باور مهدوی در کلام رضوی

مژده به ظهور امام مهدی(ع) از همان سالهای آغازین ظهور اسلام آغاز شد و پیامبر گرامی اسلام(ص) در هر فرصت و مناسبتی كه پیش می‏آمد مردم را به ظهور عدالت‏گستر موعود در آخرالزمان بشارت می‏دادند و آنها را از نسل و تبار، تولد وغیبت، ویژگیهای ظاهری، نشانه‏های ظهور، شاخصه‏های قیام رهایی‏بخش و مؤلفه‏های حكومت جهانی آن حضرت آگاه می‏ساختند. تا آنجا كه امروز ما با صدها روایت كه از طریق شیعه و اهل سنت از آن حضرت نقل شده مواجهه‏ایم.
این سیر پس از رحلت نبی مكرم اسلام(ص) در میان اهل بیت طاهرین او(ع) استمرار یافت و هر یك از ایشان نیز در عصر خود تلاش كردند كه باور مهدوی و فرهنگ انتظار را در میان امت اسلامی زنده و پویا نگهدارند و بدین طریق پیروان خود را در برابر هجوم مصائب، رنجها، دردها و بلاهای گوناگونی كه از سوی حاكمان جور بر آنها روا داشته می‏شد، صبر و پایداری بخشند.
حركت رو به گسترش معارف مهدوی در زمان امام باقر و امام صادق(ع) به اوج خود رسید و آن دو امام بزرگوار ضمن تبیین، تشریح، پالایش و پیرایش آموزه‏های اسلامی در زمینه‏های مختلف اعتقادی، اخلاقی و فقهی و تحكیم پایه‏های ایمانی پیروان خود، تلاش فراوانی برای توسعه و تعمیق اندیشه مهدوی و فرهنگ انتظار در میان شیعیان نمودند و با به جا گذاردن صدها روایت در این زمینه، این اندیشه و فرهنگ را تازگی و طراوت بیشتری بخشیدند.پس از این دو امام و پیش از امام حسن عسكری(ع) امامی كه بیش از همه بر مواریث شیعی در زمینه باور مهدوی و فرهنگ انتظار افزود و گنجینه‏های گرانبهایی برای امت اسلام به یادگار گذاشت امام رضا(ع) است.
براساس پژوهش مؤلف محترم مسند الإمام رضا(ع) و تتبع پژوهشگران ارجمند مجموعه ارزشمند معجم أحادیث الإمام المهدی(ع)۴ افزون بر ۳۰ روایت از امام رضا(ع) در زمینه باور مهدوی و فرهنگ انتظار نقل شده كه هر یك از آنها ما را با بعدی از ابعاد بیكران شخصیت امام مهدی(ع) و قیام رهایی‏بخش و عدالت‏گستر آن حضرت آگاه می‏سازد.
۱) خالی نبودن زمین از حجتهای الهی
امام رضا(ع) در مواضع متعددی با تأكید بر اینكه زمین هیچگاه از حجت الهی و امام به حق خالی نمی‏ماند به طور غیر مستقیم موضوع امامت را تثبیت می‏كردند.
از جمله آن حضرت در پاسخ »سلیمان الجعفری« یا »سلیمان بن جعفر الحمیری« كه می‏پرسد:
تخلو الأرض من حجهٔاللَّه؟
آیا زمین از حجت خدا خالی می‏ماند؟
می‏فرماید:
لوخلت الأرض طرفهٔ عین من حجهٔ لساخت بأهلها.
اگر زمین [به اندازه] یك چشم برهم زدن از حجت خالی بماند، ساكنانش را در خود می‏برد.
مضمون این روایت از سوی تعدادی دیگر از راویان با تغییرات جزیی در عبارت، نقل شده است.
براساس این روایت تا آستانه قیامت زمین از امامی كه حجت خداست خالی نخواهد ماند، هر چند كه در مقاطعی از تاریخ این حجت الهی بنابر ضرورتهایی در غیبت به سر برد.
۲) نام و نسب امام مهدی(ع)
با توجه به لزوم شناخت امام دوازدهم و لزوم جلوگیری از حیرت و سرگردانی شیعه در شناسایی منجی موعود، امام رضا(ع) در احادیث متعددی، گاه به نقل از پدران و اجداد طاهرینش تا رسول گرامی اسلام(ص) و گاه بدون نقل از ایشان به معرفی سلسله نسب آن امام می‏پرداختند.
