بالاتر از سیاهی

از زمانی كه معضلی به نام «اعتیاد» جامعه را با چالش مواجه ساخت و جوامع دریافتند كه اعتیاد خانمانسوز است و معتاد انگل جامعه، استفاده از آن ممنوع و برای كسانی كه به هر نوعی با آن در ارتباط هستند- چه از آن استفاده می كنند و چه آن را برای كسانی كه استفاده می كنند تهیه می كنند- مجازات هایی در نظر گرفته شد. هدف نهایی همه این اقدامات نیز این بود كه جامعه ای سالم و عاری از مواد مخدر به وجود آید و انسان ها در دام این بلای خانمانسوز گرفتار نشوند. با همه این اقدامات آنچه را كه در عالم واقع شاهد آن هستیم، چیز دیگری است.
اعتیاد معضلی جهانی است و اكثر جوامع كم و بیش با چنین معضلی دست به گریبانند گرچه برای كسانی كه آن را در سطح جامعه ترویج می كنند و یا از آن استفاده می كنند و با نام «معتاد» شناخته می شوند مجازات هایی وجود دارد، ولی روز به روز دامنه اعتیاد وسیع تر شده و قشر بیشتری از جمعیت جهان را تهدید می كند. كشور ما كه در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد نسبت به كشورهایی كه در فاصله دورتری از مركز تولید آن قرار دارند آسیب پذیرتر است. ایران به لحاظ جغرافیایی همسایه بزرگترین كشور تولید كننده خشخاش و مخدرهای طبیعی است كه به طور متوسط سالانه حدود ۵ هزار تن مواد مخدر تولید می كند و سرمایه گذاری ای كه ایران در راه مبارزه با مواد مخدر در طی سال های بعد از انقلاب انجام داده از بسیاری كشورها بیشتر بوده است. طی این سال ها سهم ایران در مبارزه با باندهای مافیایی قاچاق مواد مخدر به شهادت رسیدن حدود ۴ هزار نفر از بهترین جوانان كشورمان بوده است، با این حال و مبارزه پیگیر با عوامل توزیع كننده مواد مخدر در طی سالیان گذشته،مصرف انواع مواد مخدر در ایران رشد روزافزونی داشته است. از سال ۵۶ تا ۸۰ تعداد معتادان كشور سیر صعودی داشته و ۱۰ برابر شده است! و این امر به معنای قرار گرفتن سرمایه های انسانی كشور در معرض نابودی جمعی است. تا چند سال پیش مصرف عمده مواد مخدر به تریاك و هروئین محدود می شد. در سالیان اخیر مواد مخدر شیمیایی نیز به موارد فوق افزوده شده است به طوری كه در تهران موادی مانند شیشه، كراك و قرص های اكستازی و در شهرستان ها تریاك مصرف كننده بیشتری دارد. گرچه توزیع كنندگان این مواد برای تشویق جوانان به استفاده از موادی مانند قرص های اكستازی با این حربه كه این مواد اعتیادزا نیستند، آنها را فریب می دهند ولی گذشته از خطرات فراوانی كه قرص های اكستازی به همراه دارد و تاكنون نیز حوادث دلخراشی را باعث شده است، اعتیاد فقط جنبه فیزیكی ندارد، وابستگی به مواد مخدر كه همان اعتیاد است، ممكن است جنبه روانی داشته باشد.
جوانانی كه از این نوع قرص ها استفاده می كنند از نظر روانی به آنها وابسته می شوند به طوری كه استفاده آنها از این قرص ها به صورت روزانه و مرتب ادامه پیدا می كند و بعد از مدتی آثار زیانبار و خطرات مرگباری كه مصرف این نوع قرص ها به همراه دارد، آنها را به انواع بیماری های قلبی و دیگر بیماری ها مبتلا می سازد و خطر مرگ هر لحظه در كمین آنهاست.
وقتی از یك فرد معتاد به مواد مخدر علت گرفتار شدن او به دام اعتیاد را جویا می شویم، پاسخ او فقط در یك كلمه نهفته و خلاصه می شود: «سیگار» ، شاید به گمان بسیاری از افراد سیگاری طرح این موضوع چندان خوشایند نباشد اما واقعیت این است كه به محض در دست گرفتن اولین نخ سیگار در میان انگشتان، فرد احساس می كند كه با فرستادن دود سیگار به درون ریه هایش می تواند یك تفریح و سرگرمی جذاب برای خود فراهم كند و این گونه است كه او برای ارضای ریه های آلوده به ناچار به مصرف مواد مخدر روی می آورد.در حال حاضر بیش از یك میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان سیگار می كشند كه ۸۴ درصد آنها در كشورهای در حال توسعه زندگی می كنند. در كشور ما حدود ۱۲ میلیون سیگاری سالانه ۵۴ میلیارد نخ سیگار دود می كنند و سالانه نزدیك به ۳۷۰ میلیارد تومان صرف درمان بیماری های ناشی از مصرف سیگار آنها می شود. همچنین ۲/۶۷ درصد پسران و ۹/۷۹ درصد دختران اولین سیگار را از روی كنجكاوی می كشند. ۴/۲ درصد پسران همراهی با جمع و ۱۳ درصد دختران نیز كسب لذت را دلیل اصلی مصرف سیگار بیان می كنند. اعتیاد عامل ۴۰ درصد سرقت ها، ۵۵ درصد طلاق ها، ۶۵ درصد كودك آزاری ها و همسرآزاری ها و بیش از ۷۰ درصد ابتلا به ایدز در كشور است. بنا بر آمار رسمی پزشكی قانونی در سال گذشته حدود ۵ هزار معتاد جان خود را از دست دادند و البته آمار غیررسمی مرگ ومیر معتادان بسیار بیشتر است.
●سوءمصرف تاریخی
پیشینه استفاده بشر از مواد مخدر به صدها سال می رسد. برده داران آمریكایی به كارگران سیاهپوستی كه در بندرگاه ها كار می كردند، كوكائین می دادند تا درد كارهای كمرشكن خود را تحمل كنند. در نیروهای مسلح آمریكا نیز در دوران جنگ جهانی دوم، توزیع سیگار به منظور سازگاری با استرس های جنگ، امری مرسوم بود. همچنین در جنگ جهانی دوم قرص هایی كه امروزه از آنها با نام اكستازی نام می بریم در بین سربازان آلمانی توزیع می شد. این قرص ها با ایجاد توهم در بین سربازان حس ترس را در آنان از بین می برد و بی محابا جلو می رفتند. خلبانان آمریكایی نیز از آمفتامین برای بیدار ماندن در عملیات طولانی مدت استفاده می كردند. به هر حال این داروها امروزه جز ناتوانی پیشرونده چیزی از خود به جا نمی گذارند و در حال حاضر بلای جان بشریت شده اند.
●اعتیاد چیست
اعتیاد یك بیماری زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی است كه معنی لغوی آن به معنای «عادت كردن» است و در اصطلاح و عرف اجتماعی به معنای نوعی از مواد مخدر است كه ترك این عادت بسیار مشكل و برای كسانی كه اراده ای قوی ندارند غیرممكن است و تا لحظه مرگ آنان را همراهی می كند. عوامل متعددی در اتیولوژی سوءمصرف و اعتیاد موثر هستند كه در تعامل با یكدیگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتیاد می شوند. عوامل موثر بر فرد، محیط فرد و تمامی علل و عوامل درهم بافته ای هستند كه بر یكدیگر تاثیر می گذارند. درك تمامی علل و عوامل زمینه ای موجب می شود تا روند پیشگیری، شناسایی، درمان و پیگیری به طور هدفمند طرح ریزی شود، بنابراین آشنایی با عوامل زمینه ساز و مستعدكننده در مقابل آن ضرورت دارد كه در ادامه مورد بررسی قرار می گیرد.
●عوامل مخاطره آمیز فردی
دوره نوجوانی، استعداد ارثی، صفات شخصیتی (صفات ضداجتماعی پرخاشگری، اعتماد به نفس پایین) و اختلال های روانی (افسردگی اساسی، نگرش مثبت به مواد) از عوامل مخاطره آمیز فردی است كه هركدام در شرایط خاصی می تواند شخص را در معرض خطر اعتیاد قرار دهد و اتخاذ شرایط ویژه در ارتباط با هریك از عوامل فوق برای پیشگیری از انحراف شخص به سوی اعتیاد امری ضروری است.●موقعیت های مخاطره آمیز
ترك تحصیل، بی سرپرستی و دوره نوجوانی از موقعیت های مخاطره آمیزی است كه نوجوانان و جوانان را به شدت نسبت به اعتیاد آسیب پذیر می كند. نوجوانی دوره انتقال از كودكی به بزرگسالی و كسب هویت فردی و اجتماعی است. در این دوره، میل به استقلال و مخالفت با والدین به اوج می رسد و نوجوان برای اثبات بلوغ و فردیت خود ارزش های خانواده را زیر سؤال می برد و سعی در ایجاد و تحلیل ارزش های جدید خود دارد. مجموعه این عوامل علاوه بر حس كنجكاوی و نیاز به تحرك، تنوع و هیجان، فرد را مستعد مصرف مواد می نماید. فرار از خانه، معلولیت جسمی، ابتلا به بیماری ها یا دردهای مزمن، حوادثی مانند از دست دادن نزدیكان یا بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممكن است منجر به واكنش های حاد روانی شوند. در این حالت فرد برای كاهش درد و رنج و انطباق با آن از مواد استفاده می كند. بی سرپرستی و ترك تحصیل نیز باعث فشار مضاعف بر نوجوانان و جوانانی می شود كه هیچ گونه تجربه زندگی و رویارویی با مشكلات و تنگناهای زندگی را نداشته اند، در این گونه مواقع شخص احساس می كند كه روی آوردن به مواد مخدر آخرین پناهگاه اوست و نقطه سقوط وی از همین جا شروع می شود.
●صفات شخصیتی
عوامل مختلف شخصیتی با مصرف مواد ارتباط دارند. از این میان، برخی از صفات تشدیدكننده احتمال اعتیاد هستند. افرادی كه با ارزش ها یا ساختارهای اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و مذهب پیوندی ندارند و یا از عهده انطباق، كنترل یا ابراز احساسات دردناكی مثل احساس گناه، خشم و اضطراب برنمی آیند بیشتر در معرض اعتیاد قرار دارند. صفاتی مانند عدم پذیرش ارزش های رایج، مقاومت در مقابل منابع قدرت، نیاز شدید، احساس فقدان كنترل بر زندگی خود، اعتماد به نفس پایین، نداشتن اراده مخالفت در برابر پیشنهادهای خلاف دیگران و نبود مهارت های اجتماعی نیز جزو عوامل آسیب پذیركننده شخص در برابر اعتیاد به شمار می رود. از آنجا كه اولین مصرف مواد، معمولاً از محیط های اجتماعی شروع می شود هر قدر فرد قدرت تصمیم گیری و مهارت ارتباطی بیشتری داشته باشد، بهتر می تواند در مقابل فشار همسالان مقاومت كند.
●اختلال های روانی
در حدود ۷۰ درصد موارد، همراه با اعتیاد اختلال های دیگر روانپزشكی نیز وجود دارد. شایع ترین تشخیص ها عبارتند از: افسردگی اساسی، اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلال وسواسی- جبری، اختلال پانیك، مانیا، اسكیزوفرنی.
●نگرش مثبت به مواد
افرادی كه نگرش ها و باورهای مثبت و یا خنثی به مواد مخدر دارند، احتمال مصرف و اعتیادشان بیش از كسانی است كه نگرش های منفی دارند. این نگرش های مثبت معمولاً عبارتند از: كسب بزرگی و تشخص، رفع دردهای جسمی و خستگی، كسب آرامش روانی، توانایی مصرف مواد بدون ابتلا به اعتیاد.
۱۰ خرداد (۳۱ می) روز جهانی بدون دخانیات است. در جهانی كه روزی بدون دخانیات ندارد، غول سیاه اعتیاد هر روز و هر ساعت انسان های بی شماری را در كام خود فرو می برد، با این همه اشتهای این دیو پلید سیری ناپذیر است. اشتهای او برای صید جوانان بی تجربه و ساده دل بسیار زیاد است. گویی با سقوط هر جوانی در چاهی به نام اعتیاد، این غول پلید فربه تر می شود. با سیاه پوش شدن هر خانواده ای در غم فرزند خود، غول سیاه اعتیاد، سیاهی خود را بر جامعه بیشتر تحمیل می كند، گرچه فرهنگ ما می گوید «بالاتر از سیاهی رنگی نیست» ولی اگر امروز به فكر درمان این سیاهی نباشیم، شاید روزی فرا رسد كه رنگی بالاتر از سیاهی نیز وجود داشته باشد و آن رنگی نیست جز «رنگ سیاه اعتیاد» .
●خانواده
خانواده اولین محل رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. اما خانواده علاوه بر این می تواند منبعی برای اختلال نیز باشد. ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف والدین و كودك، فقدان انضباط در خانواده، خانواده متشنج یا آشفته و از هم گسیخته، احتمال ارتكاب به انواع بزهكاری ها مانند سوء مصرف مواد را افزایش می دهد. همچنین والدینی كه مصرف كننده مواد هستند باعث می شوند فرزندان با الگوبرداری از رفتار آنان مصرف مواد را یك رفتار هنجار تلقی و رفتار مشابهی پیشه كنند.
●تأثیر دوستان
تقریباً در ۶۰ درصد موارد، اولین مصرف مواد به دنبال تعارف دوستان رخ می دهد. ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوء مصرف مواد، عامل مستعد كننده قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد است. مصرف كنندگان مواد، برای گرفتن تأیید رفتار خود از دوستان، سعی می كنند آنان را وادار به همراهی با خود نمایند. گروه «همسالان» به خصوص، در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار مؤثر هستند. بعضی از دوستی ها، صرفاً حول محور مصرف مواد شكل می گیرد. نوجوانان به تعلق به یك گروه نیازمندند و اغلب پیوستن به گروه هایی كه مواد مصرف می كنند برای آنها بسیار آسان است. هر چند پیوند فرد با خانواده، مدرسه و اجتماعات سالم كمتر باشد، احتمال پیوند او با این قبیل گروه ها بیشتر می شود.
●كمبود امكانات فرهنگی، ورزشی، تفریحی، حمایتی و مشاوره ای
كمبود امكانات لازم برای ارضای نیازهای طبیعی روانی و اجتماعی نوجوانان و جوانان از قبیل كنجكاوی، تنوع طلبی، هیجان، ماجراجویی، مورد تأیید و پذیرش قرار گرفتن و كسب موفقیت بین همسالان، موجب گرایش آنان به كسب لذت و تفنن از طریق مصرف مواد و عضویت در گروه های غیرسالم می شود.
در زندگی افراد، موقعیت ها و مشكلاتی پیش می آید كه آنان را از جهات مختلف در معرض خطر قرار می دهد. نبود امكانات لازم یا عدم دسترسی به خدماتی كه در چنین مواقعی بتواند فرد را از نظر روانی، مالی، شغلی، بهداشتی و اجتماعی حمایت نماید، فرد را تنها و بی پناه، بدون وجود سطح مقاومت اجتماعی رها می كند.
●توسعه صنعتی، مهاجرت، بیكاری محرومیت اقتصادی و اجتماعی
توسعه صنعتی، جوامع را به سمت شهری شدن و مهاجرت از روستاها به شهرها سوق می دهد. مهاجرت باعث می شود تا فرد، برای اولین بار، با موانع جدی برخورد نماید. جدایی از خانواده، ارزش های سنتی و ساختار حمایتی قبلی به تنهایی ، به انزوا و ناامیدی فرد می انجامد. كم سوادی، فقدان مهارت های شغلی، عدم دسترسی به مشاغل مناسب و به دنبال آن محدودیت در تأمین نیازهای حیاتی و اساسی زندگی و تلاش برای بقا، فرد را به مشاغل كاذب یا خرید و فروش مواد می كشاند و یا برای انطباق با زندگی سخت روزمره و شیوه جدید زندگی به استفاده از شیوه های مصنوعی مانند مصرف مواد سوق می دهد.
موارد فوق به طور مختصر عواملی بود كه ممكن است شخص را آسیب پذیر كرده و در معرض اعتیاد به مواد مخدر قرار دهد. پیشگیری همیشه بسیار ساده تر از درمان است. اگر شخصی معتاد شد، درمان او علاوه بر این كه هزینه های فراوانی را بر خانواده و جامعه تحمیل می كند، در بسیاری از موارد با موفقیت همراه نیست و حتی پس از موفقیت در درمان، امكان بازگشت معتاد به اعتیاد دوباره بسیار زیاد است و مراقبت های پس از اعتیاد تا سالها باید همراه او وجود داشته باشد كه این گونه مراقبت ها همیشه و برای همه افراد مقدور نیست، پس بهترین، موفق ترین و به صرفه ترین راه در مبارزه با اعتیاد همان پیشگیری است، اگر ما بتوانیم مراحل پیشگیری را با موفقیت طی كنیم در جدال نفس گیر و طاقت فرسای مبارزه با مواد مخدر حتماً موفق خواهیم بود و در آن صورت می توانیم امیدوار باشیم كه در آینده «روز جهانی بدون دخانیات» را در «جامعه ای بدون اعتیاد »جشن بگیریم.

زاهد الدین سلگی

منبع : روزنامه همشهری