معیارهای طبقه بندی سواحل و تعیین معیارهای ارزیابی اکولوژیک زیستگاههای ساحلی و دریایی

نواحی ساحلی بعنوان آخرین پذیرنده آلاینده‌های خشكی و دریا می‌باشند كه در معرض تجمع انواع آلاینده‌ها و تهدیدات آنها قرار دارند. لذا بعنوان نواحی حساس و آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند. در كشور ما نیز با توجه به طول نوار ساحلی ۱۸۰۰ كیلومتر جنوب (خلیج فارس ، تنگه هرمز ، دریای عمان) و ۹۰۰ كیلومتر شمال (دریای خزر) ، لزوم تحقیق و پژوهش در خصوص شناسایی ، طبقه‌بندی و ارزیابی آنها را اجتناب ناپذیر می‌كند.عملكرد گسترده فرآیند‌ه‌های مختلف طبیعی شامل پدیده‌های زمین‌شناسی ، شرایط هیدرودینامیكی و ویژگیهای اقلیمی از عوامل موثر در شكل‌پذیری و ریخت‌شناسی زمینی سواحل ایران می‌باشند. افزایش روند فعالیتهای انسانی در ابعاد مختلف نظیر كاربریهای شهری – روستایی ، صنعتی – كشاورزی و حمل و نقل زمینی – دریایی موجب گردیده كه نواحی ساحلی بطور قابل توجهی دچار تغییرات شوند. در نتیجه مشكلات بسیاری را در انجام امور اقتصادی و اجتماعی ساحل‌نشینان استانهای شمالی و جنوبی كشور ایجاد كرده است . تدوین معیارهای طبقه‌بندی و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی ، در راستای اصل توسعه پایدار و بهره‌برداری بهینه از پتانسیلهای موجود می‌باشد. لذا علاوه بر افزایش توان مدیریتی برای حفاظت و بازسازی ذخایر و منابع ارزشمند دریایی ، می‌تواند فقدان اطلاعات مربوطه به مناطق تحت حفاظت ساحلی – دریایی شبكه مناطق حفاظت شده رسمی كشور را جبران نماید و در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری زیربخش شیلات و یا سایر سازمانها و دستگاههای اجرایی مرتبط ، اثر بخش باشد.طی دو دهه اخیر لزوم انجام برنامه‌های شناسایی ، معرفی و حفاظت مناطق ویژه و حساس دریایی (PSSAs) و مناطق حفاظت شده دریایی (MPAs) از سوی بسیاری از سازمانها ، كنوانسیونها و كنفرانسهای بین‌المللی مورد تاكید قرار گرفته است .اقدامات حفاظتی برای محیط زیست دریایی و زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیر ساحلی – دریایی را در دستور كار خود قرار داده‌اند. بطوریكه سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) و سازمان خوار و بار جهانی (FAO) در سال ۱۹۸۶ ، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) و كنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه (ICED) در سال ۱۹۹۲ و كمیته حفاظت محیط زیست دریایی (MEPC) در سال ۲۰۰۱ ، اقدامات حفاظتی برای محیط زیست دریایی و زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیر ساحلی و دریایی را در دستور كار خود قرار داده‌اند.
نواحی ساحلی:
- از دیدگاه حقوقی: منطقه‌ای به عرض دو كیلومتر از بالاترین خط‌ تراز مد دریا در طول ساحل تا عمق ۶ متر پائین‌تر از خط تراز جزر در داخل دریا را شامل می‌شود
- از دیدگاه جغرافیایی: منطقه ای وسیعی از خشكی و دریا كه در آن عوامل مختلف خشكی و دریا با یكدیگر در تعامل بوده و شرایطی را ایجاد می كنند كه با هر یك از مناطق مذكور متمایز است.
- از دیدگاه مهندسی سواحل: منطقه ای كه از پشت تلماسه ها ( در سواحل ماسه ای ) و یا پرتگاهها ( در سواحل صخره ای ) شروع می شود و تا منطقه شكست امواج (Surf Zone)یا نقطه كف آلودگی (Plunge)ادامه می یابد.
- از دیدگاه زیستی و بوم شناسی: منطقه ای شامل پهنه های بین جزر و مدی (Tidal Zone) از بالاترین پادگانه ساحلی (Terrace) تا آبهای كرانه ای (Inshore / Coastal Waters)كه بعنوان آخرین پذیرنده آلاینده‌های خشكی و دریا می‌باشند و در معرض تجمع انواع آلاینده‌ها و تهدیدات خشكی و دریا قرار دارند. لذا بعنوان نواحی حساس و آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند.
مناطق حساس و آسیب پذیر ساحلی – دریایی:
- از دیدگاه سازمان حفاظت محیط زیست DOE: منطقه حساس دریایی گستره ای از پهنه دریا یا خط ساحلی است كه به سبب اهمیت اكولوژیك, اقتصادی- اجتماعی و آموزشی و یا دلایل علمی در مقابل شرایط طبیعی یا اقدامات انسانی به خصوص فعالیت های دریانوردی آسیب پذیر است و نیاز به حمایت ویژه دارد.
- از دیدگاه سازمان بین المللی دریانوردی IMO : منطـقه حساس دریـایی (SSA) نـاحیه است كه به دلایل اكولوژیك - اجتماعی – اقتصادی یا علمی و آسیب پذیری نسبت بـه فعـالیت های انسانی نیازمند حمایت و حفاظت ویژه است.
انتخاب معیارها:
در این تحقیق ، طبقه‌بندی و معیارهای مختلف جهانی شامل ۱۵ معیار طبقه‌بندی سواحل و ۱۰ معیار انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . در این خصوص می‌توان به مهمترین معیارهای معتبر بین‌المللی نظیر Valentin, ۱۹۵۲ ، Cowardine , ۱۹۷۲ ، Sheppard , ۱۹۷۷ ، Clarck,۱۹۸۴ Salm & ، Salm & price , ۱۹۹۵ ، IUCN/WCPA , ۱۹۹۹ وIMO/MEPC, ۲۰۰۱ اشاره نمود. همچنین اقدامات و تجربیات مشابه در داخل كشورو مشخصــات جغرافیایی و ویژگیهای اكولوژیك سواحل ایران، جهت مطابقت معیارهای جهانی با شرایط كشور در نظر گرفته شده است . در مجموع ۱۷ معیار اصلی و ۲۹ معیار فرعی انتخاب گردیدند. معیارهای مورد نظر در ۷ گروه قرار گرفته‌اند كه بصورت ارزشگذاری عددی عمل می‌كنند و برای طبقه‌بندی و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی با اولویت مدیریت شیلاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.به منظور تعیین شاخص پایداری سواحل (CSI) كشور ، از تلفیق دو روش Sheppard , ۱۹۹۲ و Cotton,۱۹۵۲ استفاده گردیده است .كلیه معیارها و عوامل موثر در شكل‌پذیری سواحل ، به دو گروه عوامل ژنتیكی – ساختاری بوجود آورنده سواحل و عوامل توصیفی – زمین‌ ریخت شناسی جهت تعیین وضعیت ظاهری سواحل، طبقه‌بندی می‌شوند. با این روش سواحل كشور در دو گروه "سواحل مناطق پایدار " با تاثیر پذیری از نوسانات تراز آبی دریا و بدون حركات تكنونیكی و گروه " سواحل مناطق پایدار " تحت كنترل حركات تكتونیكی و تاثیر پذیری از جابجایی لایه‌های زمین‌شناسی ساحلی تقسیم‌بندی شده‌اند.روش پیشنهادی می‌تواند برای كلیه استانهای شمالی و جنوبی كشور كاربرد داشته باشد.همانگونه كه اشاره گردید در این تحقیق ، طبقه‌بندی و معیارهای مختلف جهانی شامل ۱۵ معیار طبقه‌بندی سواحل و ۱۰ معیار انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .
- معیارهای طبقه‌بندی سواحل:
- Johanson, ۱۹۱۹
- Valentin, ۱۹۵۲
- Cotton, ۱۹۵۲
- Bloom, ۱۹۶۵
- Armestrang & Tarnner, ۱۹۷۰
- Cowardine , ۱۹۷۲
- Shepard , ۱۹۳۷/۱۹۶۳/۱۹۷۷
- Davies, ۱۹۸۳
- معیارهای انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی:
Clarck,۱۹۸۴ - Salm &
- Salm & price , ۱۹۹۵
- IUCN/WCPA , ۱۹۹۹
- IMO/MEPC, ۲۰۰۱همچنین اقدامات و تجربیات مشابه در داخل كشور و مشخصــات جغرافیایی و ویژگیهای اكولوژیك سواحل ایران در حوضه خلیج فارس ، تنگه هرمز ، دریای عمان و دریای خزر جهت مطابقت معیارهای جهانی با شرایط كشور در نظر گرفته شده است . در مجموع ۱۷ معیار اصلی و ۲۹ معیار فرعی انتخاب گردیدند. معیارهای مورد نظر در ۷ گروه قرار گرفته‌اند. ارزشگذاری بصورت عددی عمل می‌كنند برای طبقه‌بندی و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی با اولویت مدیریت شیلاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.روش پیشنهادی می‌تواند برای كلیه استانهای شمالی و جنوبی كشور كاربرد خواهد داشت.به منظور تعیین شاخص پایداری سواحل (CSI) كشور از تلفیق دو روش Sheppard , ۱۹۹۲ و Cotton,۱۹۵۲ استفاده گردیده است .
كلیه معیارها و عوامل موثر در شكل‌پذیری سواحل ، به دو گروه طبقه‌بندی می‌شوند:
- عوامل ژنتیكی و ساختاری: بوجود آورنده سواحل
- عوامل توصیفی و زمین‌ ریخت شناسی: جهت تعیین وضعیت ظاهری سواحل
با این روش سواحل كشور در دو گروه تقسیم‌بندی شده‌اند:.
- سواحل مناطق پایدار: با تاثیر پذیری از نوسانات تراز آبی دریا و بدون حركات تكنونیكی
- گروه سواحل مناطق پایدار: تحت كنترل حركات تكتونیكی و تاثیر پذیری از جابجاییلایه‌های زمین‌شناسی ساحلی
الزامات شناسایی مناطق حساس ساحلی – دریایی:
۰استراتژی ملی شیلات و محیط زیست كشور
حفاظت از ؛ تنوع زیستی- مكانهای تخمریزی و نوزاد گاه آبزیان- مناطق حساس وآسیب پذیر- چشم اندازهای طبیعی و گردشگری اقتصادی- ویژگی های انحصاری و كاربریهای سواحل
تعهدات منطقه ای و بین المللی
- كنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی ناشی از دفع مواد زاید (لندن,۱۹۷۲)
- كنوانسیون مارپول (لندن, ۱۹۷۸-۱۹۷۳)
- كنوا نسیون تنوع زیستی (ریو, ۱۹۹۲),
- پروتكل حمایت از محیط زیست دریایی در برابر منابع آلودگی مستقر در خشكی (كویت,۱۹۹۰)
- پروتكل منطقه ای مبارزه با آلودگی دریایی ناشی از اكتشاف و استخراج از فلات قاره (كویت, ۱۹۸۹),
- پروتكل همكاریهای منطقه ای مبارزه با آلودگی نفتی در موارد اضطراری (كویت,۱۹۸۷),
۰الزامات اكولوژیك در مقابل آلاینده ها – تخریب- كاهش ذخایر
- حفاظت از زیستگاه های طبیعی نواحی ساحلی و پهنه های دریایی
- حفاظت از پناهگاههای ساحلی با ارزش زایشگاهی, پرورشگاهی واستراحتگاهی آبزیان
- تضمین پایداری تولیدات اكولوژیك وخدمات شیلاتی و زیست محیطی
- حمایت از ذخایر ژنتیكی كه صنایع, تغذیه, منسوجات, بهداشت و درمان جوامع انسانی به طور مستقیم و غیر مستقیم به آنها وابسته است
- حمایت از ارزش های فرهنگی, بومی و سنتی در مناطق ساحلی كشور
معیارهای طبقه‌بندی سواحل:
- Johanson, ۱۹۱۹ نوسانات و تغییرات تراز آبی و فعالیتهای كوهزایی
- Valentin, ۱۹۵۲ تعادل در فرسایش و رسوبگذاری سواحل (نظریه ایزوستازی)
- Cotton, ۱۹۵۲ پایداری سواحل و تاثیر پذیری از حركات تكتونیكی
- Bloom, ۱۹۶۵اهمیت دینامیكی سواحل و تاثیر فاكتور زمان
- Armestrang & Tarnner, ۱۹۷۰ارتفاع شكست موج ، شیب و انرژی سواحل
- Cowardine , ۱۹۷۲ محیطهای آبی ، هیدروشیمی و گونه های شاخص
- Shepard , ۱۹۳۷/۱۹۶۳/۱۹۷۷شكیل سواحل توسط فرایندهای خشكی و دریایی
- Davies, ۱۹۸۳ تاثیر پذیری از اموج و توفانها، اقلیم منطقه و عرضهای جغرافیایی
۰معیارهای انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی:
- Salm & Clarck,۱۹۸۴ - ۲۲ معیار در۴ گروه ( انسانی – اجتماعی - اقتصادی - اكولوژیك)
Salm & price , ۱۹۹۵ - - ۳۴ معیار در ۵ گروه (اجتماعی- اقتصادی– اكولوژیك- منطقه ای-عملی)
IUCN/WCPA , ۱۹۹۹ - ۸- گروه معیارها (اكولوژیك – انسانی – اجتماعی - اقتصادی و ...)
IMO/MEPC, ۲۰۰۱ - - ۱۸ معیار در ۲ گروه (اكولوژیك و انسانی)
معیارهای تعیین حساسیت زیست محیطی نواحی ساحلی – دریایی:
- معیارهای انتخاب مناطق حساس دریایی (IMO,۲۰۰۱)
- معیارهای انتخاب مناطق حفاظت شده دریایی (IUCN,۱۹۹۹)
- معیارهای انتخاب مناطق حفاظت شده ساحلی و دریایی (Salm & Clark,۱۹۸۴)
- معیارهای انتخاب زیستگاههای شیلاتی و مناطق ممنوعیت صید(Salm & Price,۱۹۹۵)
- معیارهای ناحیه بندی محیط زیست دریایی استرالیا (Kelleher & Kenchington,۱۹۹۲)
- معیارهای انتخاب پارک های ملی دریایی(Ray,۱۹۷۰)
- معیارهای کنوانسیون رامسر برای شناسایی تالاب های مهم بین المللی (۱۹۹۰)
- معیارهای انتخاب مناطق مهم پرندگان(Evans, ۱۹۹۴)
- معیارهای تعیین طبقات سه گانه در خطر تهدید (IUCN, ۱۹۹۴)
- معیارهای شناسایی و تعیین آثار طبیعی و ملی (مجنونیان، ۱۳۷۰)
- معیارهای استقرار امکانات تفرجگاهی در پارک های ملی (مخدوم، ۱۳۷۴)
- معیارهای اهمیت تالاب های کشور از نظر تنوع زیستی(کیابی و همکاران ، ۱۳۸۳)
- معیارهای طبقه بندی اكولوژیك و شیلاتی زیستگاههای ساحلی-دریایی (عوفی ، ۱۳۸۲)
وزن گذاری و ارزش گذاری معیارها:
- معیارهای فائو (۰- ۱۵) برای ارزیابی کمی فرسایش ژنتیکی(فائو , ۱۹۹۶)
- معیارهای سایمر و گولز (۰- ۵ و ۰- ۱۰) برای ارزشیابی پارک های ملی (۱۹۹۲)
- معیارهای بلانکو و گابالدون (۰ - ۲۰) برای تعیین حساسیت مناطق تحت حفاظت(۱۹۹۲)
- معیارهای عددی (۰ - ۵) ارزیابی زیستگاهها و حیات وحش در ایران(کیابی و زهزاد، ۱۳۶۶)
- معیارهای عددی(۰ - ۵) طرح حفاظت از تالاب های ایران (محیط زیست ، ۱۳۷۹)
- معیارهای كیفی(۰ - ۵) طرح ICZM (مجنونیان و دانه کار، ۱۳۸۱)
- معیارهای عددی( ۰ – ۱۰) ارزشگذاری اكولوژیك زیستگاهها ی شیلاتی (عوفی ، ۱۳۸۲)
طبقه بندی معیارهای ارزشگذاری:
طبقه بندی كلاسهای اصلی و فرعی معیارهای ارزشگذاری نواحی ساحلی – دریایی كه در این تحقیق انتخاب و مورد ارزیابی قرار گرفتند، عبارتند از:
معیارهای اجتماعی(Social Criteria):
- مقبولیت اجتماعی(Social acceptance)
- بهداشت و تندرستی عمومی(Public health)
- تفرج(Recreation)
- فرهنگ(Culture)
- زیباشناسی(Aesthetics)
- تعارضات بین منافع(Conflicts)
- امنیتی(Safety)
- قابلیت دسترسی(Accessibility)
- پژوهش و آموزش(Research & education)
- آگاهی عمومی(Public awareness)
- تعارض و سازگاری(Conflict & compatibility)
- شاخص كنترل(Benchmark)
معیارهای اقتصادی(Economic Criteria):
- اهمیت برای گونه(Importance to species)
- اهمیت برای شیلات(Importance to fisheries)
- سرشت تهدید(Nature of threats)
- فواید اقتصادی(Economic benefits)
- توریسم(Tourism)
معیارهای اكولوژیكی(Ecological Criteria):
- تنوع(Diversity)
- طبیعی بودن(Naturalness)
- وابستگی(Dependency)
- معرف بودن(Representativeness)
- بی همتا بودن(Uniqueness)
- یگانگی(Integrity)
- بهره وری(Productivity)
- آسیب پذیری(Vulnerability)
معیارمنطقه ای(Regional Criteria):
- اهمیت منطقه ای (Regional significance)
- اهمیت زیر منطقه ای(Sub-Regional significance)
معیارعملی(Pragmatic Criteria):
- فوریت(Urgency)
- اندازه(Size)
- میزان تهدید(Degree of threat)
- ثمربخشی(Effectiveness)
- فرصت طلبی(Opportunism)
- موجودیت(Availability)
- قابلیت احیأ(Restorability)۰رتبه بندی و سطوح حفاظتی مناطق ساحلی-دریایی كشور:
۱- چنانچه منطقه قادر باشد ۱۲۰ تا ۱۶۰ امتیاز (بیش از ۷۵ درصد مجموع امتیازها) را كسب كند، منطقه می تواند درجه حفاظتی معادل پارك ملی ساحلی ـ دریایی را كسب نماید.
۲- چنانچه منطقه قادر باشد ۸۰ تا ۱۲۰امتیاز(۵۰ تا ۷۵ درصد مجموع امتیازها) را كسب كند، منطقه می تواند درجه حفاظتی معادل منطقه حفاظت شده ساحلی ـ دریایی یا پناهگاه حیات وحش ساحلی ـ دریایی را كسب نماید.
۳- چنانچه منطقه ۵۰ قادر باشد تا ۸۰ امتیاز (۳۰ تا ۵۰ درصد مجموع امتیازها) را كسب كند، منطقه حساس ساحلی - دریایی محسوب می شود. این نواحی پشتوانه مناطق پیشین و یكی از مناطق ویژه زیستی خواهند بود كه مشمول ضوابط و مقرارت سطوح یك و دو هستند.
۴- چنانچه منطقه كمتر از۵۰ امتیاز كسب كند، مناطق آزاد در ناحیه ساحلی محسوب می شود و تنها از ضوابط مرتبط با مناطق آزاد پیروی خواهد كرد.
مهمترین واحدها و تیپهای اكولوژیك سواحل كشور:
-خلیج (Bay)
-تالاب (Lagoon)
-د لتا رود خانه ها (Delta)
-مصب رود خانه ها ی فصلی و دائمی(Estuary)
-پادگانه های ساحلی و دریایی (Marine - Coastal Terrace)
-تپه های ماسه ای ساحلی (Dune)
-زبانه های ماسه ای (Spit)
-سواحل شنی و ماسه ای (Sandy Beach)
-سواحل گلی رسوبی (Mud Flat)
-شوره زارها ومردابهای شور ساحلی (Salt Marsh)
-دشتهای سیلابی(Marshland / Wetland)
-گل فشان(Mud Volcano)
-حوضچه های جزرومدی (Tidal Pools)
-پرتگاههای ساحلی(Cliffs)
-پهنه های پوشیده از گیاهان دریایی (Kelp Bed & Algae Mat)
-آبسنگهای مرجانی (Coral Reefs)
-جنگلهای دریایی مانگرو – حرا (Mangrove Marine Forests)
-صحراهای ساحلی (Sabkha)
-خوریات (خور – مصب و خور – مسیل) (Creek – Floodway & Creek - Estuary)
-سواحل سنگی و صخره ای (Rocky Shores)
فریدون عوفی
عضو هیئت علمی و مدیر گروه مطالعات اكولوژی دریایی
تهران ، ص. پ. ۶۱۱۶ – ۱۴۱۵۵
[e-mail] & [e-mail]
منابع مورد استفاده:
۱ - پورنوری، منصور و محمد حبیبی. ۱۳۸۱ . حقوق دریا (ترجمه)، مركز ملی اقیانوس شناسی، تهران.
۲ - پوروخشوری، زهرا. ۱۳۸۰. راهكارهای توسعه بهینه زیست محیطی در گردشگری ساحلی (ترجمه)، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران.
۳– ثروتی، محمد رضا. ۱۳۷۹ . جغرافیای طبیعی دریاها و سواحل (ترجمه). سازمهن مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، تهران.
۴- دانه كار، افشین. ۱۳۷۷ . مناطق حساس دریایی، محیط زیست ( فصلنامه علمی سازمان حفاظت محیط زیست- شماره ۲۴ )، تهران.
۵- عوفی، فریدون . ۱۳۸۱ . معیارهای پیشنهادی برای طبقه‌بندی سواحل و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی ایران به منظور مدیریت زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیر شیلاتی. موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
۶- عوفی، فریدون. ۱۳۸۳. الویتها و ضرورت ها در انتخاب شاخص های زیستی در محیطهای دریایی (درسنامه كارگاه آموزشی دوره های آموزشی ضمن خدمت سازمان حفاظت محیط زیست)، موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
۷- عوفی، فریدون و مهناز ربانیها. ۱۳۸۲. معیارهای پیشنهادی برای طبقه‌بندی سواحل و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی ایران به منظور مدیریت زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیرشیلاتی، موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
۸- عوفی، فریدون و مهناز ربانیها. ۱۳۸۳. معرفی مكانهای مستعد جهت رها سازی لارو ماهیان بر اساس ویژگیهای زیست محیطی و اكولوژیك زیستگاهها و اكوسیستم های ساحلی – دریایی خلیج فارس و دریای عمان (مطالعات و تحقیقات دهساله ۱۳۸۲ – ۱۳۷۲ ). سازمان شیلات ایران – گردهمایی تكثیر و بازسازی ذخایر آبزیان آبهای جنوب كشور، بندر عباس.
۹- مجنونیان، هنریك. ۱۳۷۷. مناطق حفاظت شده ساحلی – دریایی (معیارهای انتخاب، طرح ریزی و فنون مدیریت)، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران.
۱۰– مجنونیان، هنریك. ۱۳۷۹. مناطق حفاظت شده ایران (مبانی و تدابیر حفاظت از پاركها و مناطق)، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران.
۱۱– مرتضوی، محمد صدیق، افشین دانه كار و فریدون عوفی. ۱۳۸۳ . مدیریت زیست محیطی مناطق ساحلی (درسنامه كارگاه آموزشی دوره های آموزشی ضمن خدمت سازمان حفاظت محیط زیست)، موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
۱۰– كرمی خانیكی، علی.۱۳۸۳ . سواحل ایران، پژوهشكده حفاظت خاك و آبخیزداری، تهران.
۱ – Bloom, A. L., ۱۹۶۵. The explanatory description of coasts. Zeits – Fur Geomorph. NF, Germany.
۲ – Ferren, W. R., L. Fiedler, K. Lafferty & R. A. Leidy, ۲۰۰۱. Classification of the wetlands and lagoons with Cowardin et al. method. Internet site: www.mip.berkeley.edu
۳ – King, C. A. M., ۱۹۷۲. Beaches and coasts. Endward Arnold Pub. Co., London.
۴ - Shepard, F. P., ۱۹۷۷. Coastal classification and morphology. Internet site: www.usace.army.mil.inet.eng
۵ – English, S., C. Wilkinson & Baker, ۱۹۹۷. Survey manual for tropical marine resources. Australian Institute OF Marine Sciences, Townsville
۶ – World Resources Institute, ۲۰۰۴. World resources of ۱۹۹۳-۲۰۰۳. A report by WRI- UNEP & UNDP. Internet site: www.wri.org
۷ – Gubbay, S., ۱۹۹۵. Marine protected areas, Principlesand techniques for management, Chapman & Hall Pub. Co., Newyork.
۸ – Salm, R. & A Price, ۱۹۹۵. Selection of marine protected areas. California Uni. Pub., Washington.
۹ – Majed, N., H. Mohammadi & A. Ghadban, ۲۰۰۰. Regional report of the states of the marine environment, ROPME, Kuwait.
۱۰ – Salm, R. & P. W. Clarck, ۱۹۸۴. Biological and ecological criteria for marine – coastal zones, Mergus Pub. Co., Australia.
۱۱ – Kirkman, H., ۲۰۰۲. Baseline and monitoring methods for tidal zones fauna and flora communities, Journal of environmental management. ۴۷: ۱۹۱-۲۰۱.
۱۲ – Owfi, F., ۲۰۰۵. Habitat diversity and marine-coastal ecosystems of Iranian side of the Persian Gulf, Oman Sea and Caspian Sea, with particular reference to the protected area, International workshop on marine and coastal protected areas, Morocco.
۱۳ – Jones, D., ۱۹۹۶. The biological characteristics of the marine habitats found within the ROPME Sea Area, ROPME, Kuwait.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران