راه‌های باستانی ایران

ایرانیان در ساختن راه‌های باستانی نقش پیش‌رو داشته‌اند و برای اداره كشور بزرگ خود وسایل ارتباطی بسیار منظم و دقیق به وجود آورده بودند كه نمونه‌های حیرت‌آور آن «راه‌شاهی»، «راه ابریشم» و خبررسانی با علامات را باید نام برد. هرودوت تاریخ‌نویس یونانی در كتاب پنجمش «راه شاهی» هخامنشی را چنین تشریح می‌كند.
این راه از نقاط مسكونی و امن می‌گذرد و در طول راه، ایستگاه‌های شاهی (كاروانسراهای عالی) ساخته شده است. از لیدی (آناتولی غربی امروز) و فریكی (Phrygi) (قسمت داخلی آسیای صغیر) و در طول ۹۴فرسنگ و نیم(۱) ساختن. نگاهداری و اداره كردن دوهزار و پانصد كیلومتر «راه شاهی» از افتخارات ایرانیان دوران داریوش اول است كه در سال ۵۲۱ پیش از میلاد به سلطنت رسیده، البته قسمت‌هایی از این راه بزرگ پیش از داریوش اول وجود داشته است، اما قدرت داریوش اول و ایرانیان عصر او بود كه قطعات كوره راه‌ها را به راه بزرگ شاهی در ۲۵قرن پیش تبدیل كرد. همان‌طور كه امروز معمول است «راه شاهی» نیز از خارج شهرها می‌گذشته است تا نگاهداری آن دشوار نبوده و به اعمال نیروی زیاد نیاز نباشد.(۲)
تا جایی كه تاریخ نشان می‌دهد، «راه شاهی» اولین راه مستقلی است كه در دوران باستان به وجود آمده است و چون از داخل شهرها نمی‌گذشت شورشیان و كشورگشایان نمی‌تواستند از آن برای رسیدن به هدف خود استفاده كنند.
پس از بسط قدرت چین در سرزمین‌های غربی راه تجارت چین با مغرب باز شد و تجارت چین با كشورهای غربی كم‌كم توسعه یافت تا حدی كه عدل‌های ابریشم چین پس از سه سال صرف وقت و پیمودن حدود ۱۰هزار كیلومتر راه به رم می‌رسید.
راه ابریشم از دروازه یشم (Jane) نفریت (Nephrit) «به چینی Ju» شروع می‌شد و از دو طریق تورفان (راه شمالی) و ختن (راه‌جنوبی) به كاشغر می‌رسید و از آنجا به سمرقند و از سمرقند به مرو و بلخ رفته و از طریق شمال ایران به آسیای صغیر و رم منتهی می‌گشت. ختن باستانی شهری اسرارآمیز بود كه چینی‌ها آن را یوتین (Yu-tien) یا شهر غربی می‌نامیدند.
راه شمال كه از تورفان می‌گذشته كمتر كاوش شده با این حال با پیدا شدن قلعه‌هایی كه در اثر كاوش باستان‌شناس معروف سراورل اشتین (Aurel Stien) انگلیسی نمایان شده مسیر راه شمالی معلوم شده است. به هر حال هر دو راه در كاشغر به هم می‌رسیدند و از آنجا راه ابریشم به طرف فرغانه می‌رفته است.
مدت سفر بین چین (از دروازه ابریشم در دیوار چین) تا كاشغر از طریق تورفان (راه شمال) هشت هفته و از طریق لولان(Lou-lan) و وایلی (Way-li) هفت هفته طول می‌كشیده و هر دو راه به كاشغر منتهی می‌شده و از آنجا به فرغانه می‌رفته است. در فرغانه كالاهای تجاری فروخته می‌شد و یا با كاروان جدید از راه سمرقند و مرو و شمال ایران به پالمیر در آسیای صغیر حمل می‌شد و یا از مرو به بلخ، هرات به نیشابور و سپس باز به آسیای صغیر منتقل می‌شده است. (كاروان از بلخ از راه دره خلم و سمنگان و اندرآب به هندوستان می‌رفته).
بهتر است دنباله راه ابریشم را همراه حكیم ناصرخسرو مروی (۴۱۴هجری) برویم. او در سفر مكه خود از مرو به سرخس، نیشابور، جوین، دامغان، سمنان، خوار، آفریدون (آپرین امروز)، ری، قزوین، خرزوپل (هرزوپل نزدیك منجیل) خندان سمیران (شمیران مركز طارم) سرآب، اوجان (سعیدآباد امروز) تبریز، مرند، خوی، وان و از آنجا به آسیای صغیر رفته است.
● برج‌های خبررسانی (۳)
آنهایی كه در بیابان‌های ایران در امتداد شاهراه‌های قدیم سفر كرده‌اند به تپه‌های مصنوعی برخورده‌اند كه به فاصله‌های مساوی از همدیگر قرار دارند. نزدیك‌ترین این تپه‌ها به تهران رشته تپه‌ای است كه از ری (حدود فیروزآباد امروز) به طرف شرق از شمال ورامین به ایوانكی می‌رود و رشته غربی دنبال راه قدیم قزوین- ری قرار دارد. این تپه‌ها باید باقیمانده برج‌های خبررسانی دوران هخامنشی باشند.
در دیوارهای «جان‌پناه» دور بام برج به طرف برج‌های همسایه سوراخ‌هایی وجود داشته است. روش خبررسانی به این شكل بوده كه در شب روی بام برج آتش می‌افروختند و با بستن و بازكردن سوراخ‌ها و قطع و وصل آن به برج‌های همسایه علامت می‌دادند و خبر می‌رساندند. این همان كاری است كه پس از ۲۳قرن «مورس» با قطع و وصل جریان برق انجام داده و اساس صنعت تلگراف امروزی شده است.
● كاروانسراهای شاه‌عباسی
شاه عباس بزرگ برای توسعه اقتصادی كشور پهناور خود شبكه راه منظم و امنی به وجود آورد. گرچه خیلی از كاروانسراها و راه‌ها پیش از دوران سلطنت وی ساخته شده بود، اما در اثر قرن‌ها بی‌توجهی دیگر قابل استفاده نبود، به فرمان شاه عباس تمام راه‌ها مرمت شد و برای آسایش كاروانیان كاروانسراهای قدیمی مرمت شدند و یا كاروانسراهای جدیدی ساخته شد.
كاروانسراهایی كه در دوران شاه‌‌عباس ساخته شد یك حیاط داخلی، یك حیاط خارجی و یك ردیف ساختمان بین آن دو داشت. كاروان به حیاط داخلی وارد می‌شد و در ایوان‌های دور محوطه باراندازی می‌كرد.
از نمونه‌های كاروانسراهای شاه‌عباسی دو كاروانسرای مورچه‌خوار و مهیار یكی در شمال و دیگری در جنوب اصفهان را می‌توان نام برد.
● شاهراه‌های قدیمی ایران
با تغییر مراكز قدرت سیاسی در طول تاریخ ایران اهمیت راه‌ها نیز تغییر كرد. با این حال مسیر شاهراه‌ها بر پایه اصول اقتصادی تقریبا ثابت مانده و امروز هم اساس طرح شبكه راه‌های ایران است. شاهراه‌های اصلی ایران قدیم به طور كلی به شرح زیر بوده‌اند:
الف) راه‌‌های منشعب از همدان
۱ ) راه شمالی: از همدان به سهروردی و از آنجا به زنجان (سنگان) امتداد داشت. در زنجان راه دو شعبه می‌شد یكی راه طارم و دیگری راه میانه: راهی كه از زنجان به طارم می‌رفته، در طارم شعبه‌ای به طرف خلخال و اردبیل و رشته دیگر به دره سفید‌رود سرازیر می‌شد و در امتداد سفید‌رود به گیلان و انزلی منتهی می‌‌شد و از آنجا به باكو می‌رفت.
۲ ) راه‌غربی: از همدان به اسدآباد و خندان و كنگاور و بوكان می‌رفته و از این محل از طریق خانقین به بغداد منتهی بود.
۳ ) راه جنوبی: از راه غربی در بوكان جدا شده به نهاوند و ورود كرد (بروجرد) منتهی و پس از عبور از تنگه ملاوی كه خرابه‌ راه‌شاهی و پل دختر در آن هنوز باقی است از پل گاومیشان (نزدیك به محل ریختن آبكشكان به سمیره) گذشته به سمیره متصل می‌شد و از انتهای جنوبی تنگه ملاوی راه شوش جدا می‌شده است.
۴ ) راه جنوب شرقی: از جنوب بروجرد به گلپایگان و از آنجا به اصفهان می‌رفته است.
۵ ) راه شرقی: از همدان به كوریجان و مزدكان (مزلقان امروز) می‌رفته، در مزدكان راه دو شعبه می‌شده یكی به زرند و ری می‌رفته و دیگری به ساوه و آوه و قم متصل می‌شده است.
ب) راه‌هایی كه از اصفهان جدا می‌شده‌اند
۱ ) راه‌شمالی: از اصفهان به مورچه‌خوار و جوشقان می‌‌رفته و پس از گذشتن از گردنه كهرود (قهرود) به كاشان می‌رسیده، در كاشان راه دو شعبه می‌شده یكی از طرفین كویر به خوار و از آنجا به خراسان می‌رفته و دیگری به قم متصل می‌شده است.
۲ ) راه شمال غربی: از اصفهان از طریق گلپایگان به همدان و لرستان می‌رفته است.
۳ ) راه جنوب غربی: از اصفهان به ده‌كرد (شهركرد امروزی) می‌رفته و از آنجا پس از عبور از آب كارون (حدود پل شالو) و ایزه (مال‌میر) به شوش متصل می‌شده است.
۴ ) راه جنوبی: به غیر از راهی كه از لنجان به فارس می‌‌رفته راه معمور دیگری از اصفهان به لنجان و لوردكان می‌رفته پس از عبور از تنگه‌های كهكیلویه به ارجان ( اركان نزدیك بهبهان امروز) می‌رسیده از آنجا به بندر مهرویان منتهی می‌شدند.
ج) راه‌های خراسان:
راه‌هایی كه از بلخ(مزار شریف امروز) و مرو و هرات و نیشابور منشعب می‌شدند:
۱ ) راه بلخ به هندوستان: راه دره خلم به سمنگان (ایبك) بغلان، اندر آب به پروان یا فروان معمورتر بوده در پروان راه دو شعبه می‌شده یكی از طریق چاریكار و استالف به دره كابل و دیگری رو به جنوب غربی به بامیان می‌رفته است. راه مستقیم دیگری نیز بین بلخ و بامیان وجود داشته است.
۲ ) راه هرات به سیستان: از هرات سوی جنوب به ولایت اسفراز (اسب‌زار) و از آنجا به دنبال رود ارس كند به سبزوار و فراه و از فراه به سیستان می‌رفته است.
۳ - راه نیشابور به هرات: از طریق تربت حیدریه یا فریمان به باخرز و از آنجا دنبال هریرود به هرات می‌رفته است.
۴ ) راه نیشابور به شمال: از قوچان به اشك‌آباد (عشق‌آباد امروز) به سوی شمال امتداد داشته است.
۵ ) راه نیشابور به دریای خزر: از نیشابور به اسفراین می‌رفته. در آنجا راه دو شعبه می‌شده یكی از طریق گردنه فیروزه به بجنورد و دیگری از راه جنگل دنبال آب دهنه به این شكلی به تنكران به جرجان (نزدیك گنبد كاووس امروز) و از جرجان به سوی دریای‌خزر می‌رفته است.
۶ ) راه نیشابور به ری: از دشت جوین به قومس (راه ابریشم) یا از بیهق (سبزوار، خسروگرد، مزینان یا مسینان امروز) به قومس (شاهرود، دامغان، سمنان امروز) و از آنجا به خوار و از طریق سردره خوار به ری منتهی می‌شده است.
۷ ) راه نیشابور به جنوب: از طریق ترشیز (كاشمر امروز) یا تربت حیدریه به جویمند می‌رفته. در جویمند راه دو شعبه می‌شده یكی از طریق تون (فردوس امروز) و طبس (گلشن امروز) به یزد و نائین می‌رفته دیگری به قائن می‌رسیده است و در بیرجند راه دو شعبه می‌شده. یكی به سوی جنوب غرب از راه‌های بند به كرمان و دیگری به سوی جنوب به سیستان می‌رفته است.
د ) راه كنار شمال: از جرجان (نزدیك گنبد كاووس امروزی) به استرآباد(۴) (گرگان امروزی) به خرگواران (اشرف سابق) و بهشهر امروزی به سارویه (ساری امروز) مامیتر (بارفروش سابق و بابل امروزی) به آمل به چالوس به تنكابن به لاهیجان و از آنجا به دیلمان و گیلان و از گیلان به خلخال آذربایجان می‌رفته است.(۵)

احمد حامی
*پاورقی
۱ - فرسنگ كه پرسنگ و فرسخ نیز گفته می‌شود واحد طول راه بوده است. باید چنین باشد كه در نقاط معین طول راه برای نشانی (پاره‌سنگی) كار می‌گذاردند و می‌شمردند یك پاره‌سنگ دو پاره‌سنگ.
۲ - گذشتن راه از خارج شهرها از آن رو بوده است كه با شورش مردم شهر یا گرفتن شهرها به وسیله نیروی بیگانه راه قطع نشود و برای تامین آمد و شد نیاز به پادگان‌های بزرگ در شهرها نباشد.
۳ - كلمه برج كه شكل قدیم‌تر آن «برگ» است، واژه آریایی است كه در زبان‌های اروپایی به صورت «بورگ» درآمده مانند: هامبورگ، ادینبورگ، گوته‌بورگ و....
۴ - واژه استره، ستار (STAR) انگلیسی (Stern) آلمانی و (STELLA) ایتالیایی همه از یك ریشه و ظاهرا به معنی ستاره نقطه درخشان و آتش است. خاكستر از دو جز، خاك و استر به معنی خاك آتش ساخته شده، همچنین است واژه شبستر كه از دو جز شب و استر تشكیل شده متاسفانه بدون توجه به محل گرگان قدیم و معنی واژه استرآباد نام آن را تغییر داده‌اند.
۵ - قسمت‌هایی از این راه هنوز به جا مانده است. مثل راه باوند بین شاهی و بابل كه بستر آن از زمین اطراف بلندتر ساخته شده است.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد