معلم دین و زندگی یا دانای دهر؟

اگر نگاهی به کتاب‌های دینی دوره دبیرستان بیندازیم، می‌بینیم برای تأیید و استدلال نسبت به موضوعات مطرح شده در کتاب، از آیات قرآن و کلام معصومین‌ع استفاده شده و در پاره‌ای موارد، به پیام و توضیح آیات نیز پرداخته است.
سخن اصلی این نوشتار این است که آیا کمیت و کیفیت پرسش‌های تشریحی یا تستی که توسط مراکز رسمی آزمون‌سازی مانند سازمان سنجش آموزش کشور برگزار می‌شود با آنچه در متن کتاب‌ها آمده، همخوانی و هماهنگی دارد یا نه؟
بررسی سیر تاریخی تست‌های فرهنگ و معارف اسلامی بویژه از سال ۸۳ تاکنون (تست‌های سال ۸۷ کنکور سراسری) این موضوع را خاطر نشان می‌کند که دانش‌آموز باید بدون هیچ زمینه قبلی، قواعد و اصول علم تفسیر را بخوبی بشناسد؛ چراکه فرا روی او آیاتی را قرار می‌دهند که نه تنها توضیحی در مورد آن داده نشده، بلکه حتی برخی از آیات ترجمه به فارسی نشده است. یعنی با یک زاویه تند و ناگهانی از او می‌خواهند که پیام، برداشت، مفهوم یا تفسیر آیات را بخوبی بشناسد.
آموزه‌های کتاب درسی با آزمون سازمان سنجش کاملا تباین دارد، مگر آن‌که طراحان محترم بخواهند با این شیوه آزمون یک توصیه ضمنی به دانش‌آموز بکنند و او را نسبت به دین‌شناسی و دینداری و قرآن پژوهی راغب‌تر کنند.
آیا طراحان فرهیخته فکر نکرده‌اند دانش‌آموزان با این خیز شدید و سریع خدای ناکرده نسبت به قرآن‌شناسی، دین‌گریز شوند، چیزی که اصلا و ابدا هیچ یک از عزیزان آن را نمی‌پسندند. هست‌ها و نیست‌های ما در کتاب‌های دین و زندگی باید با بایدها و نبایدهای ما در آزمون‌ها هماهنگ باشد، این موضوع درست به مثابه این است که به دانش‌آموزان درس ادبیات فارسی بدهیم و از آنها آزمون معارف اسلامی به عمل آوریم.
راستی محدوده دانش تفسیری معلم دین و زندگی تا چه اندازه باید باشد؟ کدام تفسیر را باید مدنظر قرار دهد، تفسیر نقلی یا عقلی، قدیم یا جدید؟!
از یک سو سازمان سنجش موارد حذفی کتاب درسی را یک به یک بر شمرده و حتی زیرنویس‌ها، بخش برای مطالعه و... را حذف کرده است و از سوی دیگر، طراحان محترم در آزمون‌های سراسری به مفاهیم تفسیری بی‌حد و حصر خارج کتاب پرداخته‌اند.
درست است که طراحان عزیز در این مورد که قول داده بودند وفای به عهد کردند و از زیرنویس و برای مطالعه و... تستی طرح نکردند، ولی آنان می‌توانند بگویند ما عهد نکرده بودیم که قلمروی خارج از کتاب را مورد تاخت و تاز تستی قرار ندهیم.
از این‌که طراحان گرامی تنها نسخه شفابخش و رفع عطش تشنگان را قرآن می‌دانند بسیار با ارزش است، ولی هر کاری راهی دارد و برنامه‌ریزی می‌خواهد، چراکه اگر تشنه کامی هم ناگهانی و بی‌مقدمه آب در گلوی او بریزیم شاید باعث خفگی او شود و نه تنها به آب نرسد، بلکه آبِ منشأ حیات سبب ممات او شود. (قد یضُرُّ الشیءُ ترجو نفعه / رُبّ ظمآنَ بصفو الماء غص: گاهی چیزی که به سودش امیدواری زیان می‌رساند چه بسا تشنه کامی که با نوشیدن آب گوارا گلوگیر شود.)
معلمی را تصور کنید که:
۱) خوب درس می‌دهد و سخت امتحان می‌گیرد.
۲) خوب درس می‌دهد و آسان امتحان می‌گیرد.
۳) بد درس می‌دهد و آسان امتحان می‌گیرد.
۴) بد درس می‌دهد و سخت امتحان می‌گیرد.
۵) اصلا درس نمی‌دهد و سخت امتحان می‌گیرد.
بدیهی است گزاره مطرح شده، در شماره آخر از همه غیر علمی‌تر و غیرمنصفانه‌تر است. طراحان محترم تست‌های دین و زندگی کنکور سراسری فکر می‌کنند مصداق کدام گزاره هستند؟ آیا درس نداده امتحان دشوار بگیریم مصداق قبح عقاب بلا بیان و تکلیف مالایطاق کردن نیست؟!
معلمی را در نظر بگیرید که از آغاز سال تحصیلی تا آخر سال، تمام مفاهیم و اصطلاحات و نکات مطرح شده در کتاب و آیات کریمه به صورت منطقی و زیربنایی برای دانش‌آموزان تدریس کرده و دلسوزانه به پرسش‌های آنان پاسخ گفته است، ولی در آخر با کنکوری مواجه می‌شود که با مطالب مندرج در کتاب و آنچه او تدریس کرده هیچ سنخیتی ندارد و دانش‌آموز به دیواری کوتاه‌تر از معلم خود دسترسی ندارد و او را مورد طعن و لعن قرار می‌دهد.
آیا درست است بدون توجه به کشت خود در مزرعه علم و معرفت بخواهیم هر محصولی را درو کنیم؟ داده‌های ما به دانش‌آموز چه بوده که اینک انتظار داریم دانش‌آموز از پس آزمون سربلند بیرون آید؟ آیا بهتر نیست برای معلمان این درس، یک دوره کامل تفسیر قرآن و یا دست‌کم آیات مطرح شده در کتاب‌های درسی (حدود ۲۵۰ آیه) جلساتی برگزار شود یا آن‌که در کنار کتاب درسی کتاب تفسیری معرفی شود (مثلا تفسیر المیزان، نمونه، مجمع البیان، ابوالفتوح رازی و...) تا هم معلم و هم دانش‌آموزان تکلیف خود را نسبت به این درس از پیش بداند؟ موضوع دیگر این‌که اگر تست‌های دین و زندگی مطرح شده در کنکور سراسری به طلاب و قرآن پژوهان درس تفسیر قرآن حضرت آیت الله جوادی آملی ارائه شود آنها چگونه پاسخ می‌دهند؟
حجم کتاب‌های ۳ سال (دوم، سوم و پیش‌دانشگاهی) با احتساب حذفیات آن از سوی سازمان سنجش حدود ۴۰۰ صفحه است و حجم آیات ۲۵۰ گانه سه کتاب حدود ۵۰ صفحه است و جالب توجه این است که در پرسش‌های دین و زندگی سال ۸۷ از این حجم کم کتاب یعنی آیات بیش از ۶۶درصد تست طرح شده و از بقیه کتاب یعنی از ۳۵۰ صفحه دیگر که شامل مفاهیم و اصطلاحات زیربنایی می‌شود (مانند خداشناسی، نبوت، معاد، امامت، احکام، اخلاق، انسان‌شناسی و بازتاب دین در جامعه و تاریخ) تنها ۳۴ درصد تست طرح شده است!
▪ در رشته ریاضی از ۲۵ تست ۱۶ تست آیه و روایت‌
▪ در رشته تجربی از ۲۵ تست ۱۸ تست آیه و روایت‌
▪ در رشته انسانی از ۲۵ تست ۱۶ تست آیه و روایت‌
▪ در رشته هنر از ۲۵ تست ۱۶ تست آیه و روایت‌
▪ در رشته زبان از ۲۵ تست ۱۷ تست آیه و روایت‌
با این بیان به طورکلی از مجموع ۱۲۵ تست ۵ رشته ۸۳ تست از آیه و روایت طرح شده که پر واضح است تناسب در تعداد تست و موضوعات رعایت نشده است؛ البته اگر به کیفیت و مفهومی بودن پرسش‌ها و پاسخ‌ها توجه کنیم از حق نگذریم که بیشتر تست‌ها مفهومی، پر محتوا و آموزنده بوده است مگر در برخی تست‌ها که به نظر نگارنده چند جوابی و بحث‌انگیز است که اینک به بررسی آن می‌پردازیم.
- در تست ۳ رشته زبان آمده است: از دقت در آیه شریفه: (اِذ قال ربّک للملائکه انّی خالقٌ بشراً من طینٍ فاذا سوّیتُه و نفختُ فیه من روحی فقعوا له ساجِدین) موضوعِ... مفهوم می‌شود.
۱) تقدّم آفرینش بعد غیرمادّی بر خلقت بُعد مادّی در انسان
۲) تقدّم آفرینش خاکی بر آفرینش بُعد غیرمادّی در انسان
۳) مسجود فرشتگان شدن آدم به تَبع بهره‌مندی از بُعد غیرمادّی
۴) مسجود فرشتگان شدن آدم به تَبع بهره‌مندی از دو بُعد خاکی و روح الهی.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۴ بوده است و حال آن‌که گزینه ۳ درست است زیرا علت سجده کردن فرشتگان دمیده شدن بعد غیرمادی (روح الهی) بشر است.
فاذا سوّیته و نفحتُ فیه من روحی فَقَعُواله ساجدین
- در تست ۴ رشته زبان آمده است: با توجه به آیه شریفه: (اِنّ الّذین لایرجون لقاءنا و رضوا بالحیاه الدنیا و اطمأنّوابها و الّذین هم عن آیاتنا غافلون* اولئک مأواهم النّارَ بما کانوا یکسبون) مفهوم می‌گردد که... است.
۱) سرانجام عدم اعتقاد به رستاخیز و دل‌بستگی به دنیا، دوزخ
۲) دوزخ، جایگاه تلاش‌گران مستمر برای تحقّق اهداف دنیایی
۳) فرجام غفلت به آیات خدا و تکیه بر زندگی دنیا داشتن، دوزخ
۴) دوزخ، جایگاه غیرمعتقدان به رستاخیز و دل‌سپارندگان به زندگی دنیایی .
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۲ بوده است و حال آن‌که هر چهار گزینه درست است و عامل دوزخی شدن بر اساس مفاد آیه چهار چیز است:
۱) لایرجون لقاءنا
۲) رضوا بالحیاه الدنیا
۳) اطمأنوابها
۴) عن آیاتنا غافلون.
- در تست ۵ رشته زبان آمده است: پیام آیه شریفه: (الله لا اله الّا هو لیجمعنّکم الی یومِ القیامه لاریبَ فیه به ترتیب کدام است؟
۱) تنفّر محبّت معاد جسمانی و روحانی
۲) محبّت تنفّر معاد جسمانی و روحانی
۳) تنفّر محبّت ضرورت معاد و حکمت خداوند
۴) محبّت تنفّر ضرورت معاد و حکمت خداوندی.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۲ بوده است در صورتی که مقصود از محبت و تنفر که به ترتیب آمده نامعلوم است. الله، الا، هو کدام یک؟
- در تست ۹ رشته زبان آمده است: خانه کردن محبت خداوند در دل، که گرایش دل را به محبّت همه کسانی که رنگ و نشانی از محبوب دارند، به دنبال دارد، از دقت در کدام مورد، مفهوم می‌گردد؟

۱) قل ما سألتکم من اجر فهو لکم
۲) قل ان کنتم تحبّون الله فاتبعونی یحببکم الله
۳) ان اجری الّا علی الله و هو علی کلّ شیء شهیدٌ
۴) قل لا اسألکم علیه اجراً الّا الموده فی القربی.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۴ بوده است در صورتی که آیا واقعا دلیل منطقی بر رد گزینه ۲ وجود دارد؟
- در تست ۸ رشته هنر آمده است: از دقت در آیه شریفه: «فبما رحمه من الله لِنت لَهم و لو کنت فَظّاً غلیظ القلب لانفضوا مِن حولک» به... پی می‌بریم.
۱) نیاز امت به لطف و عطوفت پیامبر که منادی رحمت غیرمحدود خداوند است.
۲) عدم اجتماع درشت‌خویی در وجود گرامی پیامبر که پیام‌آور رحمت خداوند بود.
۳) تاثیر مثبت فضایل و بازتاب منفی رذایل که موضوع نیازهای اخلاقی انسان است.
۴) رحمه للعالمین بودن پیامبر که با ارسال وجودش، عذاب‌های آسمانی برداشته شد.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۲ بوده است در صورتی که گزینه ۱ و ۳ نیز می‌تواند درست باشد. چراکه در آیه شریفه به مهربانی و نرمی پیامبر (لنتَ لهم) و تأثیر آن و بازتاب منفی رذایل مانند فَظَّا: تندخو و غلیظ القلب: سنگدل اشاره شده که باعث پراکندگی و دفع مردم می‌شود.
- در تست ۱۲ رشته هنر آمده است: پیام آیه شریفه: «اَلَم تَرَ الی الَّذین یزعُمون انَّهم آمَنوا بما اُنزل اِلیک و ما اُنزل من قَبلِک یریدون اَن یتحاکموا الی الطّاغوت و قد اُمروا ان یکفُروا به» این است که...
۱) ایمان پنداری منتهی به کفر به طاغوت نمی‌شود.
۲) ایمان پنداری، گره‌گشای مسائل اجتماعی انسان نیست.
۳) لازمه ایمان راستین به خداوند کفر به حکمیت طاغوت است.
۴) لازمه ایمان راستین به وحی الهی عدم پذیرش حکمیت طاغوت است.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۲ بوده است. در صورتی که گزینه ۴ درست است و گزینه ۲ تقریبا نادرست. به این دلیل که آیه شریفه «یزعمون انهم آمنوا....» متعلق ایمان و موضوع آن معین است (ایمان پنداری به کتب آسمانی و وحی الهی است) در صورتی که آنچه در گزینه ۲ آمده است کلی و مبهم است و تداعی‌کننده ایمان پنداری به خداست.
- در تست ۲۱ رشته هنر آمده است:
مفهوم بیت «بندگی کن تا که سلطانت کنند / تن رها کن تا همه جانت کنند» با کدام مورد مناسبت دارد؟
۱) یا بنی آدم اطعنی فی ما امرتک اجعلک غنیا لاتفتقر
۲) یا بنی آدم اطعنی فی ما امرتُک اجعلک حیاً لاتموت
۳) یا بَنی دم اَطعنی فی ما امرتُک اجعلک تقُول للشّی کن فیکون
۴) و لقد کتَبنا فی الزّبور مِن بعد الذّکر انّ الارض یرثُها عبادی الصالحون.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۱ بوده است در صورتی که گزینه ۱، ۲ و ۳ اجزای یک حدیث است (حدیث قدسی) و هر سه می‌تواند درست باشد بویژه گزینه ۲ و ۴ و حدیث مذکور آثار وصف نشدنی بندگی و اطاعت از خداوند را بیان می‌کند.
۱) غنی و بی‌نیازی۲) زندگی جاویدان
۳) ولایت تکوینی (کن فیکون) و بیت مطرح شده رابطه بندگی و عبودیت را با سلطنت و یکپارچه جان شدن را بیان می‌کند.
- در تست ۲۳ رشته هنر آمده است: پیام آیه شریفه: «الله الّذی سَخَّرَ لکم البحر لتَجری الفُلک فیه بأمره و لِتَبتَغوا من فَضلِه...» موضوع... می‌باشد.
۱) سپاسگزاری انسان از نعمت‌های ناپیدا کرانه خداوندی که مخلوقات را مسخر او کرد.
۲) ماموریت انسان از سوی خدا که فضل او را با درخواست و مطالبه جدّی دنبال کند.
۳) شناخت قانون‌‌مندی‌های جهان و قرار گرفتن اختیار انسان در راستای نظام مقّدر آن.
۴) حاکمیت نظام «تقدیر» و قانون‌مندی بر کلّ جهان و از جمله، حرکت کشتی‌ها به فرمان خدا در دریاها
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۳ است در صورتی که گزینه‌های ۱ و ۴ نیز می‌تواند درست باشد.
- در تست ۲۵ رشته هنر آمده است: «مبارزه با ستمگران و تقویت فرهنگ جهاد و شهادت و صبر، یکی از مسوولیت‌های ما، در نشان دادن زیبایی‌های تمدّن اسلامی است.» توجه به این تکلیف، از دقت در کدام مورد، مفهوم می‌گردد؟
۱) و لن ترضی عنک الیهودُ و لا النّصاری حتّی تتّبع ملّتهم
۲) و کذلک جعلنا کم اُمّه وسطاً لتکونوا شهداءَ علی النّاس
۳) و من یتولَّ الله و رسوله فَانّ حزب الله هم الغالبون
۴) لا ینها کم الله عن الّذین لم یقاتلوکم فی الدّین و لم یخرجوکم من دیارِکم‌
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۴ بوده است در صورتی که مفهوم و مفاد آیه مطرح شده در گزینه ۴ روا داشتن نیکی و عدالت (اَن تبرّوهم و تُقسطوا الیهم) نسبت به کسانی است که با شما نجنگیده‌اند و شما را از سرزمینتان آواره نکرده‌اند و این آیه «مبارزه با ستمگران و تقویت فرهنگ جهاد و شهادت و صبر» را توصیه نمی‌کند مگر آن‌که مقصود طراح یا طراحان، آیه بعد از آن یعنی آیه ۹ سوره ممتحنه باشد (انّما ینهاکم...) که البته در تست نیامده است ولی مفاد آیه مطرح شده در گزینه ۱ (ولن ترضی...) هشدار خداوند به مسلمانان است در برابر خواسته دائمی یهودیان و مسیحیان (پیروی از دین و آئین آنان) که تکلیف مسلمانان موضعگیری در برابر این خواست نامعقول است.
- در تست ۲۱ رشته ریاضی آمده است: از دقت در آیه شریفه: (الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان انه لکم عدوّ مبین و ان اعبدونی هذا صراطٌ مستقیمٌ) مفهوم... مستفاد می‌گردد.
۱) توجه به صراط مستقیم که همان بندگی خداوند است و مقبول فطرت او است.
۲) گرایش فطری انسان به بندگی خداوند و جایگاه اراده او در تحقق آن گرایش
۳) اخذ پیمان خداوند از انسان که توحید عملی را ثمره توحید نظری قرار دهد.
۴) آگاهی دادن به انسان که همواره متوجه عمل به پیمان خود باشد تا از فریب شیطان در امان باشد.
گزینه انتخابی سازمان سنجش ۳ بوده است در صورتی که هر چهار گزینه مفاهیمی درست از آیه مطرح شده هستند.
در پایان از زحماتی که طراحان عزیز متحمل می‌شوند و از طریق طرح تست روشنگری می‌کنند، قدردانی می‌کنم و حتما این بزرگواران می‌دانند که تست‌های آنان الگویی برای این حقیر و همکارانم خواهد بود.
به این امید که رابطه ما و قرآن این‌گونه باشد که امام علی‌ع فرموده‌اند: «جعله اللهُ ریاً لعطش العلماء و ربیعاً لقلوب الفقهاء و محاجَّ لطُرق الصّلحاء و دواءً لیس بعده داءٌ و نوراً لیس معه ظلمه: خداوند قرآن را سیرابی برای تشنگی دانشمندان و بهاری برای دل‌های فقیهان و زیارتگاهی برای راه‌های نیکوکاران و دارویی که در پی آن دردی نیست و روشنایی‌ای که با آن تاریکی نیست قرار داد.» خطبه ۱۹۸ نهج البلاغه‌

علی جعفری ندوشن‌
کارشناس ارشد الهیات و معارف اسلامی‌

منبع : روزنامه تهران امروز