بررسی پیش نیاز های تدوین استراتژی محیط زیستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی

ضرورت پرداختن به محیط زیست در صنعت نفت و صنایع وابسته به آن هنگامی روشن تر میگردد که دریابیم حرکت در مسیر توسعه پایدار صنعتی بدون توجه محیط زیست غیر ممکن است. موضوع آلودگی های ناشی از نفت و فرآورده های آن، طی چند دهه اخیر جایگاه ویژه ای در مباحث مربوط به محیط زیست را در جهان به خود اختصاص داده که بار منفی آن، منتقدان را به بحث های متنوعی کشانده است.
● محیط زیست؛ چالش جدی سالهای آتی صنعت نفت
ضرورت پرداختن به محیط زیست در صنعت نفت و صنایع وابسته به آن هنگامی روشن تر میگردد که دریابیم حرکت در مسیر توسعه پایدار صنعتی بدون توجه محیط زیست غیر ممکن است.
موضوع آلودگی های ناشی از نفت و فرآورده های آن، طی چند دهه اخیر جایگاه ویژه ای در مباحث مربوط به محیط زیست را در جهان به خود اختصاص داده که بار منفی آن، منتقدان را به بحث های متنوعی کشانده است.
ورود میلیونها لیتر نفت خام به دریاها بر اثر حوادث مختلف دریایی، تخلیه صدها هزار لیتر زایدات نفتی ناشی از تردد وسایل نقلیه زمینی، دریایی و هوایی به محیط زیست، آلودگیهای ناشی از فعالیت صدها پالایشگاه و مراکز صنعتی وابسته ، حجم عظیم پساب های صنایع و عوامل متعدد دیگر آلودگی های زیست محیطی که به گونه ای به مواد نفتی باز می گردد، همه و همه علامت هشداری است به وسعت دهکده جهانی، که ضرورت پرداختن به محیط زیست را بیش از پیش روشن می نماید و گریز از آن را ناممکن می نمایاند. در این بین برنامه های توسعه صنایع نفت، گاز و پتروشیمی نظیر توسعه میادین مختلف نفتی، توسعه منطقه پارس جنوبی، توسعه پتروشیمی در مناطق ویژه ماهشهر و عسلویه، توسعه پتروشیمی در غرب و شرق کشور از طریق خطوط اتیلن غرب و شرق، در کنار ضعف در انتخاب و انتقال تکنولوژیهای بروز این صنایع – نظیر تجربه تلخ پتروشیمی ارومیه- چالشهای زیست محیطی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی کشور ما را مضاعف ساخته است.
● حفاظت از محیط زیست در صنعت نفت؛ دیرینه اما ناکارآمد
در این بین علیرغم وجود عزم و اراده در مسئولین و دست اندرکاران برای کاستن از ابعاد و تبعات این آلودگی ها در سالهای اخیر و علیرغم همکاری و هماهنگی نسبی وزارت نفت با سازمان حفاظت از محیط زیست، این تلاشها ازدید اکثر کارشناسان و منتقدان و حتی برخی از مسوولین ناکافی و گاهاًً‌ ناکارآمد و غیر موثر بوده است.
البته این مشکلات را نمی توان تنها به یکی از نهادهای درگیر در این حوزه نسبت داد؛ زیرا با اندک مداقه در ایرادات واشکالاتی که برخی از آنها در پی این سطور می آید این مسئله به خوبی روشن خواهد شد که اکثر این اشکالات گریبانگیر هردو نهاد یعنی وزارت نفت و سازمان حفاظت از محیط زیست می‌باشد.
باوجود این که سالهاست دوایر و اداراتی تحت عنوان HSE در وزارت نفت وشرکتها و صنایع وابسته به آن ایجادشده است لکن تا استقرار وپیاده شدن مطلوب این نظام مدیریتی علی الخصوص در بخش محیط زیست، راهی طولانی در پیش است و رسیدن به استانداردهای لازم در این حوزه نیازمند عزم بسیار قوی و برنامه ریزی راهبردی و استراتژیک در این حوزه است.
مجموعه این دغدغه ها زمانی قابل حل است که شرایط برای دستیابی به پیش‌نیازهای زیر مهیا گردد:
۱) ایجاد فضای مفاهمه و درک مشترک از مشکلات و مسائل بین مسوولین وزارت نفت و سازمان حفاظت از محیط زیست
۲) توافق همه مسوولین بر ضرورت ایجاد مکانیسم تعامل موثر و راهبردی بین نهاد های موثر در این زمینه
۳) توافق بر ضرورت تدوین استراتژی محیط زیستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی
۴) تعیین پیش نیازها تدوین استراتژی محیط زیستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی
۵) تاکید بر ایجاد مراکز فعال و قوی در جهت تحقیق و پژوهش و خوراک‌دهی فکری مستمر به دست-اندکاران و مدیران
۶) اعمال نظارت علمی و برخوردار از اختیارات قانونی و سازمانی لازم جهت پایش مستمر تدوین و اجرای استراتژی محیط زیستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی
● اما استراتژی زیست محیطی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی چیست؟
استراتژی را بنابه یک تعریف در یک جمله اینگونه می‌توان خلاصه کرد:
«راهنمای حرکت از وضع موجود به سمت وضع مطلوب»
آنچه مسلم است اگرچه طی سالهای اخیر تلاشهایی در جهت گنجاندن ملاحظات زیست محیطی دربرنامه‌ریزی های صنایع نفت، گاز و پتروشیمی توسط سازمان حفاظت محیط زیست و این صنایع صورت گرفته، لکن وضع موجود از دید اکثر تحلیل گران و دست اندرکاران با وضع مطلوب فاصله طولانی دارد.
با توجه به این مطالب در ادامه این سطور در ابتدا به صورت گذرا به معرفی برخی چالشها و گلوگاه های موجود بر سر "راه تدوین استراتژی محیط زیستی صنایع نفت،گاز و پتروشیمی " پرداخته می شود و سپس برخی راه کارهای برون رفت از این چالشها ارائه می‌گردد.
لازم به ذکر است که این مطالب خلاصه و جمع بندی نظرات و دیدگاه ‌های کارشناسان و صاحب نظران در این زمینه می باشد که از خلال ساعت‌ها مصاحبه و نظر خواهی تحلیل گران گروه با ایشان بدست آمده است.
الف) برخی مشکلات و چالشها:
۱) کم توجهی به پ‍ژوهش، مطالعات کاربردی و داده های آماری مورد نیاز
برخی ابعاد این مشکل به این شرح است:
۱.۱) فقدان مطالعات جامع جغرافیایی و جانمایی
۱.۲) عدم وجود و یا عدم امکان دسترسی به داده های آماری دقیق و به روز
۱.۳) کم توجهی به مطالعات تکنولوژیک در راستای بهره گیری از فناوری های نو
۲) عدم وجود بدنه کارشناسی متخصص وکارآزموده در وزارت نفت و سازمان حفاظت از محیط زیست
۳) عدم وجود تعامل و ارتباط ساختاری و منسجم بین نهادهای متولی در این زمینه
۴) ضعف قوانین، دستورالعمل ها واستانداردها محیط زیستی
۵) کم توجهی به گزارشات ارزیابی
۶) کم توجهی به ریسک مخاطرات زیست محیطی صنایع
۷) عدم وجودنگاه راهبردی و برنامه ریزی بلند مدت و استراتژیک
ب) راه کارهای پیشنهادی:
باتوجه به مشکلاتی که در سطور بالا به صورت گذرا اشاره گردید در ادامه به تعدادی از راهکار های پیشنهادی برای رفع و یا به حد اقل رساندن تبعات این مشکلات اشاره می شود:
۱) توجه به مطالعات جغرافیایی و جانمایی:
سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها از طریق اعمال داده‌ها و استانداردهای خام جهانی، واحدها را موظف به رعایت این استانداردها می‌نماید. این داده‌ها عمدتاً بدون در نظر گرفتن توان خودپالایی محیط تنها برای یک مجتمع در نظر گرفته شده است. لذا باید از طریق مراکز تحقیقاتی که توانایی مدل کردن منطقه را دارند، ارقام خام جهانی به یکسری استانداردهای منطبق با شرایط هر منطقه تبدیل شود.
۲) توجه به داده های آماری جامع و دقیق و میدانی :
لازمهٔ کسب اطلاعات دقیق، بررسی‌های میدانی و کسب داده در پایلوت‌هایی است که اطلاعات ضروری را برای طراحی بدست دهد. استفاده از این روش‌ها در کشور چندان متداول نیست. اگر طراح بخواهد این هزینه‌ها را در کار لحاظ کند، قیمت طراحی بالارفته و در مناقصه‌ها بازنده می‌شود. به همین دلیل اکتفا به یکسری اعداد استخراجی از کتب و یا داده‌های قبلی و نه چندان دقیق واحدها می‌شود؛ که پس از تایید کارفرما، بر اساس همان اعداد عمل می‌شود و مشکلات آتی را بدنبال می‌آورد. لذا باید در صنعت جا بیفتد که یک طراحی نیاز به کار تیمی و همچنین کسب و استخراج اعداد و اطلاعات صحیح دارد."
۳) توجه به تکنولوژی‌های سازگار با محیط زیست:
امروزه بر روی تکنولوژی‌هایی که دوستدار محیط زیست هستند بیش از گذشته تأکید می‌شود، چرا که معیارها و قوانین بین‌المللی سخت‌گیرانه‌تر شده است. بحث‌های مرتبط با CDM و فرآیندهای پاک نیز امروزه مطرح است. هر چند در این زمینه شاید دانشگاه‌ها به عنوان مراکز تحقیقاتی وظیفه سنگین‌تری دارند و بایستی با فعالیت‌پژوهی بر روی این مقوله راه‌های کسب دانش فنی این امر را اکتشاف نمایند.
۴) اهمیت دادن و تقویت بدنه کارشناسی در سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نفت:
تشکیل تیم های چند رشته ای(multidisciplinary team) می‌تواند یکی از بهترین روشها برای استفاده حداکثری از ظرفیت کارشناسی موجود در دو نهاد و ارتقاء این ظرفیت باشد. در این تیم ها متخصیصین محیط زیست در کنار کارشناسان مسلط بر فرایند ها موجود در صنعت مذکور به همراه دیگر متخصصین مورد نیاز اقدام به انجام مطالعات و ارزیابی های جامع محیط زیستی می‌نمایند.
۵) طراحی ساز وکار قوی در جهت قاعده مند نمودن تعاملات:
طراحی وایجاد مکانیسم قوی در جهت تقویت و قاعده مند نمودن تعاملات سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نفت در این حوزه میتواند بسیاری از مشکلات و موانع را از پیش رو بردارد.
وجود یک ارتباط مستقیم، قاعده‌مند و منظم میان این مراکز، استفاده مشترک از آزمایشگاه‌های مجهز ایجاد شده از طریق سرمایه‌گذاری مشترک و اتخاذ راه‌حل برای مشکلات موجود از طریق همکاری و همفکری کلیه نهادها و قسمت‌های مسئول منجر به اخذ تصمیمی خواهد شد که حداکثر منافع در آن لحاظ شده باشد.
۶) متناسب و بومی سازی قوانین،استانداردهاو دستورالعملها
یکی از نیازهای جدی، بررسی و متناسب‌سازی قوانین کلی و معیارهای جهانی برای مناطق مختلف صنعتی کشور و تعیین و تدوین معیار و استانداردهای متناسب با هر منطقه و تدوین استانداردها و قوانین مورد نیاز است.
۷) تدوین استراتژی ارزیابی محیط زیست در صنایع نفت، گاز وپتروشیمی(SEA)
ارزیابی زیست محیطی استراتژیک (راهبردی)، فرآیندی سیستماتیک (نظام‌مند) و پویا برای ارزیابی کیفیت زیست محیطی و پیامدهای زیست محیطی دورنماها و اهداف توسعه‌ای است که به کمک سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ها و طرح‌ها تحقق می‌یابند. هدف از انجام آن لحاظ نمودن یکپارچه ملاحظات بیوفیزیکی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه می‌باشد.
می بایست یک چارچوب کشوری برای بکارگیری روش‌های ارزیابی زیست محیطی استراتژیک (راهبردی) در بخش آثار زیست محیطی سیاستگذاریها، برنامه‌ها و طرح‌ها طراحی شده، ظرفیت‌های فنی و اداری لازم برای اعمال ارزیابی زیست محیطی استراتژیک در کشور ایجاد و تقویت شود که در آن مدل‌های عملی لازم برای بهره‌گیری کارآمد از شیوه‌های ارزیابی تولید گردد.
البته طی سالهای گذشته تلاشهایی از سوی سازمان محیط زیست درجهت نیل به این اهداف شکل گرفته لکن این تلاشها بنا به اذعان برخی مسوولین سازمان کارایی و نتایج مورد انتظار را در پی نداشته است.
۸) ارزیابی ریسک مخاطرات فعالیت‌های صنعتی نفتی و هزینه‌های آن:
درصورتی که ریسک و هزینه هایی که آلایندگی های صنعت بر جامعه و طبیعت متحمل میسازد به صورت دقیق ارزیابی و احصاشود، دیگر توجیهات فنی و اقتصادی که مبنایی برای کم توجهی به محیط زیست توسط صاحبان و مدیران صنایع است جایگاهی نخواهد داشت.
به واسطه این ارزیابی ها می‌توان با روشن ساختن زیان‌های اقتصادی و زیست‌محیطی حاصل از فعالیت واحدها، مدیران را نسبت به مسألهٔ محیط‌زیست حساس نموده و راههای جلوگیری از آلودگی را برای آنان روشن ساخت.
۹) برگزاری دوره های آموزشی و فعالیت های ترویجی:
آگاه‌سازی مدیران از طریق کلاس‌های آموزشی که توسط سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه و یا مدیریت های HSE برگزارمی‌شود، در جهت ایجاد حساسیت در زمینه محیط زیست بسیار مؤثر می‌باشد.
باید نگرش درازمدت را از طریق دوره ها و نشست های توجیهی سازمان حفاظت محیط‌زیست
به مدیران صنعت نفت آموزش داده و برای مدیران پروژه‌های بزرگی چون عسلویه و منطقه آزاد ماهشهر کلاسهای متنوع ترتیب داده و مسائل لازم به ایشان انتقال داده ‌شود.
۱۰) مدیریت بحران‌های زیست محیطی
هر چند رعایت قوانین زیست‌محیطی سبب کنترل آلاینده‌ها و آلودگی‌ها می‌شود، لیکن وقوع حوادث غیرمترقبه در حوزه صنایع آلاینده، در صورت نبود مدیریت وضعیت‌های اضطراری می‌تواند عمق فاجعه حاصل را چندین برابر وسعت دهد. حوادثی نظیر سوانح دریایی برای نفت‌کش‌ها می‌تواند مثال خوبی در این حوزه باشد.
۱۱) لزوم اقدامات تعدیلی برای واحدهای قدیمی :
همان‌طوری که اشاره شد برخی واحدهای صنایع نفتی (مانند پالایشگاه آبادان) در گذشته ساخته شدند که در آن زمان رعایت استانداردهای زیست محیطی چندان اهمیت نداشت. لیکن اکنون به دلیل نقش غیرقابل انکار این واحدها در صنایع کشور توان توقف فعالیت آنها وجود ندارد. از طرفی دیگر نمی‌توان با این توجیه از آلودگی‌های حاصل از این مواد چشم‌پوشی نمود.
لذا بایستی با مدیریت صحیح این آلودگی‌ها و تدوین قوانین تازه و تعدیل آلودگی‌ها بر طبق این قوانین از بار آلودگی این صنایع کاست یا آنها را به روز نمود و بدین ترتیب به مقابله با اثرات نامطلوب آنها برخاست.
۱۲) ایجاد مرکز تصمیم سازی و سیاست پژوهی:
با توجه به اینکه بسیاری از چالشها در زمینه محیط زیست صنعت نفت وصنایع وابسته به آن چالشها ساختاری و ناشی از نحوه مدیریت و برنامه ریزی در این حوزه است ایجاد یک کانون تفکر که ماموریت آن سیاست پژوهی، تصمیم سازی، انجام مطالعات راهبردی و آسیب شناسی این حوزه باشد و بتواند در کنار انجام مطالعات فنی به تحلیل فرایند های مدیریتی موثر بر محیط زیست و پیشنهاد و ارائه راهکارها یی دراین حوزه باشد ضروری مینماید. این مراکز تفکر علاوه بر موارد فوق توانایی برقراری ارتباط بین صنعت نفت و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی را فراهم نماید.
● جمع‌بندی و پیشنهاد نهایی:
از آنجاکه امروزه برنامه ریزی ها و تصمیات کوتاه مدت جوابگوی معضلات و چالشهای محیط زیستی ناشی از صنایع نیست و در کشور های توسعه یافته تمامی اقدامات محیط زیستی در قالب استراتژی های بلند مدت محیط زیستی طرح ریزی وپیگیری می شود،‌ ضروری است تمامی نهادهای موثر ودرگیر در این زمینه مانند سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نفت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت، وزارت راه و ترابری(سازمان بنادر و کشتیرارنی و سازمان هواشناسی)، مجلس شورای اسلامی ،‌ وزارت کشور و مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی، ضمن تشکیل کارگروهی که زیر نظر ریاست جمهوری فعالیت می‌نماید به تدوین استراتژی محیط زیستی در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی اقدام نمایند.
این استراتژی در صورتی که با دقت تدوین و با عزم جدی مسوولین اجرا گردد می تواند به شاه کلید حل معضلات محیط زیستی صنعت نفت و صنایع جانبی آن تبدیل شود و حتی می تواند به عنوان یک مدل و الگوی موفق برای بقیه صنایع تبدیل گردد.

منبع : شبکه تحلیل گران تکنولوژی ایران