دارو غذا نیست

به طور سنتی ایرانیان درمان مؤثر را معادل تجویز انواع دارو می دانند و چنانچه پزشكی برای بیمار خود دارو تجویز نكند به دانش پزشكی و یا قدرت تشخیص بیماری او شك می كنند. به همین دلیل نیز سرانه مصرف دارو در ایران بسیار بالاست و می توان گفت هر یك از ما در منزل خود یك داروخانه داریم و حتی بعضی كیف دستی خود را به یك داروخانه سیار تبدیل كرده اند. هم چنانكه برخی از ما در میزان مصرف دارو راه افراط را می پیماییم، گروهی دیگر مرتب داروهای خود را بدون تجویز پزشك تغییر داده و یا میزان مصرف آن را كم و زیاد می كنند.
همه این مسائل فرآیند درمان را ناقص، طول مدت بیماری را افزایش و در مواردی بیمار را با عوارض جانبی دارو روبه رو می كند. این رفتارها به بینش دارویی ما ایرانیان برمی گردد.
مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از منابع معتبر علمی به بررسی طرز تلقی و رفتار دارویی در ایران بپردازد.
امید است با مطالعه این مقاله بدانیم چگونه هوشیارانه از دارو استفاده كنیم تا در درمان شكست نخوریم و با عوارض جانبی آن روبه رو نشویم و در نهایت از به هدر رفتن پول خود جلوگیری كنیم.
عصری كه در آن زندگی می كنیم، عصر پیشرفت های سریع و برق آسا در زمینه علوم مختلف و از جمله علم پزشكی است. این پیشرفت بالاخص در شاخه داروسازی موجب شده است كه انواع مختلف دارو روانه بازار مصرف بشود، به طبع تولید بیشتر، مصرف سرانه دارو نیز همه ساله با افزایش قابل ملاحظه ای روبه رو بوده است. قطعاً با مصرف در حد وفور و بدون كنترل پزشك متخصص، خطرات ناشی از عوارض جانبی استفاده از دارو نیز افزایش می یابد؛ چرا كه هر دارویی علاوه بر خواص درمانی دارای عوارض جانبی و بعضاً زیانبار است كه در بعضی موارد قابل درمان نیستند كه خود باعث بروز بیماری های لاعلاج می باشند، مثل قرص های انرژی زا كه متأسفانه در بین بعضی از جوانان كشورمان شایع شده است.(اكستازی)
پس اطلاع از خواص و عوارض داروها و دلایل مصرف هر كدام از آنها و چگونگی عمل تأثیر داروها، طرز استفاده از آنها، زمان و مقدار مصرفشان برای مصرف كنندگان امری است اجتناب ناپذیر، چرا كه این امر به تسریع در روند درمان كمك شایانی می نماید و رابطه بین بیمار و پزشك را مستحكم می سازد و دیدگاه روشنی نسبت به دارو در او ایجاد می كند.
البته ناگفته نماند بعضی از پزشكان معتقدند دادن اطلاعاتی پیرامون خواص دارو و عوارض آن به بیمار الزامی نیست، چرا كه ایجاد اضطراب و نگرانی در او نموده و در نهایت موجب عدم اعتماد بیمار به پزشك می شود. پس اعتماد محض بیمار به پزشك معالج خود و كاربرد درست دارو، امكان بهبود سریع را فراهم می آورد.
در این مورد باید متذكر شد كه افزایش اضطراب بیمار نباید بهانه ای برای جلوگیری از اطلاع بیمار از خواص داروی تجویز شده باشد، چرا كه كاربرد نامناسب دارو به طور مسلم خطرناك تر خواهد بود و با اطلاع از نوع استفاده آن می توان از بروز خطرات جبران ناپذیر جلوگیری نمود، به طور كل می توان گفت:كاربرد مناسب داروها بر پایه آگاهی از مزایا و خطرات داروها استوار است.
امروزه پزشكان باید هنگام نسخه پیچیدن انتظار هرگونه سؤال یا پرسشی را از بیماران داشته باشند. بیشتر بیماران مایلند بدانند چرا و به چه علت باید داروی تجویز شده را مصرف كنند و یا این كه داروها به چه نحو عمل می كنند و آیا عوارض جانبی از خواص درمانی آن بیشتر است یا بالعكس.
به همین منظور برای سهولت در كار پزشكان شركت های دارویی با چاپ و ارائه بولتن و بروشورهایی تا حدی از كنجكاوی بیماران كاسته و آنها را در نوع مصرف و احتمال بروز عوارض جانبی آگاه می سازند، اما متأسفانه اكثر بیماران بدون مطالعه بروشورها، ناآگاهانه به مصرف داروها مبادرت می ورزند و همین امر باعث بروز مشكلاتی جبران ناپذیر می شود.
اطلاعات دارویی
داشتن اطلاعات دارویی بیمار را با اثرات دارو و عوارض نامطلوب آن آشنا ساخته و وی را راهنمایی می كند كه اگر مصرف دارو به طور مرتب و منظم انجام نگیرد، نه تنها در بهبودی او مؤثر نخواهد بود بلكه كاربرد مناسب آن نیز منتفی می شود، در نتیجه با تقسیم اطلاعات بیمار به این موضوع پی می برد كه با داروی تجویز شده بهبودی حاصل گردیده و از مصرف آن سود می برد. در ضمن ارائه اطلاعات به بیمار یكی از روش های همدلانه و درك او توسط پزشك تعبیر خواهد شد كه این نیز یكی از خصایص حرفه ای رشته پزشكی محسوب می شود كه متأسفانه به علت مشغله زیاد پزشكان كشورمان این حق از بیماران سلب می شود.
شاید این سؤال برای همگان مطرح شود كه آیا هر دارویی دواست؟
در حرفه پزشكی دوا به موادی گفته می شود كه بیماری را متوقف یا معالجه كند؛ یعنی از علائم بیماری بكاهد یا درد را تسكین دهد و بدون این كه عوارض جانبی آن از خاصیت درمانی اش وخیم تر باشد.
بنابراین هر دوایی دارو است، ولی هر دارویی دوا محسوب نمی شود. به طور مثال حشره كش ها، مواد آلوده كننده، الكل و قهوه، چای، كاكائو به علت وجود كافئین، و همه مواد شیمیایی را می توان دارو نامید. به طور كل دارو عبارت است از ماده ای كه موجب به هم خوردن ساختار با وظیفه ارگانیسم موجود زنده شود. اما امروز به طور مصطلح دارو را همان دوا می نامند. داروهایی كه عوارض چندانی ندارند را می توان بدون نسخه از داروخانه ها تهیه نمود؛ مثل قرص های سرماخوردگی (ناگفته نماند دارویی كه بتوان با آن سرماخوردگی را درمان كرد وجود ندارد.) با آن كه طریق درمان كننده ای در این مورد وجود ندارد ولی داروهای فراوانی به نام ضدسرماخوردگی به بازار عرضه شده است. سرماخوردگی موجب تورم و التهاب غشای آستری بینی می شود و به این ترتیب موجب انسداد بینی و آب آمدن از آن می شود كه ممكن است با گلودرد، سردرد، درد پشت و تب خفیف همراه باشد.
اما داروهای خاص باید با نسخه و تجویز پزشك متخصص خریداری شود. در گذشته های دور داروها از طریق گیاهان و در بعضی موارد از حیوانات ساخته می شد. برای اولین بار چینی ها در بیش از ۵۰۰۰ سال پیش به این امر مبادرت ورزیدند. اما امروزه اكثر داروها از طریق فرآیندهای شیمیایی ساخته می شوند با این حال هنوز هم تعدادی از داروهای مهم از گیاهان استخراج می شوند، مثل مورفین كه از نوعی خشخاش تهیه می شود.
داروها چگونه اثر می كنند؟
در جواب به این سؤال می توان به چند مورد اشاره كرد. گاهی اوقات بیماری را علاج می كند، مثل آنتی بیوتیك ها كه موجب از بین رفتن موجودات مهاجم می شود كه به آن داروهای ضد میكربی نیز می گویند. گاهی در پیشگیری از بیماری از آنان استفاده می شود مثل واكسن ها و گاهی نیز در بر هم زدن جریان های واقعی بدن استفاده می شود تا بتوان مسیر یك بیماری را تغییر داد. مثل داروهای ضد انعقاد خون كه از میزان لخته شدن خون می كاهد. به طور كل می توان عمل و تأثیرپذیری دارو را به سه دسته تقسیم كرد:
۱- بدن سالم باید برخی مواد شیمیایی از قبیل ویتامین ها و مواد معدنی كه از غذا و میوه به بدن می رسد را داشته باشد. كمبود این مواد باعث به وجود آمدن بعضی از بیماری ها می شود. مثلاً فقدان ویتامین C موجب بیماری اسكوروی یا فقدان ویتامین D موجب بیماری راشیتیسم و فقدان آهن موجب كم خونی می شود. البته دسته دیگری از بیماری ها ناشی از فقدان عملكرد درست هورمون های موجود در بدن می شود (هورمون ها نیز مواد شیمیایی هستند كه توسط غدد داخلی بدن تولید می شوند) مثل بیماری كم كاری تیروئید.
۲- بسیاری از داروها می توانند جریان طبیعی فعالیت سلول ها را تغییر دهند. التهاب خون و سلول های خونی به علت عمل برخی هورمون های طبیعی یا مواد شیمیایی موجود در بدن موجب بروز مشكلات انعقاد خون یا بیماری های قلب و كلیه می شود. با استفاده از داروهای ضد التهاب عمل این هورمون ها كنترل می شود.
۳- مورد دیگر برای مصرف دارو، فعالیت سلول های غیرطبیعی عامل بیماری های عفونی مثل باكتری ها، قارچ های مهاجم بدن هستند كه می توان با مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشك متخصص از تكثر آنها جلوگیری نمود و یا با از بین بردن آنها بیماری هایی مثل سرطان را معالجه نمود.
اما همیشه باید به خاطر داشت كه اثرات یك دارو همانند تیرهای سلاحی است كه بعضاً اصابت نمی كند و دسته ای به خطا می روند. پس قبل از این كه پزشك برای درمان شخص بیمار اقدام به انتخاب دارو كند مسلماً از فواید و مضرات داروی تجویز شده آگاه است و او انتظار دارد كه داروی مصرف شده توسط بیمار، نتیجه مثبتی را ارائه دهد و همچنین دارای عوارض جانبی خفیفی باشد.
عوارض جانبی داروها
عوارض جانبی داروها عبارت است از واكنش هایی كه بدن در مقابل داروها از خود نشان می دهد. مسلماً داروی مصرف شده در تمام نقاط بدن توزیع می گردد و اثرات آن منحصر به یك بافت یا اندام خاصی نیست. بعضی از عوارض داروها ممكن است بعد از عادت كردن بدن به آن به تدریج از بین رود، متأسفانه با رؤیت عوارض نه چندان حاد، بیمار از مصرف آن خودداری می كند و این به دلیل بی اطلاعی بیمار از عوارض شناخته شده آن می باشد و همین امر باعث می شود كه به علت ترك دارو یا مراجعه به پزشك دیگر و شكایت از داروهای تجویز شده توسط پزشك قبلی، طول درمان افزایش یابد. اما بعضی از عوارض جانبی دارو ممكن است باقی بمانند كه به آن واكنش های نامطلوب گویند. این واكنش ها از نظر پزشك معالج غیرمنتظره و پیش بینی نشده است. مثل حالات آلرژی، جوش، ورم صورت یا یرقان كه ممكن است در اثر تداخل با داروهای دیگر به وجود آیند. بعضی از بیماران چندین داروی تجویز شده توسط پزشك را یك جا و همزمان مصرف می كنند كه این عمل ممكن است موجب بروز حالات خطرناكی در بدن شود كه جداً باید از این عمل خودداری نمود.
در پایان باید گفت كه برای بسیاری از بیماری ها راه علاجی وجود ندارد ولی معمولاً بعضی از بیماران و اطرافیان آنها از درك این مسئله عاجزند و گاه ممكن است به روش های غیرمتداول در امر پزشكی متوسل شوند، كه جز صرف هزینه های گزاف و به هدر رفتن وقت سودی در بر ندارد.
داروهای كلینیك های مو و پوست و زیبایی كه اكثراً با قیمت های بالایی به دست مصرف كننده می رسد اغلب بنا به توصیه های شخصی بعضی از مراجعه كنندگان به دیگران موجب بروز بیماری های پوستی می شود. در این بین باید به بعضی از داروهای موجود در سوپرماركت ها و عطاری ها اشاره كرد كه اغلب با آزمایش های علمی بی فایده بودن آنها نیز به اثبات رسیده است.
گواهی مردم درباره فرآورده های دارویی مسئولیت علمی ندارد، اما متأسفانه امروزه برای فروش داروها از هنرپیشگان مطرح سینما یا قهرمانان ورزش كمك می گیرند كه فقط جنبه تجاری آن مطرح است.

منبع : روزنامه کیهان