از جمله در یكی از روایتهایی كه امام رضا(ع) به واسطه پدران بزرگوار خود از رسول گرام اسلام(ص) نقل می‏كنند، چنین آمده است:
أنا سیّد من خلق اللَّه، عزّوجلّ، وأنا خیر من جبرئیل و میكائیل و اسرافیل و حملهٔ العرش و جمیع ملائكهٔ اللَّه المقربین و أنبیاءاللَّه المرسلین، و أنا صاحب الشفاعهٔ والحوض الشریف و أنا و علیّ أبوا هذه الأمّهٔ من عرفنا فقد عرف اللَّه عزّوجلّ و من أنكرنا فقد أنكر اللَّه، عزّوجلّ، و من علیّ سبطا أمّتی و سیداشباب أهل الجنّهٔ، الحسن والحسین و من ولد الحسین تسعهٔ أئمّهٔ، طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی، تاسعهم قائمهم و مهدیّهم.
من سرور آفریده‏های خدای عزّوجلّ هستم؛ من از جبرئیل، میكائیل، اسرافیل، حاملان عرش، همه فرشتگان مقرب خدا، و پیامبران مرسل خدا برترم؛ من صاحب شفاعت و حوض شریف [ كوثر ] هستم. من و علی دو پدر این امتیم؛ هر كس كه ما را شناخت خدای عزّوجلّ را شناخته است و هر كه ما را انكار كند، خدای عزّوجلّ را منكر شده است. دو سبط این امت و دو سید جوانان اهل بهشت، حسن و حسین، از [ فرزندان ] علی‏اند و از نسل حسین نه امامند كه پیروی از آنان پیروی از من و نافرمانی از آنها نافرمانی از من است. نهمین نفر از این امامان، قائم (برپا دارنده) و مهدی آنان است.
آن حضرت در روایت دیگری می‏فرماید:
الخلف الصالح من ولد أبی محمد الحسن بن علی و هو صاحب الزمان و هوالمهدی.
آن جانشین صالح از فرزان ابومحمد حسن بن علی است و او صاحب الزمان و مهدی است.
در روایت دیگری امام رضا(ع) پس از آنكه »دعبل« در پیشگاه آن حضرت قصیده معروف خود را در وصف اهل بیت می‏خواند و در آن از قیام آخرین امام یاد می‏كند، می‏فرماید:
یا دعبل الإمام بعدی محمد ابنی و بعد محمد ابنه علیّ و بعد علی ابنه الحسن و بعدالحسن ابنه الحجهٔ القائم المنتظر فی غیبته، المطاع فی ظهوره لولم یبق من الدنیا إلاّ یوم واحد لطوّل اللَّه عزّوجلّ ذلك الیوم حتّی یخرج فیملاء الأرض عدلاً كما ملئت جوراً.
ای دعبل! امام پس از من فرزندم محمد و پس از محمد فرزندش علی و پس از علی فرزندش حسن و پس از حسن فرزندش حجت قائم است. همو كه در غیبتش انتظار كشیده می‏شود و در ظهورش اطاعت می‏گردد. اگر از [ عمر ] دنیا یك روز بیشتر باقی نمانده باشد خداوند عزّوجلّ آن روز را آن قدر طولانی می‏كند تا او قیام كند و زمین را از عدل و داد پر كند همچنانكه از جور و ستم پر شده بود.
در این زمینه احادیث دیگری نیز از آن حضرت نقل شده كه در این مجال فرصت پرداختن به همه آنها نیست.
۳) ئصفات و ویژگیهای امام مهدی(ع)
امام هشتم شیعیان(ع) در موارد متعددی به توصیف ویژگیهای ظاهری و جسمی امام مهدی(ع) پرداخته‏اند تا باب هرگونه شبهه و اشتباه را بر مردم ببندند.
از جمله آن حضرت در پاسخ »ریان بن صلت« كه می‏پرسد:
أنت صاحب هذا الأمر؟
آیا صاحب این امر [ حكومت اهل بیت(ع) ] شمایید؟
می‏فرماید:
أنا صاحب هذا الأمر ولكنّی لست بالذی أملؤها عدلاً كما ملئت جوراً، و كیف أكون ذلك علی ماتری من ضعف بدنی و إنّ القائم هوالذی إذا خرج كان من سنّ الشیوخ و منظر الشبّان، قویّاً فی بدنه حتّی لومدّ یده إلی أعظم شجرهٔ علی وجه الأرض لقلعها ولو صاح بین الجبال لتدكدكت صخورها یكون معه عصا موسی و خاتم سلیمان علیهماالسلام، ذاك الرابع من ولدی یغیّبه اللَّه فی ستره ما شاء، ثم یظهره فیملوء [به] الأرض قسطاً و عدلاً. كما ملئت جوراً و ظلماً.
من صاحب این امر هستم، اما آنكه زمین را پر از عدل می‏كند همچنانكه پر از جور شده بود، من نیستم. و چگونه من با این ناتوانی جسمی كه می‏بینی می‏توانم او باشم. به درستی كه قائم كسی است كه به هنگام قیامش در سن پیرمردان و با چهره جوانان ظاهر می‏شود. او از چنان قوت بدنی برخوردار است كه اگر دستش را به سمت بزرگ‏ترین درختی كه بر روی وجود دارد دراز كند آن را از ریشه برمی‏كند و اگر در بین كوهها فریاد كشد، صخره‏ها متلاشی می‏شوند. عصای موسی و خاتم سلیمان، كه بر آنها درود باد، با اوست و او چهارمین فرزند من است. خداوند او را تا زمانی كه بخواهد در پوشش خود غایب می‏سازد، سپس او را آشكار می‏سازد تا زمین را به وسیله او از قسط و عدل آكنده سازد آنچنانكه [ پیش از آن ] از جور و ستم پر شده بود.
همچنین آن حضرت در پاسخ »ابی صلت هروی« كه می‏پرسد:
ما علامات القائم منكم إذا خرج؟
نشانه‏های قائم شما به هنگام ظهور چیست؟
می‏فرماید:
علامته أن یكون شیخ السنّ، شاب المنظر، حتّی أنّ الناظر إلیه لیحسبه ابن أربعین سنهٔ أو دونها و إنّ من علاماته أن لایهرم بمرور الأیّام واللیالی، حتّی یأیته أجله.
نشانه او این است كه سن پیران و چهره جوانان دارد، تا آنجا كه وقتی كسی او را مشاهده می‏كند گمان می‏برد كه چهل سال یا كمتر سن دارد. به درستی كه از نشانه‏های او این است كه گذر شب و روز او را پیر و سالخورده نمی‏سازد تا زمانی كه اجل او فرا رسد.
آن حضرت در روایت دیگری به توصیف جمال نورانی امام دوازدهم پرداخته، می‏فرماید:
بأبی و أمّی سمیّ جدّی، صلی‏اللَّه علیه و آله، و شبیهی و شبیه موسی بن عمران، علیه‏السلام، علیه جیوب النور یتوقّد من شعاع ضیاء القدس.
پدر و مادرم به فدای او كه همنام جدّم، شبیه من و شبیه موسی بن عمران است. بر او نوارهای نورانی است كه از پرتو نور قدس روشنایی می‏گیرد.
۴) غیبت و نهان زیستی امام مهدی(ع)
امام رضا(ع) نیز چون دیگر اجداد طاهرینش موضوع غیبت آخرین حجت حق را پیش‏بینی و شیعیان را برای برخورد با این پدیده آماده نموده است. در یكی از روایاتی كه »حسن بن علی بن فضال« از آن حضرت نقل كرده، در این زمینه چنین می‏خوانیم:
كأنّی بالشیعهٔ عند فقدهم الثالث من ولدی كالنعم یطلبون المرعی فلا یجدونه. قلت له: ولم ذاك یا ابن رسول‏اللَّه؟ قال: لأنّ إمامهم یغیب عنهم، فقلت: ولم؟ قال: لئلاّ یكون لأحد فی عنقه بیعهٔ إذا قام بالسیف.
گویا شیعیان را می‏بینم كه به هنگام فقدان سومین فرزند من، مانند گوسفندانی كه به دنبال چوپان خود می‏گردند سرگردانند و او را نمی‏یابند. گفتم: چرا این‏گونه است، ای پسر رسول خدا؟ فرمود: زیرا امامشان از آنها غایب شده است. پرسیدم: چرا؟ فرمود: برای اینكه به هنگام قیامش با شمشیر، بیعت هیچكس بر گردنش نباشد.
آن حضرت در روایت دیگری به نقل از رسول گرامی اسلام(ص) می‏فرمایند:
بأبی ابن خیرهٔ الإماء ابن النوبیّهٔ الطیّبهٔ الفم، المنتجبهٔ الرحم... و هوالطرید الشرید الموتور بأبیه و جدّه، صاحب الغیبهٔ یقال مات أوهلك، أیّ واد سلك؟
پدرم به فدای فرزند بهترین كنیزان، فرزند آن [ كنیز ] اهل نوبه كه دهانی خوشبو و رحمی نیك‏نژاد دارد. او رانده شده (دور افتاده)، بی‏خانمان و كسی است كه انتقام خون پدر و جدش گرفته نشده و صاحب غیبت است. گفته می‏شود: او مرده یا هلاك شده است، در چه سرزمینی سیر می‏كند؟
همچنین امام هشتم شیعیان(ع) در زمینه غیبت آخرین امام، به نقل از پدران بزرگوار خود از رسول اكرم(ص) چنین روایت می‏كند:
والذی بعثنی بالحقّ بشیراً لیغیبنّ القائم من ولدی بعهد معهود إلیه منّی حتّی یقول أكثر الناس: ما للَّه فی آل محمد حاجهٔ، و یشكّ آخرون فی ولادته. فمن أدرك زمانه فلیتمسّك بدینه ولا یجعل للشیطان إلیه سبیلاً بشكّه فیزیله عن ملّتی و یخرجه عن دینی، فقد أخرج أبویكم من الجنّهٔ من قبل، و إنّ اللَّه عزّوجلّ جعل الشیاطین أولیاء الذین لایؤمنون.
سوگند به آنكه مرا به حق به عنوان بشارت دهنده برگزید، [ امام ] قائم از فرزندان من، براساس پیمانی كه ازجانب من برعهده اوست، از دیده‏ها پنهان می‏شود تا آنجا كه بیش‏تر مردم می‏گویند: خدا نیازی به خاندان محمد ندارد. و گروهی دیگر در ولادت او شك می‏كنند. پس هر كس زمان او را دریابد بایستی به دین او درآویزد و به واسطه شك خود برای شیطان راهی به سوی خود باز نسازد، تا شیطان او را از آئین من زائل و از دین من بیرون نكند. همچنانكه پیش از این پدر و مادر شما را از بهشت بیرون كرد. به درستی كه خداوند عزّوجلّ شیطان را سرپرست (ولیّ) كسانی كه ایمان ندارند، قرار داده است.
۵) فضیلت انتظار و چشم به راه بودن امام مهدی(ع)
موضوع دیگری كه در زمینه باور مهدوی در كلام امام رضا(ع) یافت می‏شود، موضوع »انتظار فرج« یا چشم به راه گشایش بودن است. آن حضرت در روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار فرج اشاره كرده‏اند. از جمله در روایتی خطاب به »حسن بن جهم« كه از ایشان در مورد »فرج« می‏پرسد، می‏فرماید:
أولست تعلم أنّ انتظار الفرج من الفرج؟ قلت: لا أدری إلاّ أن تعلّمنی. فقال: نعم إنتظار الفرج من الفرج.
آیا می‏دانی كه انتظار فرج [ جزیی ] از فرج است؟ گفتم: نمی‏دانم مگر اینكه شما به من بیاموزید. فرمود: آری انتظار فرج، جزیی از فرج است.
در روایت دیگری نیز می‏فرماید:
ما أحسن الصبر و انتظار الفرج أما سمعت قول العبد الصالح: »و ارتقبوا إنّی معكم رقی وانتظروا إنّی معكم من المنتظرین« فعلیكم بالصبر إنّما یجی‏ء الفرج علی الیأس و قدكان الذین من قبلكم أصبر منكم...

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس