واکاوی مساله بنزین

سال ۸۶ در حالی آغاز شد كه بودجه كل كشور در مجلس شورای اسلامی ‌بررسی و به تصویب رسیده در عین حال مساله بنزین كه یكی از موضوعات مهم در بودجه بود همانند گذشته در ابهام باقی ماند. می‌توان به جرات گفت موضوع بنزین در چندساله اخیر یكی از موضوعاتی بوده است كه در زمان رسیدگی به بودجه توجه بسیاری را به خود معطوف ساخته و دیدگاه‌های متفاوتی نیز نسبت به این پدیده وجود داشته است‌. بی‌شك كالبد شكافی دقیق و همه‌جانبه این موضوع از طرف صاحبنظران و رسانه‌های جمعی می‌تواند در رسیدن به راه حلی كه منفعت مردم و كشور در آن باشد بسیار راهگشا باشد‌. لذا در این نوشتار به دنبال بررسی و شناسایی عوامل موثر بر افزایش مصرف بنزین در ایران و همچنین بررسی نكات ضعف و قوت پیشنهادهای مختلف در زمینه حل این موضوع هستیم تا بتوانیم كمكی در جهت ساختن ایران اسلامی‌ داشته باشیم. مصرف بنزین در سال‌های اخیر به شكل قابل‌توجهی افزایش یافته است، به نحوی كه به‌رغم ذخایر غنی نفتی كشور، تامین بنزین مورد نیاز به یكی از دغدغه‌های دولت تبدیل شده است.بنزین از جمله فرآورده‌های نفتی انرژی زا می باشد که ۹۹‌درصد آن در بخش حمل‌و‌نقل مصرف می‌شود. مصرف این فرآورده به لحاظ پایین بودن قیمت، فرسودگی خودروها، بالا بودن مصرف خودروها، افزایش تعداد خودرو، افزایش مدت انتظار در ترافیک و نداشتن الگوی مصرف بهینه سال به سال سریعا افزایش یافته به گونه ای که مصرف این فرآورده از ۷/۱۰‌میلیون لیتر در سال ۱۳۵۵ با متوسط رشد سالانه ۱/۶‌درصد (حدود سه برابر رشد جهانی این فرآورده) به ۵/۵۰‌میلیون لیتر در سال ۱۳۸۱ رسیده است.
به‌رغم احداث پالایشگاه‌های جدید، ظرفیت تولیدی پالایشگاه‌ها پاسخگوی نیاز داخلی نبوده و به ناچار سالانه مقدار بسیار زیادی بنزین به ارزش صدها‌میلیون دلار خریداری و به داخل کشور حمل می‌گردد.
نکته قابل تامل اینکه چنین مصرف بالایی در شرایطی تحقق یافته است که سرانه خودرو در ایران به ازای هر صد نفر نسبت به سایر کشورها بسیار پایین می‌باشد. این امر حکایت از مصرف سرانه بالای هر خودرو در کشور دارد.
بر اساس نظر کارشناسان و بر پایه آمار، در میان حامل‌های اصلیِ انرژی، رشد مصرف بنزین بسیار زیاد بوده‌ است و سرانه مصرف بنزین در ایران، بسیار بیشتر از سایر کشورهای در حال توسعه است. طی سال‌های اخیر روند تولید خودرو در ایران افزایش چشمگیری یافته است، بطوری که در سال ۱۳۸۰، ۳۷۰‌هزار دستگاه، سال ۱۳۸۱ حدود ۵۱۰‌هزار دستگاه، سال ۱۳۸۲ حدود ۷۴۰‌هزار دستگاه و سال ۱۳۸۳ حدود ۹۳۰‌هزار دستگاه خودرو تولید شده و در سال ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ تولید بیش از یک‌میلیون دستگاه خودرو است. برآوردی که از مجموع کل خودروهای در حال تردد در سطح کشور اعم از وارداتی و تولید داخل وجود دارد، بیش از ۶‌میلیون دستگاه است. تعداد خودروهای با عمر کمتر از ۵ سال بیش از ۳‌میلیون و ۴۲‌هزار دستگاه تخمین‌زده میشود که روزانه بیش از ۲۳‌میلیون لیتر بنزین مصرف میکنند. طبق برآوردهای اعلام شده خودروهای بین ۲۵ تا ۳۰ سال ۱۰‌میلیون لیتر و بالای ۳۰ سال ۲‌میلیون و ۷۰۰‌هزار لیتر در روز بنزین مصرف می‌کنند و این در حالی است که طبق استانداردهای جهانی، خودروهای بالای ۱۵ سال عمر جزو خودروهای فرسوده محسوب می‌شوند از طرفی متوسط مصرف روزانه بنزین هر خودرو در ایران ۷۵/۱۰ لیتر است كه بیشترین میزان مصرف در میان كشورهای جهان است. همچنین مصرف سرانه انرژی در ایران با ۴/۸ بشكه معادل نفت خام به ازای هر نفر بیش از دو برابر مصرف سرانه كشوری مانند مصر با ۴/۷۵‌میلیون جمعیت و پنج برابر اندونزی با ۲۲۵‌میلیون نفر جمعیت دو برابر چین با یك‌میلیارد و۳۱۱‌میلیون نفر جمعیت و چهار برابر كشور هند با یك‌میلیارد و ۱۲۲‌میلیون نفر جمعیت است. بنا‌براین رابطه منطقی و معنی داری بین مصرف انرژی در ایران و تولید نیست در واقع در مقایسه با انرژی مصرفی رشد متناسبی رخ نداده و در واقع اقتصاد بخشی از ارزش افزوده خود را از دست داده است.
همچنین روزانه علاوه ‌بر آنكه ۲۵۰‌هزار لیتر سوخت به خاطر کم‌دقتی مصرف‌کنندگان در جایگاه‌‌های سوخت به هدر می‌رود، یك‌میلیون لیتر بنزین نیز از طریق مرزهای ایران به كشورهای پاكستان، افعانستان، تركیه، آذربایجان و برخی از كشورهای خلیج‌فارس قاچاق می‌شود.
براین اساس، می‌توان عوامل اصلی افزایش مصرف بنزین در سال‌های اخیر را این‌گونه برشمرد‌:
۱) قیمت بنزین- قیمت بنزین در سال‌های گذشته، هماهنگ با نرخ تورم افزایش پیدا نکرده است و در واقع بهای بنزین به قیمت ثابت، کاهش یافته است.
۲) تعداد و عمر متوسط خودروهای بنزین سوز- با توجه به افزایش تولید، تعداد اتومبیل‌ها در چند سال گذشته به شدت افزایش یافته است و به نظر می‌رسد در سال‌های آینده نیز تعداد اتومبیل‌ها با رشد بالایی همراه باشد. از یكسو،‌ افزایش عرضه خودروهای سواری،‌ كاهش قیمت خودرو،‌ ایجاد تسهیلات مختلف مالی برای خرید خودرو،‌ تبدیل شدن خودرو از یك كالای لوكس به یك كالای عمومی، واردات خودرو و نهایتا افزایش قدرت خرید خودرو در خانوارهای ایرانی سبب افزایش ورودی خودرو به شبكه حمل‌و‌نقل كشور شده است. از سوی دیگر، نبودن قوانین كارا جهت از رده خارج كردن خودروهای فرسوده ‌و اجرایی نشدن قوانین موجود، خروجی خودرو از این شبكه را با كمترین نرخی رو به رو كرده است، لذا مجموع تعداد خودرودهایی كه در شهرها، ‌روستاها و جاده‌های كشور تردد می‌كنند، به طور مرتب افزایش یافته است. این امر به طور مستقیم سبب افزایش مصرف بنزین در كشور خواهد شد. همچنین افزایش عمر خودروهای سواری و از رده خارج نشدن انها سبب می‌شود راندمان مصرف بنزین در این گونه خودروها كاهش یافته و باعث افزایش مصرف بنزین در این خودروها ‌شود.
۳) جمعیت- رشد جمعیت در سال‌های اخیر کاهش یافته است ولی رشد جمعیت بالا در سال‌های دهه ۶۰، هم‌اکنون در سن خرید و استفاده از اتومبیل و نیز استفاده از خدمات حمل‌و‌نقل هستند. بنابراین یك عامل دیگری كه بر افزایش تقاضا برای خودروهای شخصی و نتیجتا افزایش مصرف بنزین اثرگذار بوده است بحث افزایش جمعیت است كه تقاضا برای خودرو را افزایش می‌دهد. به ویژه این كه در چند سال اخیر جمعیت جوان كشور به حداكثر خود رسیده است و این قشر با توجه به شرایط و نیازهای اجتماعی خود تمایل بیشتری به استفاده از خودروهای شخصی دارد.
۴) تولید ناخالص داخلی- با افزایش تولید، نیاز به حمل‌و‌نقل و به تبع آن، مصرف بنزین افزایش می‌یابد.
۵) ظرفیت سیستم حمل‌و‌نقل عمومی (شهری و بین شهری)– به‌رغم افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای حمل‌و‌نقل عمومی، امکانات حمل‌و‌نقل شهری و بین شهری، و سیستم حمل‌و‌نقل عمومی در دو دهه گذشته با رشد نسبی اندکی همراه بوده است.
۶) میزان مصرف هر خودرو- میزان مصرف خودروها در داخل کشور بسیار بالا است.
۷) امکانات کاهش تعداد سفر (تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، بانک‌داری الکترونیک و...)- با گسترش این امکانات، میزان تقاضا برای سفرهای شهری کاهش می‌یابد و به تبع آن تقاضای بنزین کاهش می‌یابد كه این امكانات هنوز گسترش مناسبی در كشور ما پیدا نكرده است و بنابراین می‌تواند یكی از علل افزایش تقاضای بنزین باشد.
۸) میزان گسترش شبکه راه‌های شهری و بین شهری و حجم ترافیک– افزایش تعداد اتومبیل و عدم گسترش شبکه راه‌ها متناسب با آن، به افزایش ترافیک منجر می‌شود که باعث افزایش مصرف سوخت خواهد شد.
۹) میزان استفاده مردم از اتومبیل شخصی- به نظر می‌رسد با توجه به ضعف سیستم حمل‌و‌نقل شهری و ارزان بودن بنزین، مردم به استفاه از اتومبیل شخصی علاقه دارند. البته افزایش رغبت به استفاده از وسایل شخصی،‌ ممكن است دلایل دیگری نیز داشته باشد. لیكن یكی از مهم‌ترین آنها موضوع پایین بودن قیمت بنزین است.
۱۰) كیفیت بنزین۱۱) میزان قاچاق بنزین
اكنون كه تاحدودی عوامل اصلی در افزایش مصرف بنزین را مورد شناسایی قرار دادیم به ارائه پیشنهاداتی كه جهت كاهش مصرف بنزین شده، پرداخته و نكاتی را در مورد هركدام متذكر خواهیم شد تا بتواند به عقلانی‌تر شدن تصمیمات در این زمینه كمك نماید.
افزایش قیمت سوخت
در ایران به دلیل بار سیاسی كه افزایش قیمت سوخت و انرژی دارد هیچ فردی حاضر نیست این قدم را بردارد و همواره راه‌حل‌های میانه و غیر‌قیمتی كه بیشتر بر روش‌های ارشادی استوار است و با فرهنگ‌سازی به اصلاح اقتصاد نظر دارد روی آورده می‌شود. این روش‌ها به طور قطع ضروری و لازم است ولی باید گفت كه علاوه بر این راه‌حل‌ها بایستی به بحث قیمت بنزین نیز توجه گردد و بایستی به این نكته توجه داشت كه یكی از عوامل مهم در اصلاح تولید، توزیع و مصرف اصلاح قیمت می‌باشد كه بایستی همزمان و در كنار سایر مولفه‌های تاثیرگذار دیده شود. در‌حال‌حاضر دو سازمان برای فرهنگ‌سازی و چندین وزارتخانه و نهاد دولتی درگیر مسائل اجرایی اصلاح مسائل انرژی و سوخت در كشور هستند، ولی هیچ‌كدام به یك هدف اعلام شده نرسیده‌اند و به طور اصولی میزان اتلاف دارایی و انرژی به میزانی است كه اصلاح آن بسیار دشوار است. فقدان یك سیاست واحد و موازی كاری در نهاد‌های دولتی و تردید‌های موجود در برنامه‌ریزی كلان دولتی در مورد انرژی و بنزین بصورت خاص موجب شده تا سوی دیگر این بخش اقتصادی یعنی تولید فرآورده‌های نفتی نیز دچار نابسامانی شود و ساماندهی آن با موانع و مشكلاتی مواجه شود.
به نظر می‌رسد اصلاح قیمت بنزین علاوه بر منطقی شدن رفتار مصرف‌كنندگان و ممانعت از سهمیه‌بندی، موجبات ارتقای استانداردهای نظام حمل‌و‌نقل در كشوررا نیز فراهم می‌گرداند. البته بر‌اساس مطالعات انجام شده هرگونه افزایش قیمت بنزین موجب كاهش رفاه دهك‌های پایین درآمدی كشور می‌گردد،بنابراین بایستی در بحث اصلاح قیمت‌ها به طراحی سیستمی‌برای جبران رفاه ازدست رفته این گروه از جامعه نیز توجه داشت و به این كار همت گمارد.
● كارت هوشمند سوخت
یكی از روش‌های كنترل توزیع بنزین و جلوگیری از قاچاق ۶‌میلیون لیتری بنزین از كشور كه از سال ۸۲ مطرح شده اجرای كارت‌هوشمند سوخت می‌باشد. می‌توان از مزایای طرح کارت هوشمند سوخت، كنترل مصرف بی رویه‌ای بنزین، جلوگیری از قاچاق بنزین، بهبود مدیریت توزیع و عرضه، حذف مشكلات بهداشتی و امنیتی، جلوگیری از هدر رفتن سرمایه‌ها، كاهش واردات بنزین، به علاوه جلوگیری از مشكلات ناشی از نبود پول خرد در جایگاه‌های عرضه بنزین را نام برد. از طرف دیگر رانتخواری عدهای از افراد و تكرار نظام شكست خورده كوپن به عنوان مهم‌ترین معایب آن مطرح می‌شود .
● ظرفیت استفاده از وسایل نقلیه
اگر از ظرفیت كامل وسایل نقلیه استفاده نشود و مسافرت‌های تك سرنشین در خودروهای شخصی همچنان ادامه یابد و در قسمت باربری، به دلیل نبود برنامه‌ریزی صحیح، وسیله مورد استفاده تنها در یك مسیر بار حمل كند، از انرژی به شكل مطلوبی استفاده نشده و نتیجه آن اشاعه فرهنگ اتلاف انرژی است. بنابراین، سرنشینان خودروهای شخصی علاوه بر پرهیز از حمل‌و‌نقل تك‌سرنشین باید در هنگام توقف با زمان بیش از ۳۰ ثانیه موتور خودروی خود را خاموش كنند، از حمل بارهای اضافی بپرهیزند، در زمستان برای بهتر كاركردن وسایل نقلیه خود موتور ماشین را گرم كنند، از بنزین‌هایی با كیفیت بالا و مناسب استفاده كنند تا از مصرف نابجای بنزین اضافی پرهیز شود، همچنین كامیون‌ها و وسایل باربری هنگام حمل بار سعی كنند مسیر رفت و برگشت را به حمل‌بار بپردازند تا در این زمینه هم از مصرف بیش از حد مواد سوختی پرهیز شود.
● افزایش راندمان
‌راندمان وسایل نقلیه نیز در افزایش تلفات و استفاده صحیح از آن در بهینه سازی مصرف انرژی نقش دارد و هرچه راندمان وسیله نقلیه بیشتر باشد، میزان مصرف انرژی برای یك مسافت مشخص كاهش خواهد یافت كه درنتیجه از میزان مصرف و تلفات انرژی كاسته خواهد شد.
در ایران افزایش سریع تعداد خودروها و راندمان پایین این وسایل، سبب افزایش مصرف سوخت می‌شود و اگر این رویه همچنان ادامه یابد، مصرف بنزین هم روزبه روز افزایش می یابد و تلفات ناشی از راندمان پایین بیشتر خواهد شد؛ به همین منظور شركت‌های خودروسازی داخلی ضمن رعایت استانداردها و رقابت با یكدیگر درصورت اجبار به استفاده از فناوری‌های جدید در سیستم سوخت خودروها كه از جمله می توان به نمایانگرهای سوخت، حسگرهای ارسال كننده اطلاعات و...اشاره كرد می‌توانند به كاهش مصرف سوخت كمك نمایند.
● تركیب وسایل نقلیه
تركیب وسایل نقلیه در حمل مسافر و بار مهم است، یعنی هرچه میزان مسافر یا بار حمل شده برای یك مسافت مشخص بیشتر باشد، از انرژی به شكل مطلوب‌تری استفاده شده است، به همین منظور می‌باید در حمل‌و‌نقل‌های درون‌شهری تردد و استفاده از وسایل نقلیه شخصی كاسته شود و فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی ترویج شود. به همین منظور باید ناوگان حمل‌و‌نقل وسایل نقلیه عمومی درون شهری نیز توانایی جابه جایی مسافران را داشته باشد یعنی بر میزان اتوبوس‌ها، خطوط مترو و‌... افزوده شود و از سوی دیگر در حمل‌و‌نقل بارهای بین شهری به جای استفاده از كامیون و تریلی از وسایلی مانند قطار كه میزان زیادی بار را با مقدار بسیار محدودی انرژی جابه‌جا می‌كند، استفاده شود.
● جانشینی سوخت‌ها
جانشینی سوخت‌ها به ویژه سوخت‌های ارزان قیمت كه از نظر محیط‌زیست هم سالم‌تر هستند، یكی دیگر از راه‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی است، زیرا استفاده از سوخت‌ها به ویژه سوخت‌های ارزان قیمت، علاوه بر سالم بودن می‌تواند به آزاد شدن سوخت‌های با ارزش‌تر و جلوگیری از واردات بنزین منجر شود. به همین منظور استفاده از گازطبیعی (C.N.G) به جای مصرف بنزین و گازوئیل در خودروها و نوسازی صنایع خودروسازی به منظور تولید خودروهای كم‌مصرف با فناوری روز دنیا، یكی از سیاست‌های اصولی در صرفه جویی مصرف سوخت در بخش حمل‌و‌نقل است.
● مدیریت حمل‌و‌نقل
یكی از راه‌های موثر در صرفه‌جویی بنزین، مدیریت حمل‌و‌نقل است كه با استفاده از مدیریت صحیح در حمل‌و‌نقل از طریق توسعه و اصلاح مسیرها، نوسازی وسایل و ناوگان حمل‌و‌نقل، افزایش ایمنی و توسعه خطوط، توسعه فرهنگ پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، وضع عوارض جاده‌ای در زمان اوج ترافیك، مدیریت صحیح پاركینگ، تغییر ساعات كار و توسعه سیستم‌های مخابراتی و رایانه ای، زمینه لازم برای صرفه‌جویی در مصرف بنزین را فراهم می‌كند.
با توجه به اینكه مصرف بی‌رویه بنزین طی سالیان متمادی و ایجاد شكاف بین تولید و مصرف مشكلات فراوانی را برای كشور ایجاد كرده و واضح است كه مصرف كردن منابع ارزی برای واردات بنزین در بلندمدت از لحاظ اقتصادی توجیهی ندارد از طرفی از آنجا كه افزایش ناگهانی قیمت بنزین نیز به دلیل شكل‌گیری یا الگوی مصرف بلندمدت مرسوم و حساسیت نسبت به قیمت بنزین و تاثیر آن بر دیگر اقلام مصرفی ضروری، شوك‌های تورمی ‌وحشتناكی را ایجادخواهد كرد.
بنابراین می‌بینیم كه دركنترل مصرف بنزین عوامل موثر فراوانی نقش دارند هم عوامل قیمتی و هم عوامل غیرقیمتی كه غفلت از هركدام در تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری توسط نهادهای مسوول می‌تواند منجر به شكست برنامه تدوین شده و هدر رفتن سرمایه‌های ملی گردد.

ابوذر سالاری

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد