسترش مشارکت شرکتهای خارجی در بخش نفت و گاز جلوگیری می کنند. گواه این مطلب ، اقدام پارلمان کویت در جلوگیری از مشارکت شرکتهای خارجی در توسعه منابع نفتی کویت است.
فشار کشورهای بزرگ مصرف کننده نفت برای عرضه بیشتر باعث می شود دولتهای منطقه بودجه بیشتری را در اختیار شرکتهای ملی نفت قرار دهند. آنچه مسلم است ، بی ثباتی سیاسی ، موانع اداری و حقوقی و عوامل فرهنگی فاکتورهایی هستند که در سالهای آتی موانعی را بر سر راه سرمایه گذاری در توسعه منابع نفتی خاورمیانه ایجاد می کنند.
در خلال دهه ۹۰ تحریم های امریکا علیه ایران و عراق و موانع حقوق و اداری کویت ، سرمایه‌گذاری در منابع کلیدی این کشورها را متوقف کرد و بازار نفت را در سالهای ۲۰۰۴-۲۰۰۰ با تنگنا روبه رو کرد.

مترجم: جمیله گلکاران

منبع : مجله گسترش صنعت