فرایند نوشابه سازی

صنعت نوشابه‏سازی از سالیان دور و دراز در ایران اسلامی وجود داشته است. اما در چند سال اخیر مخصوصاً در دهه گذشته بسیار این صنعت رشد کرده میتوان آنرا یک رقیب جدی برای رقبای طراز اول جهان نام برد.
نوشابه مضررات و فایده‏های زیادی دارد که به نظر من مضرات و فایده‏های زیادی دارد که به نظر من مضرات این ماده بیشتر از فایده‏های آن است. مخصوصاً برای افرادی که استعداد چاقی دارند و همچنین افرادی که مرض قند دارند نیز بسیار مضرر است. البته برای رفع تشنگی و ایجاد کالری ماده بسیار خوبی است ولی در مقایسه با مضرات آن میتوان مضرات را بیشتر فایده‏های آن نام برد.
البته در چند سال اخیر نوشابه‏های جدیدی وارد بازار شده‏اند که نام آنها نوشابه‏های رژیمی است و برای افرادی که استعدادهای چاقی دارند و همچنین مرض قند دارند ضرر کمتری دارد.
اگر صنعت نوشابه سازی با همین روند پیش برود میتوان پیش‏بینی کرد که در سالیان نزدیک شاهد موفقیت‏های چشمگیر و جهانی این صنعت در کشور عزیز اسلامی خود شویم.
● گزارش از خط تولید نوشابه‏ ای شیشه‏ای
در مرحله اول شیشه‏ها وارد دستگاه انکستر می‏شوند و بوسیله کف و صابون شسته می‏شوند. سپس شیشه‏ها وارد دستگاه شستشو می‏شوندکه هفت حوضچه دارد و هر شیشه هفت بار شسته می‏شود و درآخر آب با فشار وارد شیشه میشود و با وارونه کردن شیشه‏ها آبهای داخل شیشه به بیرون شیشه رانده میشوند. از مرحله اول تا مرحله بیرون آمدن شیشه از دستگاه حدود چهل دقیقه طول میکشد. قبل از اینکه شیشه وارد دستگاه فیلر شود از یک مرحله به نام آینه‏خوانی اول می‏گذرد که دراین مرحله بوسیله نور و شیشه و آینه داخل شیشه‏ها دیده میشوند تا جسم خارجی داخل شیشه‏ها نباشند. بعد از این مرحله شیشه‏ها وارد دستگاه فلومیکس می‏شوند که کار این دستگاه تنظیم آب و عصاره داخل شیشه است که این عصاره توسط تسکین های آزمایشگاه بدست می‏آید. هر یک واحد عصاره ۴ واحد آب مصرف میکند. بعد از این مرحله شیشه وارد مرحله چشم الکتریکی میگویند که این واحد حدود ۲ الی ۳ ماه است به کارخانه ها وارد شده است. کار این مرحله این است که اگر داخل یک شیشه جسم خارجی باشد و از مرحله آینه خوانی گذشته باشد این اجسام را شناسایی میکند. دستگاه فیلر ۷۲ سوپاپ دارد که هر دوری که میزند ۷۲ شیشه را پر کرده و تشتک آنها را بر روی آنها قرار میدهند. البته بستگی به سرعت دور فیلتر دارد که کم و زیاد میکنند که این تعداد بستگی به فروش کارخانه دارد بعد از این مرحله شیشه‏های پر از دستگاه کد زن عبور میکنند که این دستگاه بوسیله جوهر، تاریخ تولید و انقضا و ساعت تولید و قیمت را بر روی تشتک ها درج میکند. بعد از این مرحله شیشه ها وارد مرحله دو راهی آینه میشوند که در این مرحله مانند مرحله آینه خوانی از نور و شیشه و آینه برای پیدا کردن اجسام داخلی درون شیشه استفاده میکنند فوق این مرحله با مرحله آینه خوانی این است که در مرحله آینه خوانی شیشه ها خالی است و ضریب اشتباه بالا ولی در این مرحله شیشه ها پر است و ضریب اشتباه تقریبا در حد صفر است. در کل ماسه مرحله کنترل شیشه داریم: آینه خوانی چشم الکترونیکی دو راهی آینه پر، بعد از این مرحله شیشه‏ها وارد دستگاه کیبستر می‏شوند (جعبه پر کن) که بوسیله فیگرها دهانه آن باز میشود حدود ۲۴ شیشه را بلند کرده و وارد جعبه میکند. بعد از این مرحله این شیشه‏ها وارد انبار می‏شوند که بعد از آن به مصرف عموم برسند.
● گزارش از آزمایشگاه کارخانه
عصاره‏های شرکت زمزم ایران عبارتند از: کولا، پرتقالی، لمون لایم، ورزشی، انبه و انواع دایوت‏های بدون قند است که البته تمام شرکتها ایران همین انواع را میزنند.
▪ نوشابه از چه چیزهایی درست شده است؟
ـ آب، شکر، مواد نگهدارنده، گاز کربنیک، عصاره
آب مصرفی این شرکت آب چاه است که عمق این چاه حدود ۱۴۰ متر است که از ۴۵ سال پیش که این کارخانه تاسیس گردیده است آب کارخانه را تامین میکند. آب از چاه وارد آب انبار میشود و از آنجا وارد تصفیه خانه میشود و به روش لایم سودا تصفیه میشود.
شکر مصرفی این شرکت داخلی است وهمان شکر معمولی است که از داخل کشور تامین میشود. نوشابه‏های رژیمی به جای شکر از شیرین‏ کننده های مصنوعی به نام آسپارتان استفاده میشود که شیرین کنندگی این ماده مصنوعی حدود ۲۰۰ برابر شکر است.عصاره: پرتقالی الف- که از رنگهای مجاز خوراکی استفاده میشود مانند سانسویل نو- کالمهگزین
پرتقالی ب) صمغ عربی
کولا الف) شامل آنتی فوم (ضر کف)- کارامل (قند سوخته) کافئین
کولا ب) اسید فسفریک خوراکی
ورزشی، لمون لایم، انبه، عصاره آنها از آلمان خریداری شده و دیگر فرمولاسیون روی آنها انجام نمی‏دهیم.
نوشابه‏های کولا و پرتقال فرمولاسیون روی آنها انجام می‏گیرد کارخانه آن دریافت آباد است ولی نوشابه‏های ورزشی، لمون لایم، انبه عصاره آنها مستقیماً از آلمان وارد شده و با شربت و آب گازدار مخلوط می‏کنیم.
با دو شرکت آلمانی هم قرارداد داریم به نامهای H & R و DOHLER که کارهای خود را از آنجا خریداری میکنیم.
افرادی که مرض قند دارند داخل بدنشان انسولین به مقدار نیاز تولید نمیشود که بتوانند شکر را سوخت و ساز کنند برای همین از آسیارتام تهیه اسید آمینه است که به اصطلاح منشا فنیل آلانین دارد.
مواد نگهدارنده از رشد کپکپها و مخمرها جلوگیری میکند. بنزوات سدیم برای نگهداری در در نوشابه استفاده میشود که مقدار خیلی جزئی آن که اداره استاندارد به ما اجازه داده است استفاده می‏کنیم.
گاز کربنیک ماده ای است که در ترکیب نوشابه استفاده میشود. گازوئیل را میسوزاند از گرمای آن برای گرم کردن آب و از دود آن که حاوی گاز CO۲ و مونواکسیدکربن است استفاده میکنیم. طی یکسری فرایندها آنرا به تبدیل به%۹/۹۹ Co۲ تبدیل میکنند و در صنعت نوشابه سازی مصرف میشود. روی نوشابه ها آزمایشاتی انجام میگیرد. عصاره‏ای که آنها می‏سازند عصاره اولیه را با شربت مخلوط میکنند که میشود عصاره نهائین و یکسری آزمایشاتی را روی آن انجام میدهیم از قبیل: اندازه گیری pH ، اندازه گیری غلظت و در آزمایشگاه، آزمایشات دیگری روی محصول انجام می‏دهیم از قبیل: اندازه گیری فشار یا مقدار گاز کربنیک، اندازه گیری بریکس یا غلظت یا مواد جامد حل شود درآب، اندازه گیری چگالی نوشابه، اندازه گیری اسیدیته نوشابه، این آزمایشات را روی نوشابه انجام میدهند. هر نیم ساعت یکبار یک نمونه برداشته و این آزمایشات را روی آن انجام میدهیم. تا پی ببریم که آیا این موادی که به آن افزوده کرده‏اند خوب و موثر بوده یا غیر و یا محصول آیا استاندارد است یا نه؟
▪ تاریخ انقضا: آنها با استانداردهای بین المللی پیش میروند. آنها می‏بینند که نوشابه‏ای که دارای چه موادی است به چه مقدار وقت برای استفاده نیازمند است. البته باز هم ممکن است نوشابه‏ای بعد از یک ماه خراب شود و تخمیر شود ولی نوشابه‏ای دیگر در شرایطی دیگر چندین سال باقی بماند.
بنزوات سدیم باعث میشود که نوشابه مدت طولانی تری برای استفاده پیدا کند.
مضرات و فایده‏های نوشابه: فایده‏های نوشابه این است که این قند و شکری که داخل نوشابه است ایجاد کالری میکند و بقیه مواد شیمیایی است و برای بدن ضرر دارد مثلاً بنزوات سدیم سرطان زا است.
برای تعیین مقدار گاز حجمی در یک نوشابه، یک نوشابه را آورده وارد دستگاه مخصوص قرار داده و با سوزنهای مخصوص درب آنرا سوراخ کرده و همین فشار گاز کربنیک نوشابه باعث حرکت دادن عقربه میشود این دما و این درجه را بر روی جدول میبرند و مقدار گاز حجمی را در یک نوشابه تعیین میکنند. که بر اساس آن در صد وزن گاز را هم میتوانند اندازه گیری کنند.
ـ در صد وزنی گاز در نوشابه‏های کولا ۷/۰ گرم در صد سی سی
ـ در صد وزنی گاز در نوشابه‏های پرتقالی ۶/۰ گرم در صد سی سی
برای اندازه گیری غلظت از بریک سنج استفاده میشود. نوشابه را که گازش را خارج کرده‏اند داخل مزو ریخته و این بریک سنج را در آن شناور میکنند و در روی یک عدد می‏ایستد و آن عدد را می‏خوانند مثلا:
ـ بریکس نوشابه کولا ۱۰
ـ بریکس نوشابه پرتقالی ۱۱ غلظت بیشتری دارد.
ـ بریکس نوشابه لمون لایم ۱۰
برای اندازه گیری وزن حجمی از هیدرومتر استفاده میشود که داخل دانشگاهها و دبیرستانها از پیکرومتر استفاده میکنند. وزن حجمی را مانند غلظت حساب میکنند. عدد بدست آمده را بر روی جدول میبرند تا ببینند که این عدد به دست آمده (وزن حجمی) استاندارد است یا خیر؟
بومه سنج هم همین طور عمل میکند که متوسط آن ۱/۳۰ یا ۲/۳۰ است.
برای اندازه گیری اسیدیته یک تیتراسیون حجمی را انجام میدهند. یعنی مقداری نوشابه ریخته معرف فنیل فتالین را می‏ریزند و بعد با اسید و با سود آنرا تیتر میکنند که به این عمل یک تیتراسیون حجمی می‏گویند.
▪ نحوه شستشوی بطریها در دستگاه شستشو
به منظور داشتن ظرفهای پاک تمیز بطریها را به مدت پنج دقیقه در یک محلول شستشو که حاوی ۸/۱ تا ۳ درصد سود محرق در یک درجه حرارتی که پائین‏تر از ۱۳۰ فارنهایت نباشد قرار میدهند. در بعضی موارد مشاهده شده بطریهایی که بطور رضایت بخشی شسته شده‏اند دوباره با آبی که برای آب کشیدن آنها بکار می‏برند آلوده شده‏اند. آزمایش نشان داده که این آب، آب‏کشی شامل مقادیر زیادی از میکرو اورگانیسم‏ها بوده است و لذا برای جلوگیری از آلودگی بطوریکه در کارخانه‏های نوشابه‏سازی ایران خصوصاً کانادا در این ملاحظه گردید ابتدا بطریها را در مخزن شماره ۱ با آب معمولی و آب گرم که حاوی ۳ درصد سود محرق می‏باشد شست و شو میدهند و بعد شیشه‏هارا بطور اتوماتیک وارد مخزن شماره ۳ می‏نمایند و با آب گرمی که حاوی یک درصد سود محرق است میشویند و برای بار چهارم بطریها را وارد مخزن شماره ۴ نموده و فقط با آب نیمگرم شستشو می‏نمایند و بالاخره با فرچه‏های مخصوص به طور اتوماتیک داخل بطریها را می‏شویند و پس از چهار مرتبه با فشار ۲۰ پوند شیشه‏ها را با آب سرد آب می‏کشتد و پس از این مرحله برای شفاف نمودن شیشه‏ها از پود میرکس (My rex) استفاده می‏شود و در این موقع شیشه‏ها آماده پر شدن می‏باشد.
▪ تهیه و تصفیه شربت ساده و اختلاط آن با آب و کشف مقدار قند موجود در مشروبات گازدار
لوازم شربت و شربت سازی- به مراتب مقادیر زیاد فساد را در شربت و شربت سازی میتوان دید. حداقل در حدود ۸۰-۷۵ درد تمام فسادها مایه‏ای از شربت سرچشمه میگیرند. نگهداری شربتهای از راه سرد تهیه شده بخصوص شربتهای رقیق کار غلطی است به طور کلی شربتهای رقیق تر از ۳۲ تا ۳۰ درجه بومه را اصلاً نبایستی نگاهداری کرد زیرا مایه‏ها بسرعت در چنین محلولی رشد خواهد کرد. شربتهای بسیار غلیظ (۴۲ تا ۳۶ درجه بومه) به آسانی تخمیر نشده لذا اگر لازم باشد میتوان نگاهداری کرد.
اگر شربتهای سترون شده نگاهداری میشوند بایستی تمام ظروف و اسبابها سترون شوند و باید دیگهای ذخیره سرپوشیده و در مقابل آلودگی محافظت گردند.
ـ ظرفهای شربت- این ظروف شامل مخلوط کردن و ظروف و تانکهای تهیه و نگاهداری هستند و ممکن است از شیشه- فلزهای مقاوم در برابر اسیدها یا سنگ ساخته بشوند ولی از آهن لعاب داده شده نبایستی انتخاب کرد. شربتها را به همین وجه نباید در مقابل گرد و غبار قرار داد. ظروف بایستی با درهای مناسبی پوشیده شوند. استعمال پارچه (غالبا در گذشته مشاهده شده) به عنوان پوشاننده عمل نادرستی است. سرپوشهای پارچه‏ای همیشه دارای مقدار کافی رطوبت هستند و برای رشد مایه‏ها- باکتریها و کپکها که طبیعتا روی آنها یافته میشود مساعدند. در موقع برداشتن این پارچه کثیف و آلوده خواه ناخواه بعضی از میکرو اورگانیسمها داخل شربت افتاده و رشد میکند.
ـ دستگاه مخلوط کننده شربت- شربتها بایستی با بهم زن‏های مکانیکی مخلوط شوند ومیتوان نیز از همزن اورهه (I) در موقعی که بهم زن شیردار و یک پوشش محکمی برای دستگاه انتخاب شده باشد استفاده کرد. پاروهای دستی فلزی یا چوبی احتیاج به برداشتن پوشش تانکهای مخلوط کننده دارد و مسلما آلوده شده و مناسب نیستند. نه تنها چنین پاروهائی در هنگامیکه آویزان یا به دیوار تکیه داده شده‏اند گرد وغبار و آلودگیهای دیگر را جمع میکنند بلکه احتیاج به تکیه دادن شخص مخلوط کننده در هنگام مخلوط کردن به تانک دارد.
یک علت دیگری که موجب آلودگی شربت میشود گرد و غبار با کثافات دیگر از لباس شخص مخلوط کن بیرون افتاده سرخورده و وارد تانک شربت خنک شده میشوند.
ـ ناقلین شربت- برای انتقال شربت (چه ساده و چه چاشنی دار) به مخازن یا پر کننده‏ها همیشه از لوله باید استفاده کرد. استعمال دلو- ملاقه= چمچه- کوزه یا بعضی دستگاههای رو باز دیگر برای شربت یک عمل مخاطره آمیز است. شربتهائی که بدین ترتیب منتقل میشوند نه تنها موقع انتقال در معرض آلودگی و غبار قرار میگیرند بلکه باقیمانده‏های شربت بخصوص با پاک کردن نامناسب ته ظرف رقیق شده و در نتیجه دستمال کردن بعدی شربت آلوده شده و یک محل خوبی برای تولید مثل مایه‏ها خواهد بود.
چنین دستگاههائی ممکن است علتی برای تشکیل فساد باشند. کارخانه دار کوچک اغلب خیال میکند که استطاعت خریدن لوله یا پمپ را ندارد اما میتواند از کیفیت جاری شدن در نتیجه وزن را مورد استفاده قرار دهد . قیمت لوله هاگران نیست. سازنده کوچک به علت کوچک بودن لوازم شربت سازیش میتواند خمره های مخلوط کننده را بلند کرده تا تمام محتویات خمره‏ای که داری چاشنی هستند به طرف پر کننده جریان پیدا کند. این طریقه نه تنها از امکان آلوده شدن لاینفک درموقع است علل دلوهای روباز جلوگیری میکند بلکه از نظر اقتصادی خیلی بهتر و نیز به طور قابل ملاحظه‏ای از صرف وقت جلوگیری میکند.
ـ صافی ها و پارچه‏های شربت- انتخاب صافی های کیسه‏ای شکل (از بالای دانه خمره آویزان میکنند) برای صاف کردن شربت موجب همان خطرات لاینفک در ظرفهای رو باز در موقع انتقال شربتها است. صافی های مکانیکی اگر خوب و محافظت شده باشند مناسب ترین و سریعترین وسائل عاری از خطر آلودگی هستند.
ـ تهیه و تصفیه شربت ساده- شکر و آب گرم را وارد تانکرهای در بسته فولادی مینمایند. در این تانکرها یک همزن الکتریکی وجود دارد که دائماً آب گرم را با شکر مخلوط نمود. آنرا به شربت تبدیل مینماید. شربتی که به این طریق تهیه میشود چون کثیف و اغلب دارای مواد خارجی از قبیل الیاف گونی و غیره میباشد. بناچار از فیلتر پرس میگذرانند تا کاملا تصفیه و زلال شود و سپس شربت را وارد یک تانکر دو جداره مینمایند. در بین دو جدار تانکر جریان آب گرم برقرار است و شربت در این تانکر ۱۶۰ درجه فارنهایت حرارت می‏بیند و بعد شربت داغ را با رد دستگاه مخصوصی که بوسیله آب سرد خنک نگاهداشته شده وارد میکنند و شربت یکدفعه سرد میشود و بدین ترتیب و حقیقت یک عمل پاستوریزاسیون برای سترون کردن شربت به عملمی‏آید. شربت پاستوریزه شده را وارد تانکرهای مخصوص نمود و در سردخانه‏ای که به وسیله کولرهای قوی سرد نگاه‏داشته شده نگاهداری میکنند.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان