قوی تر از شیطان

در مقاله حاضر نویسنده با بیان اهمیت و ضرورت مبارزه و مخالفت با نفس و خواسته های آن، به مراتب نفس اشاره کرده و نفس را واقعیتی نیرومندتر از شیطان معرفی کرده است. با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● ضرورت مبارزه با نفس
۱) حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند:
«اللهم ذلل نفسی فی نفسی و عظم شأنک فی نفسی»
خداوندا خودم را در نزد خودم کوچک کن و مقام خودت را در نزدم بزرگ گردان. (۱)
۲) مردی بنام مجاشع گفت: ای رسول خدا، راه معرفت حق چیست؟ فرمود: معرفت نفس. گفت: راه موافقت با حق چیست؟ فرمود: مخالفت با نفس. گفت: راه تحصیل خشنودی حق چیست؟ فرمود: ناخشنود کردن نفس. گفت: راه اطاعت از حق چیست؟ فرمود: سرپیچی از هوای نفس. گفت: راه ذکر و یاد حق چیست؟ فرمود: فراموش کردن نفس. گفت: راه نزدیک شدن به حق چیست؟ فرمود: دوری از نفس.
گفت: راه انس با حق چیست؟ فرمود: وحشت و کناره گیری از نفس. گفت: راه دستیابی به اینها چیست؟ فرمود: یاری خواستن از حق برای تسلط پیدا کردن بر نفس. (۲)
۳) همه ما باید از دست نفس و خواسته های بی انتهای آن به خدای بزرگ پناه ببریم. پناه بردن به خدا هم به این است که با اشتهای سیری ناپذیر نفس و خواهش های آن مخالفت نماییم. خطر نفس را نباید از خطر شیطان کمتر دانست. زیرا شیطان از بیرون ما را دعوت و وسوسه می کند. اما نفس از درون ما را مورد تهاجم قرار می دهد.
به تعبیر روایات، بزرگترین دشمن آدمی همان نفس اوست که در درونش لانه کرده است. احمق ترین فرد کسی است که از هوای نفس خود تبعیت می کند. (همان)
● هوای نفس، حجابی تاریک
میان بنده و خدای مهربان حجابی تاریک تر و وحشتناک تر از نفس و هوا و هوس نیست. (همان) از امام رضا(ع) سؤال شد که چه کاری است که همه خوبی های دنیا و آخرت را در خود دارد، فرمود: با نفس خودت مبارزه و مخالفت کن. (۳)
۴) در تاریخ آمده که: یک نفر مارگیر بود و معرکه گیری می کرد. او روزی به کوهستان رفت تا ماری بگیرد و به بغداد آورده و با نمایش دادن آن به مردم درآمدی کسب کند. فصل زمستان بود و پس از تحمل رنج بسیار بالاخره موفق گردید اژدهایی عظیم الجثه را پیدا کند. چون هوا سرد بود اژدها افسرده و بی حرکت در جای خود خشک شده بود. او با زحمت آن را به طرف شهر بغداد می برد و فریاد می زد مردم بیایید ببینید که چه اژدهایی را شکار کرده ام.
مردم کنار رود دجله بغداد جمع شدند و منتظر بودند تا آن حیوان ترسناک را مشاهده نمایند.
هوا گرم شده و بر تعداد جمعیت افزوده شده بود و اژدها بر اثر گرمای شدید آفتاب قدرت گرفت. وقتی مارگیر آن را از کیسه بیرون آورد، ناگهان دیدند اژدها تکان می خورد و به طرف مارگیر حمله کرده و او را به هلاکت رساند. مردم نیز از ترس پا به فرار گذاشتند.
ای عزیز غافل مباش که اژدها همان نفس ماست که اگر قدرت و سلطه پیدا کند تاروپود زندگی ما را درهم می ریزد. (۳)
نفست اژدرهاست او کی مرده است
از غم و بی آلتی افسرده است
گر بیابد آلت فرعون او
که به امر او همی رفت آب جو
آنگه او بنیاد فرعونی کند
راه صد موسی و صد هارون زند
اژدها را دار در برف فراق
هین مکش او را به خورشید عراق
مات کن او را و ایمن شو زمات
رحم کم کن نیست او زاهل صلات
تو طمع داری که او را بی جفا
بسته داری در وقار و در وفا
هر خسی را این تمنا کی رسد
موسی باید کی اژدرها کشد
صد هزاران خلق زاژدرهای او
در هزیمت کشته شد از رای او (۴)
● مراتب نفس
۵) براساس آموزه های دینی، نفس انسان مراتب مختلفی دارد. مرتبه اول: نفسی است که به خوبی تربیت نیافته و پیوسته به بدیها سوق می دهد. از این مرتبه بنام « نفس اماره به سوء» تعبیر می شود. (یوسف ۵۳) مرتبه دوم: نفسی است که تاحدودی تربیت یافته است و در برابر رفتارهای بد و گناه آلود به سرزنش و ملامت خود می پردازد. از این مرتبه بنام «نفس لوامه» (ملامت گر یا وجدان بیدار) تعبیر می شود. (قیامت۲) مرتبه سوم: نفسی است که به خوبی تربیت یافته و در خود آرامش و اطمینان خاطر احساس می کند. از این مرتبه بنام «نفس مطمئنه» تعبیر می شود. (فجر۲۷)
بنابراین هر انسانی در حقیقت دارای یک نفس است اما با عملکردها و رفتارهای گوناگون، نه اینکه هر شخصی سه نفس داشته باشد. پس آن نفسی که این همه درباره آن هشدار داده می شود و از آن به عنوان بدترین دشمن یاد می گردد و سخت ترین نبرد، نبرد با اوست، در واقع همان مرتبه پایین نفس است که هنوز مورد تعلیم و تربیت صحیح قرار نگرفته است.
امیرالمؤمنین علی(ع) می فرمایند: نفس تو نزدیک ترین دشمن تو نسبت به خودت است. (۵) نفس تو دشمنی در حال جنگ و مخالفی آماده یورش است که اگر از آن غافل شوی تو را به قتل می رساند. (۶) هر فردی با نفس خود مخالفت کند بر شیطان پیروز گردیده است. (۷)
امام سجاد(ع) در مناجات خود می فرمایند: خدای من به تو شکایت می کنم از نفسی که همواره به بدی فرمان می دهد و به سوی گناه می شتابد و به معاصی تو حریص است...، پرادعا و پربهانه است و آرزوی دراز دارد، اگر به او گزندی رسد بی تابی می کند و اگر خیر و برکتی به او روی آورد، بخل می ورزد، شیفته بازی و سرگرمی است، آکنده از غفلت و بی خبری است، مرا به سوی گناه می شتاباند و درباره توبه، امروز و فردا می کند. (۸)
دشمنی بدخواه تر نبود تو را از خویشتن
رهروا غافل مباش از دیو نفس راهزن
نفس شیطانی است از شیطان نیاید کار راست
اول ای جان، پنجه دیو قوی درهم شکن
حکمتی آموز تا شیطان نگردد زورمند
فکرتی اندیش تا دشمن نگردد پیل تن

محمدمهدی رشادتی

منابع:
۱) اعیان الشیعه ج۱ ص۳۰۲۳ به نقل از زندگی حضرت فاطمه(س)، محمدی اشتهاردی ص۱۱۴
۲) درس هایی از اخلاق، آیت الله مشکینی ص۵۳
۳) داستانهای مثنوی ج۲ ص۷۳ به نقل از ۱۰۰موضوع ۵۰۰داستان ص۵۳۵
۴) مثنوی معنوی ج۲ دفتر۳ ص۶۰
۵) غررالحکم ج ۶ ص۱۷۰
۶) همان ص۱۷۹
۷) همان ج۵ ص۳۶۹
۸) بحار ج۹۴ ص۱۴۳ به نقل از منتخب میزان الحکمه ج۲ ص۱۰۰۹

منبع : روزنامه کیهان