نوجوان کیست؟

اختلاف در مورد گستره ی نوجوانی یعنی زمان شروع و پایان آن باعث شده است که در جوامع مختلف سنین نوجوانی متفاوت باشد. با توجه به تغییرات مختلف جسمانی،‌ روانی،‌ اجتماعی و... انسان در طول زندگی، دوران زندگی به مراحل تقسیم‌بندی شده است که هر دوره از ابعاد مختلف با دوره قبل و دوره بعد خود تفاوت‌هایی دارد. عمومی‌ترین تقسیم با توجه به سن انجام گرفته است و بر طبق این تقسیم‌بندی دوره زندگی به مراحلی همچون قبل از تولد، نوزادی، کودکی،‌ جوانی، ‌میانسالی و پیری تقسیم شده است. قبل از نوجوانی دوره کودکی به بزرگسالی می‌باشد. به عبارت دیگر نوجوانی در زندگی هر فرد دوره‌ای است که با پایان کودکی شروع می‌شود و در ابتدای بزرگسالی پایان می‌یابد. شروع و پایان نوجوانی چندان مشخص نیست و بسته به افراد و جوامع گوناگون متغیر است.
البته تعیین سن شروع نوجوان نسبت به پایان آن ساده‌تر است. در دختران پایان کودکی و شروع نوجوانی عموما به وسیله ظاهر شدن قاعدگی مشخص می‌شود و در پسران روییدن موی زهار معمولا نشانه‌ای برای شروع نوجوانی است. پایان نوجوانی با توجه به فرهنگ هر جامعه و سنی که فرد می‌تواند وظایف و مسوولیت‌های یک بزرگسال را بر عهده بگیرد متفاوت است و در حدود بیست سالگی است. با توجه به مطالب بالا می‌توان دوره نوجوانی را از دوازده سالگی تا تقریبا هجده الی بیست و یک سالگی در نظر گرفت.
در این مقاله منظور از نوجوان دانش‌آموزان مدارس راهنمایی و متوسطه است، هر چند ممکن است تعدادی از دانش‌آموزان مدارس ابتدایی و دانشجویان دانشگاه نیز به عنوان نوجوان شناخته شوند. به طور کلی مخاطلب و منظور ما از نوجوان بیشتر افرادی هستند که در این دو مقطع مشغونل به تحصیل‌اند یا در این سنین قرار دارند.
دوره نوجوانی همراه با تغییرات عمده جسمانی، اخلاقی و اجتماعی است. در این دوره رشد جسمانی نوجوان کامل شده و از نظر شناختی و هوشی نیز رشد کرده و در پایان از نظر عاطفی نیز با ثبات‌تر می‌گردد. در اواخر این دوره و برای ورود به بزرگسالی نوجوان باید بتواند تصمیمات مهمی در مورد زندگی خویش بگیرد، به‌عنوان مثال به سوالات اساسی در مورد هویت خویش پاسخ دهد، یعنی به ایدئولوژی و خط‌مشی ثابتی در زندگی برسد،‌ قادر به انتخاب همسر آینده خود بر طبق معیارهای واقع‌گرایانه‌ای باشد و در شغل کارآیی خود را نشان دهد.
● تغییرات جسمانی
تجربه مشترکی که تمام نوجوانان جهان پشت سر می‌گذارند، تغییراتی است که هم‌زمان به رشد سریع قد، وزن، قیافه ظاهری و نهایتا بلوغ جنسی آنان منجر می شود. بلوغ مرحله‌ای از زندگی فرد است که در طی آن فرد به تکامل جنسی می‌رسد و در نتیجه قادر به تولید مثل می‌شود.
در این مرحله که معمولا چهار سال طول می‌کشد دو فرآیند عمده رخ می‌دهد که عبارتند از بلوغ جسماین و رسش جنسی. جهش نموی یعنی افزایش ناگهانی در قد و وزن از علایم اولیه بلوغ می‌باشد.
علایم بلوغ در دختران دو سال زودتر از پسران آشکار می‌شود، ولی در مجموع این پدیده در هر دو جنس دامنه بسیار گسترده‌ای دارد و تفاوت‌های فردی فراوانی از نظر زمان رسیدن به بلوغ در نوجوانان مشاهده می‌شود.
اغلب نوجوانان به تغییراتی که در خود می‌بینند حساس شده و ذهن خویش را به شدت درگیر این تغییر می‌نمایند. تماشای تصویر خویش در آینه یکی از اشتغالات عمده نوجوانان است. پسران همواره آرزوی قیافه‌ای جذاب و حالتی بدنی شبیه به ورزشکاران را دارند و دختران خواهان زیبایی هر چه بیشتر و تناسب بدنی هستند. دختران در مقایسه با پسران نسبت به قیافه ظاهری خود حساسیت بیشتری دارند و یکی از دلایل بالاتر بودن میزان افسردگی در دختران در مقایسه با پسران همین مورد است.
● تغییرات شناختی
همراه با تغییرات جنسی در نوجوانان، تغییرات عمده‌ای نیز در حیطه شناختی آنان رخ می‌دهد. پیاژه روانشناس معروف دوره نوجوانی را رسیدن به تفکر انتزاعی می‌داند. در نتیجه رسیدن به تفکر انتزاعی و صوری نوجوان قابلیت تجسم احتمالات نامحدود را پیدا می‌کند و نه تنها به آنچه «هست» می‌اندیشد بلکه به آنچه «می‌تواند» باشد، نیز فکر می‌کند. اکنون دیگر تفکر نوجوان مثل دوره‌های قبل محدود به اینجا و اکنون نیست بلکه او قابلیت تازه‌ای در درک مفاهیم انتزاعی، ‌فرضیه آزمایی و تجسم احتمالات نامحدود پیدا می‌کند. به خاطر همین تغییرات نوجوانان جذب مسایل فلسفی و سیاسی می‌شوند. آنان قادر به تجسم دنیای آرمانی خویش می‌گردند و به همین خاطر ممکن است به این اندیشه برسند که افرادی مثل والدین،‌ معلمان و یا مسوولان حکومتی که در گذشته مورد قبول و تحسین وی بودند، دیگر افراد بی‌نقصی نیستند. آنان به شدت درگیر بحث‌های سیاسی، مذهبی، ‌فلسفی، اجتماعی و اقتصادی می‌شوند و به قول فروید به فلسفه روی می‌آورند.
یکی دیگر از ویژگی‌های شناختی نوجوانان خودمحور بودن آنان است. خودمحور بودن به این معناست که نوجوان خود را موجودی خاص می‌پندارد. همچنین تجارب زندگی خویش را منحصر به فرد تلقی می‌کند. نوجوان خود را فردی استثنایی می‌داند، به همین خاطر خطرپذیری وی افزایش می‌یابد. نوجوانان به خاطر همین طرز تفکر بیشتر در معرض خطراتی مثل اعتیاد به موادمخدر و اینترنت قرار دارند.
● تغییرات اخلاقی
یکی از تکالیف مهم هر جامعه انسانی این است که به بچه‌های آن جامعه یک سری از قوانین و معیارها را بیاموزد. به طوری که او قادر باشد که قضاوت نمایند چه چیزی درست و چه چیزی نادرست است. البته جوامع معیارهای مختلفی در مورد درست، نادرست و بایدها و نبایدها دارند ولی چیزی که در همه جوامع مشترک است وجود معیارهاست. اخلاق را می‌توان به سه مولفه استدلال اخلاقی،‌ رفتار اخلاقی و احساسات اخلاقی تقسیم نمود.
تحقیقات و مطالعات انجام شده درخصوص رشد اخلاقی بیشتر به مورد اول یعنی استدلال اخلاقی اشاره دارد. رشد اخلاقی که معیارش استدلال‌های اخلاقی فرد می‌باشد با رشد شناختی ارتباط نزدیکی دارد. نظریه پیاژه و کلبرگ در مورد رشد اخلاقی بر مبنای استدلال در کودکان و نوجوانان استوار شده است.
بر طبق نظریه کلبرگ، رشد اخلاقی از سه سطح پیش عرفی، ‌عرفی و پس عرفی تشکیل شده است. در سطح پیش عرفی استدلال‌های اخلاقی فرد بیشتر بر مبنای فرار از تنبیه و کسب پاداش است. در سطح عملی اخلاقی محسوب می‌شود که باعث تحسین و تایید از سوی دیگران گردد و در مرحله بعدی به حفظ نظم اجتماعی منجر شود و بالاخره در سطح سوم که کلبرگ آن را اخلاق واقعی می‌داند متوجه نارسایی‌های قوانین بشری می‌گردد ولی در عین حال قانون نارسایی‌های قوانین بشری می‌گردد. ولی در عین حال قانون را چون حامی منافع اکثریت افراد جامعه است لازم می‌داند و در مراتب پیشرفته‌تر شخص براساس تعرفی که از موازین اخلاقی دارد، شخصا اصولی را انتخاب کرده و در موقعیتی به آنها پایبند است. در این سطح دیگر فرد اعمال اخلاقی را به خاطر فرار از تنبیه یا کسب پاداش یا تحسین و تایید دیگران انجام نمی‌دهد بلکه براساس ایمان و عقیده خویش اخلاقی را درونی کرده است و وجدان اخلاقی فرد بر تمام رفتارها و زندگی او حاکم و ناظر خارجی لازم ندارد.
عمده‌ترین تحول اخلاقی در نوجوانان انتقال آنها از اخلاق پیش عرفی به سطح عرفی و حتی گاهی پس عرفی می‌باشد.
بسیاری از نوجوانان به معیارهای اخلاقی والدین و مراجع قدرت حساسند و معتقدند که قوانین در جهت حفظ نظم اجتماعی تدوین شده است. پاره‌ای از نوجوانان، ارزش‌های اخلاقی جامعه را درون ساخته و به آن پایبند شده‌اند. البته صرف وجود انگیزه قوی در این جهت به منزله آن نیست که نوجوانان در هر شرایطی به تناسب اعتقادات اخلاقی خود عمل کند.
بحث رشد اخلاقی نوجوانان به علت ارتباط نزدیک آن با بحث آسیب‌شناسی اینترنت و چگونگی برخورد با نوجوانان باید با دقت بیشتری مورد توجه قرار بگیرد، زیرا موضع ما در برابر نظریات اخلاقی موجود و یا وجود یک دیدگاه شخصی،‌ طرز رفتار ما را با نوجوان اینترنت تعیین خواهد کرد. به‌عنوان مثال چنانچه ما نوجوانان را افرادی بدانیم که پایبندی چندانی به مسایل اخلاقی ندارد و آسیب‌پذیری آنها در این زمینه زیاد است، بیشتر به رفتارهای کنترلی خواهیم پرداخت تا ارشاد و راهنمایی و استدلال.
● تغییرات اجتماعی
انسان موجودی اجتماعی است. درون یک خانواده متولد می‌شود و در جامعه رشد می‌کند. مهم‌ترین عامل اجتماعی شدن در زندگی هر انسان، تجارب دوران کودکی وی در محیط خانواده است. پس از سپری شدن سال‌های اولیه زندگی،‌ عوامل دیگری در رشد و تحول اجتماعی فرد تاثیر دارند. از این عوامل به مدرسه، محله زندگی، نهادهای اجتماعی، مذهبی و رسانه‌های گروهی اشاره کرد. در سال‌های اخیر شبکه جهانی اینترنت با امکانات متعدد برای تعامل افراد با یکدیگر به عاملی دیگر برای اجتماعی شدن افراد تبدیل شده است.
اغلب افراد دوره نوجوانی را به‌عنوان دوره بحران هویت تصور می‌کنند. دوره‌ای که در آن نوجوان تلاش می‌کند به سوالاتی اساسی از قبیل «من کیستم؟»، «شغل آینده من چیست؟»، «رشته تحصیلی من چه خواهد بود؟»، «ارزش‌های مذهبی، اخلاقی و فلسفی من چه خواهند بود؟» و... پاسخ دهد.
اریک اریکسون یکی از روانشناسان معروف است که در زمینه هویت‌یابی در نوجوانی مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای انجام داده است. اریکسون تمام دوره زندگی افراد را به مراحلی تقسیم کرده است که فرد هر مرحله تکلیفی را بر عهده دارد. تکلیف فرد در دوره نوجوانی حل بحران «هویت در برابر سردرگمی نقش» می‌باشد.
اگر نوجوان بتواند به سوالات مطرح شده در بالا پاسخ بدهد به انسجام هویت می‌رسد،‌ چون ارزش‌ها را خود انتخاب کرده و نسبت به اهداف یا افراد خاصی احساس وفاداری می‌کند. نوجوانانی که بحران هویت را با موفقیت پشت سر بگذارند، انعطاف‌پذیرند و در برخورد با مسایل زندگی با فکر و درایت عمل می‌کنند، اعتماد به نفس بالایی دارند و تحت شرایط فشارزا مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهند. آنان افرادی نسبت مستقل‌اند و در روابط اجتماعی، علاوه بر داشتن اعتماد به نفس، شوخ‌طبع بوده و ظرفیت بالایی برای ایجاد روابط صمیمی با دیگران دارند.
رابطه نوجوان با والدین در این دوران شکل تازه‌ای پیدا می‌کند. از آنجا که نوجوان به دنبال کسب استقلال هر چه بیشتر از والدین و سایر بزرگسالان است و از طرف دیگر این استقلال و خودمختاری نوجوان امروز و کودک دیروز به راحتی به رسمیت شناخته نمی‌شود، طبعا تعارضاتی گاه خفیف و گاه شدید بین آنان روی می‌دهد. از آنجا که نوجوان دیگر مثل دوره کودکی والدین خود را افرادی بی‌نقص نمی‌بیند، در اتخاذ تصمیم‌های زندگی کمتر به آنان متکی است و سعی می‌کند که شخصا برای زندگی خود تصمیم‌های مناسبی اتخاذ کند.
در حل تعارضات به وجود آمده میان خانواده و نوجوان، والدینی موفق‌تر خواهند بود که مقررات مورد نظر خود را در زندگی همراه با استدلال‌های منطقی با نوجوانان در میان بگذارد، درباره انتظارات و خواسته‌های خود توضیحات قانع‌کننده‌ای ارایه دهند و در عین حال با آنان رابطه صمیمی و حمایت‌کننده داشته باشند. خانواغده‌ای که بیش از حد سختگیرانه و مستبدانه عمل نمایند و یا سهل‌گیری زیادی از خود نشان دهند، بیشتر با فرزند نوجوان خود مشکل خواهند داشت.
بخش دیگری از جریان رشد اجتماعی به رابطه نوجوانان با همسالان برمی‌گردد. صمیمیت همسالان و والدین در طول دوران نوجوانی افزایش می‌یابد ولی در عین حال توازن این الگو در نوسان است. در اواسط دوره نوجوانی، همسالان (پسران تا حدودی زودتر از دختران) به تدریج به‌عنوان منبع اصلی صمیمیت و حمایت اجتماعی از والدین پیشی می‌گیرند. هر چند ممکن است اختلافاتی در معیارها و ارزش‌های گروه همسالان با والدین خود داشته باشد ولی این ارزش‌ها و معیارها لزوما مخالف یکدیگر نیستند.
در سال‌های اولیه نوجوانی، نوجوانان افرادی را به‌عنوان دوست انتخاب می‌کنند که تا حدودی به آنان شباهت داشته باشند. به تدریج این ملاک‌ها تغییر می‌کند و آنها دوستانی را برمی‌گزینند که از لحاظ نگرش‌ها، علایق، ارزش‌ها و شخصیت به خود آنان شبیه باشند. گروه‌های دوستان در دختران معمولا دو یا سه نفری است ولی در پسران این گروه‌ها وسیع‌تر است. این گروه‌ها عمدتا از افراد مشابه یا مورد تایید از نظر سن، جنس، علایق و سرگرمِ‌ها در اوقات فراغت و... تشکیل می‌شوند و به کانون فعالیت‌های اجتماعی نوجوانان مبدل می‌گردد.
● نوجوان و اوقات فراغت
هنگامی که در مورد اوقات فراغت سخن گفته می‌شد، ‌عده‌ای فقط از مسوولان می‌خواهند که امکانات ورزشی و تفریحی و کتابخانه‌ها و... را گسترش دهند و به کودکان و نوجوانان هم توصیه می‌کنند در اوقات بیکای و بعد از درس به دنبال ورزش و کتاب خواندن بروند. هر چند توصیه‌های رایج درست هستند ولی کافی و کامل نیستند، در مورد مسوولان باید گفته شود که آنان باید امکانات مختلف ورزشی،‌ هنری،‌ تفریحی، مطالعاتی و... را برای پر کردن اوقات فراغت مردم جامعه خویش فراهم سازند و در این مورد باید از تک‌بعدی نگریستن بپرهیزند و فقط پر کردن اوقات فراغت را به ورزش کردن توصیه نکنند و امکانات بسیار متنوعی را فراهم سازند. زیرا نوجوانان علایق و سلایق مختلفی دارند. درست است که ورزش و فعالیت‌های وابسته به آن محبوبیت زیادی دارد ولی از طرف دیگر عده‌ای از نوجوانان ممکن است به فعالیت‌های هنری گرایش بیشتری نشان دهند و در این زمینه استعداد داشته باشند، پس باید در انتخاب نوع فعالیت در اوقات فراغت نیز دست نوجوانان باز باشد تا آنانی که فعالیت‌های اجتماعی و گروهی را ترجیح می‌دهند چنین فعالیت‌هایی را انجام دهند و کسانی که به فعالیت در گروه‌های کوچک علاقه‌مندند به آنان روی آورند.

منبع : ماهنامه شهرزاد