آب و انرژی چالش های نوین آسیای میانه

نحوه بهره برداری از ذخایر آب درمنطقه آسیای مركزی به موضوع مهم و مورد بحث این كشورها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شده است.
برخلاف سایر مسایل موجود دربین كشورهای منطقه از قبیل تعیین نوار مرزی مشترك، جاده های ارتباطی و صدور گاز كه مرحله به مرحله حل و فصل می شوند و یا حداقل درمورد حل آنها كشورها نظر مشابهی دارند، موضوع بهره برداری از ذخایر آب نه تنها حل نشده بلكه بحث ها پیرامون آن شدت یافته است.از یك سو بین كشورهای ازبكستان، قزاقستان و تركمنستان و از سوی دیگر بین تاجیكستان و قرقیزستان در این زمینه جنگ های اطلاعاتی آغاز شده است.این درحالیست كه بازسازی اقتصاد افغانستان در همسایگی تاجیكستان و قرقیزستان نیز منوط به تامین آب موردنیاز برای آبیاری مزارع آن است.
كشورهای آسیای مركزی همه ساله در آلماتی، تاشكند، دوشنبه، بیشكك و سایر شهرهای منطقه با شركت كارشناسان داخلی و خارجی همایش و اجلاس های مختلفی برای حل مشكل آب رودخانه های مشترك برگزار می كنند ولی تاكنون با گذشت ۱۵سال از طرح این بحث ها هنوز این مساله حل نشده باقی مانده است.
با افزایش سریع جمعیت كشورهای منطقه، گرم شدن هوای جهان و آب شدن سریع برف و یخ كوه های پامیر، تیانشان و آلاتاو می توان پیش بینی كرد كه موضوع بهره برداری از ذخایر آب در آینده همچنان از مسایل حاد واساسی منطقه خواهد بود و چه بسا این مشكل پیچیده تر شده و حتی موجب تنش و نزاع سیاسی و اقتصادی در بین كشورهای منطقه شود.بنابر گزارش های ارایه شده در سمینار منطقه ای ارزیابی یخچالها و ذخایرآب آسیای مركزی كه از ۲۸تا ۳۰نوامبر ۲۰۰۶(۷تا ۹آذر۸۵ )درآلماتی برگزار شد، مساحت یخچال های تیانشان، پامیر و كوه های آلاتاو از دهه ۵۰ قرن بیستم همه ساله به طور متوسط از ۰‎/۸تا یك درصد كاهش می یابد.
به عقیده برخی از دانشمندان بیشتر یخچال های قزاقستان و سایر كشورهای آسیای مركزی در قرن كنونی نابود خواهد شد و آب بزرگترین رودخانه های منطقه سیردریا، آمودریا، ایرتیش و ایلی ۲۰تا ۴۰درصد كاهش خواهد یافت.
بنابر پیش بینی متخصصان كمیته ذخایر آب وزارت كشاورزی قزاقستان تا سال ۲۰۲۰ذخایر آب های جاری این كشور از ۱۰۰كیلومترمكعب به ۷۰كیلومتر مكعب و حجم سالانه آب های ورودی از رودخانه های فرامرزی از۴۴كیلومتر مكعب به ۱۸‎/۵ كیلومترمكعب خواهد رسید.جمعیت منطقه نیز در ۱۰۰سال اخیر با حدود ۱۰برابر افزایش موجب نیاز و مصرف بیشتر آب شده است.
۱۰۰سال قبل جمعیت ازبكستان سه میلیون نفر بود كه در سال ۱۹۲۴به پنج میلیون نفر، سال ۱۹۶۰به ۱۱میلیون و در سال ۲۰۰۷به ۲۷میلیون نفر افرایش یافته است.
تاجیكستان و قرقیزستان كه ۹۰درصد آب حوزه دریاچه آرال ازكوه های این دو كشور سرچشمه می گیرد، معتقدند كه آنها از این ذخایرطبیعی استفاده چندانی نمی كنند و خود را تا حدی خسارت دیده احساس می كنند.«سیردریا» و «آمو دریا» (سیحون و جیحون) دو رودخانه بزرگ آسیای مركزی است كه ۷۵‎/۲درصد آب سیردریا (بارودخانه «نارین») به طول سه هزار و ۱۹ كیلومتر و مساحت حوزه ۲۱۹هزار كیلومترمربع از قرقیزستان منشأ می گیرد.سرچشمه حدود ۷۴درصد آب آمودریا نیز به طول دو هزار و ۵۴۰كیلومتر و حوزه ۳۰۹هزار كیلومترمربع از تاجیكستان منشأ می گیرد.
در این حال آب آمودریا درازبكستان و تركمنستان و آب سیردریا در ازبكستان و قزاقستان و ۹۵درصد ذخایر آب رودخانه «زرافشان» نیز كه بالغ بر ۹۵درصد از كوه های تاجیكستان سرچشمه می گیرد، در ازبكستان مصرف می شود.اجرای برنامه های موجود انرژی و زراعی تاجیكستان و قرقیزستان با استفاده از این رودخانه ها با مخالفت های قزاقستان و ازبكستان روبرو شده است.تاجیكستان ازنظر پتانسیل تولید برق آبی در محدوده شوروی سابق مقام دوم وقرقیزستان مقام سوم بعد از منظقه سیبری شرقی روسیه را دارند.
به عقیده كارشناسان، آینده رشد اقتصادی این دو كشوربه احداث نیروگاه های جدید برق آبی و صادرات انرژی بستگی دارد.اما ازبكستان، تركمنستان و قزاقستان آب این رودخانه ها را برای آبیاری كشتزارها و مزارع استفاده می كنند و معتقدند (به خصوص درازبكستان) كه احداث نیروگاه برق آبی در این دو كشور رشد اقتصادی آنها را تهدید خواهد كرد.تركمنستان تاكنون كمتر وارد این بحثها شده است ولی ازبكستان و قزاقستان عقیده دارند رودخانه های بزرگ آسیای مركزی رودخانه های فرامرزی هستند و هیچ كشوری نمی تواند بدون رضایت كشورهای دیگر در آنها سد و نیروگاه احداث كند.
برخی كارشناسان تاجیكستان و قرقیزستان، آب را ذخایر طبیعی این دو كشور می دانند كه كشورهای همسایه برای استفاده از این ذخایر باید هزینه آن را پرداخت كنند.
این دو دیدگاه از سوی كارشناسان، افراطی و بی نتیجه ارزیابی می شود و به همین دلیل در سالهای اخیر موضع نرمتری جایگزین نظر قبلی كارشناسان تاجیك و قرقیز شده است.«طاهربیك ساری پاشایف» معاون رییس مجلس قرقیزستان گفت: ما تمایل نداریم كه آب رودخانه را با ایجاد سد جمع آوری كرده و به فروش برسانیم.وی خروج طبیعی آب از سد «تاختاگل» در فصل تابستان را ۴۰۰مترمكعب دریك ثانیه عنوان كرد و افزود: ولی ما این سد را در زمستان پر می كنیم و در فصل تابستان برای ازبكستان به جای ۴۰۰مترمكعب، یك هزار مترمكعب در ثانیه آب می دهیم و به این دلیل ما می خواهیم ازبكستان هزینه جمع آوری و نگهداری این مقدار آب (۶۰۰مترمكعب) را به ما پرداخت كند.
قرقیزستان و تاجیكستان با درنظر گرفتن كشورهای همسایه مجبورند در فصل تابستان بیشتر از نیاز، نیروی برق تولید كنند تاهمسایگان بتوانند آن را برای آبیاری مورد استفاده قرار دهند.سال های قبل برای جبران این مساله بین قرقیزستان، ازبكستان و قزاقستان قرارداد سه جانبه امضا می شد و براساس قرارداد آنها باید هزینه سوخت نیروگاه های قرقیزستان را در زمستان با زغال سنگ و گاز تامین می كردند و ازبكستان و قزاقستان نیز می بایست در فصل تابستان نیروی برق مازادبر نیاز قرقیزستان را بخرند ولی دو كشور هیچ وقت این قراردادها را اجرا نكردند.«الكساندر نكولوینكو» رییس بخش ذخایر آب برنامه توسعه سازمان ملل در آسیای مركزی گفت: بنا به مقاوله نامه سازمان ملل، آب كالا نیست و فروخته نمی شود ولی خدمات برای نگهداری، تصفیه و تحویل آب بایستی پرداخت شود.
وی افزود :مثلاچندین دهنه سد در قرقیزستان وجود دارد كه برای ذخیره آب موردنیازكشاورزی سایر كشورها استفاده می شود و دولت قرقیزستان حق دارد هزینه نگهداری از سدها و تامین آب كشورهای همسایه را دریافت كند.پس از فروپاشی اتحاد شوروی، همه هزینه مرمت و نگهداری این سدها به عهده قرقیزستان وتاجیكستان گذاشته شد.
دولت قزاقستان با درك این موضوع در یك سال گذشته با قرقیزستان قرارداد امضا كرد و درنظر دارد بخشی از هزینه تعمیر و نگهداری این سدها را پرداخت كند، ولی این مساله به طور كلی حل و فصل نشده است.دولت قزاقستان همچنین با درك مشكلات تامین آب در آینده، تصمیم گرفته است در ساخت نیروگاه های «قنبر آتا» در قرقیزستان باروسیه مشاركت كند تا بتواند در اداره رژیم آب رودخانه سیردریا تاثیر داشته باشد.
پس از آن كه نشست های متعدد مقامها ومتخصصان كشورهای منطقه در تشكیل كنسرسیوم ذخایر آب و انرژی به نتیجه نرسید، بانك جهانی و بانك تجدید و ترمیم اروپا با جذب كارشناسان اقدام به تهیه سندی برای نحوه استفاده از آب و ذخایر انرژی منطقه كردند كه هدف از آن نزدیك كردن منافع كشورهای منطقه در امر بهره برداری از ذخایر آب اعلام شده است.در این حال پیش بینی می شود كه سال جاری میلادی ذخایر آب سیردریا ۲۰درصد كاهش یافته و قزاقستان مجبور شود مساحت كشتزارهای خود ازجمله كشتزار پنبه و برنج را در دو استان جنوب قزاقستان و «قزیل اوردا» كاهش دهد.

منبع : روزنامه ابرار اقتصادی