اخلاق از نظر همزیستی و ارزش‏های انسانی

اخلاق از نظر همزیستی و ارزش‏های انسانی در بردارنده بیست گفتاردر موضوعات مختلف اخلاقی است که خطیب توانا مرحوم حجه‏الاسلام‏والمسلمین فلسفی در سخنرانی‏های مختلف بیان داشته است و پس ازتجدیدنظر و پاره‏ای اضافات توسط وی، به چاپ رسیده است.
هر گفتار به موضوع خاصی می‏پردازد. گفتارها با آیه یا روایتی‏در موضوع مورد بحث، آغاز و با آیه یا روایتی پایان می‏یابد.
نویسنده در طرح مباحث، علاوه بر استفاده از آیات و روایات،شواهدی از تاریخ و مطبوعات نیز آورده است. برجستگی دیگر این‏اثر نقل دیدگاه‏های دانشمندان و روان‏شناسان و نقد آن‏ها است.
▪ گفتار اول: اخلاق و آرای دانشمندان
نویسنده، علاوه بر نقل سخنان دانشمندان طرفدار اخلاق، به بررسی‏دیدگاه مخالفین مقررات اخلاقی - از قدیم و جدید - نیز پرداخته‏و با استفاده از آیات و روایات به پاسخ‏گویی می‏پردازد.
▪ گفتار دوم: اخلاق بشری و الهی
نویسنده در این بخش با تقسیم زندگی انسان به سه مرحله:
الف) زندگی حیوانی و حکومت‏بی‏قید و شرط غرایز
ب) زندگی اجتماعی و تعدیل تمایلات حیوانی
‏ج) زندگی انسانی و نیل به کرامت نفس و تعالی معنوی‏به تشریح و تبیین این سه مرحله از دیدگاه روان شناسان و اسلام‏می‏پردازد.
▪ گفتار سوم: اخلاق بر اساس سودجویی یا ایمان؟
تمام رفتارهای انسان‏ها از نیت و تصمیم درونی ناشی می‏شود. اماافراد از جهت این که منشا نیت‏شان چیست و چه انگیزه‏ای آنان رابه چنین تصمیمی وا داشته به سه دسته تقسیم می‏شوند:
ـ گروه اول) انگیزه این گروه تنها خودپرستی و ارضای غرایز خویش‏است
ـ ‏گروه دوم) انگیزه اینان سودجویی و نفع‏طلبی است. این دسته به‏میزان قابل ملاحظه‏ای مصالح جامعه را رعایت می‏کنند و سعادت خودرا وابسته به خوشبختی جامعه می‏دانند.
ـ گروه سوم) اینان افراد با فضیلتی‏اند که انگیزه‏شان در رفتاراخلاقی وظیفه‏شناسی و ادای تکلیف است.
نویسنده به گستردگی، طرز تفکر هر سه گروه را بررسی کرده واخلاق گروه دوم را «اخلاق انتفاعی‏» و اخلاق گروه سوم را «اخلاق‏ایمانی‏» می‏نامد و تفاوت میان آن‏ها را بیان می‏کند.
▪ گفتار چهارم: اخلاق طبیعی و نظریه تکامل
گفتار چهارم به مقوله‏های زیر می‏پردازد:
پایه صفات انسانی و نقد دیدگاه فروید و نقد نظریه کمونیسم وروش پیشوای اسلام و ارزش مکارم اخلاق و دنیای امروز و انحطاط‏اخلاق و اخلاق منهای مذهب، و وجدان اخلاقی و غرایز اجتماعی وتضاد وجدان و غریزه و اخلاق طبیعی بر اساس تربیت و بنیان‏گذارعدل جهانی و شرط ظهور امام(ع) و... .
▪ گفتار پنجم: تشخیص بیماری‏های اخلاقی
این گفتار عهده‏دار تبیین راه‏های شناخت عیوب اخلاقی از راه‏مراجعه به عالم بصیر، دوست‏شایسته، دشمن و افکار عمومی است.
▪ گفتار ششم: پیش‏گیری و درمان
پیش‏گیری و درمان، دو راه مبارزه با امراض جسمی است. در امراض‏اخلاقی نیز این دو راه وجود دارد. نویسنده علاج بیماری‏های اخلاقی‏از این دو راه را مبتنی بر چهار شرط اساسی می‏داند که عبارت‏انداز: آگاهی از وجود بیماری، شناخت منشا مرض و تشخیص راه علاج،تصمیم برای درمان، به کار بستن همه برنامه‏های درمانی.
▪ گفتار هفتم: آفات طبیعی و شرور نفسانی
بشر همواره در معرض دو قسم «شر» است: شرور خارجی مانند:
زلزله و شرور درونی مانند: خودخواهی و صفات رذیله.
نویسنده در این بخش ابتدا بحث مفصلی در باره شرور خارجی وچگونگی دفع آن‏ها را بیان کرده و در ادامه، شرور درونی را اززاویه‏های مختلف -مانند منشا و راه مبارزه - بررسی می‏کند.
در این گفتار، همچنین انواع پناهگاه‏های حق و ناحق در مواجهه‏با شرور خارجی و درونی بیان شده است.
▪ گفتار هشتم: عیب‏جویی
آغاز این مبحث‏به لزوم نهی از منکر اختصاص دارد. نویسنده‏آنگاه با بررسی تفاوت عیب‏جویی و امر به معروف و نهی از منکربه این موضوعات پرداخته است: ریشه عیب‏جویی، هم‏نشینی باعیب‏جویان، نتیجه عیب‏جویی، بدبینان، پرده‏دری، حقارت عیب‏جویان‏و... .
▪ گفتار نهم: انتقاد
نویسنده با تبیین معنای لغوی انتقاد، لزوم انتقاد و شرایط آن‏را مورد بحث قرار داده است و با استفاده از روایات یادآور شده‏است; برای این که انتقاد و تذکرات اخلاقی در جامعه، پایدار ونتیجه‏بخش باشد، رعایت‏سه نکته اساسی لازم است:
الف) مردم باید خواهان تذکر باشند و آن را با گشاده‏رویی‏بپذیرند.
ب) انتقاد کنندگان بدون حضور و اطلاع دیگران یادآور عیوب شوند.
ج) انتقاد باید همراه با ادب و احترام باشد.
▪ گفتار دهم: تغافل
تظاهر به بی‏اطلاعی از آنچه انسان می‏داند، اگر به جا باشد ازصفات پسندیده و از نشانه‏های عقل به شمار می‏رود. نویسنده باتبیین اهمیت تغافل و ذکر شواهدی از تاریخ، انواع و نمونه‏هایی‏از تغافل را تشریح می‏کند; از جمله: تغافل خلاف حق، تغافل حسود،تغافل ممدوح، تغافل والدین، تغافل مضر، تغافل مدیر.
▪ گفتار یازدهم: خودشناسی و اخلاق
این گفتار که نخستین گفتار جلد دوم است، به موضوع خودشناسی‏اختصاص دارد. مرحوم فلسفی در این گفتار منشا محرومیت‏بشر ازسعادت واقعی را ناخودآگاهی و معلول خودناشناسی می‏داند. نکته‏برجسته این گفتار، بی‏راهه رفتن بشر در طلب سعادت و خوشبختی‏است.
▪ گفتار دوازدهم: ایمان ایمنی‏بخش
نویسنده با استفاده از آیات و روایات، توحید را دو مرحله‏دانسته است: توحید در عبادت و توحید در اطاعت. که این هر دو،زیربنای تکامل و تعالی بشر خوانده شده است.
▪ گفتار سیزدهم: خودفراموشی
این بخش به تشریح رابطه خودفراموشی با خدافراموشی اختصاص‏دارد. امام علی(ع) می‏فرماید:
«من نسی الله سبحانه انساه الله نفسه و اعمی قلبه‏»;«کسی که خدا را فراموش کند خدا هم او را دچار خودفراموشی‏می‏فرماید و چشم بصیرتش را نابینا می‏سازد».
نویسنده با استناد به آیات و روایات و حوادث تاریخی و سخنان‏دانشمندان ثابت می‏کند که خودفراموشی و بی‏اعتنایی به‏مسوولیت‏های انسانی مایه فساد اخلاق و موجب سقوط و تباهی است.
▪ گفتار چهاردهم: ریا
مرحوم فلسفی ریاکاری را نفاق و ریشه آن را احساس حقارت باطنی‏می‏داند. وی نه تنها ریا را منشا بسیاری از مفاسد معنوی بلکه‏آن را منشا بسیاری از مفاسد مادی می‏داند و معتقد است‏بسیاری‏از مشکلات جوامع امروزی مانند تقلید از مدهای غربی نوعی ریااست.
▪ گفتار پانزدهم: تکلف
این گفتار به مشقت ممدوح و مذموم اختصاص دارد.
ـ تکلف ممدوح: فعالیت‏های مشقت‏باری است که به منظور تزکیه نفس،تعدیل غرایز، ادای تکالیف دینی، تحصیل علم، کسب معاش و دیگرامور ضروری زندگی به شرط عدم افراط انجام می‏شوند.
ـ تکلف مذموم: فعالیت‏هایی است که انگیزه متکلف، هوای نفس یامعلول جهل است.
▪ گفتار شانزدهم: نگرانی‏های معقول و موهوم
نویسنده عموم نگرانی و تشویش خاطر را از سر جهل و عجز می‏داند.
او معتقد است که همه نگرانی‏ها غیرعاقلانه نیست; بلکه بخشی ازآن‏ها عاقلانه است.
ایشان در ادامه، پاره‏ای از راه‏های پیش‏گیری و درمان نگرانی رابر می‏شمرد.
▪ گفتار هفدهم: درمان نگرانی
نویسنده در ادامه گفتار قبل، خواننده را متوجه می‏سازد که راه‏کاهش نگرانی، دوری از آرزوهای ناشدنی، تقویت اراده، عدم افسوس‏بر گذشته، تجزیه و تحلیل عوامل نگرانی، ایمان به خدا، اعتقادبه قیامت و... است.
▪ گفتار هجدهم: آینده‏نگری
نویسنده پس از طرح مباحثی در موضوع آینده‏نگری چنین نتیجه‏گیری‏می‏کند که از شرایط سالم زیستن برای همه انسان‏ها آینده‏نگری وتدبر است. فعالیت‏های تدبیری هنگامی ارزش معنوی و عقلانی پیدامی‏کند که شرافت‏مندانه و در جهت گرایش‏های انسانی باشد وگرنه درزمره تدبیرهای شیطانی خواهد بود.
▪ گفتار نوزدهم: انتقام
مرحوم فلسفی پنج دلیل برای تقبیح انتقام برای تشفی خاطر آورده‏و در ادامه، مطالب سودمندی را طرح کرده است; غرایز در انسان،خشم در کودک، خطر آزادی خشم، شناخت‏خشم به‏جا و بیجا، تفاوت‏افراد در اظهار خشم، عفو و گذشت، تفاوت انتقام و مجازات و....
▪ گفتار بیستم: انسان دوستی
تغییر مسیر و تغییر هدف غرایز، از جمله مسایلی است که فروید وپیروانش در زمینه غرایز و تمایلات واپس رانده شده، مورد توجه‏قرار داده‏اند. این جا به جاسازی نیروی غرایز را «تصعید»نامیده‏اند.
نویسنده پس از طرح مطالبی در موضوع انسان دوستی، پاره‏ای ازگفته‏های روان‏شناسان در موضوع «تصعید» را تبیین کرده و سپس‏تعالیم اسلام در این باره را مورد بررسی قرار داده است.

محمدتقی فلسفی

منبع : طوبی