شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان

کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان تالیف بانو "نینا ویکتورینا پیگولوسکایا" (Pigulevskaia Viktorovna Nina) از بر جسته‌ترین آثاری است که از سوی ایران‌شناسان شوروی درباره شهرهای غرب ایران در عصر اشکانیان و ساسانیان نوشته شده است.
این کتاب زیر نظر موسسه تحقیقاتی دانشگاه سوربن تالیف و تدوین شده و به همت "کلود کاهن"(clikde cohen) از زبان روسی به فرانسه ترجمه شد. مترجم این اثر به زبان فارسی، عنایت‌الله رضا، متن روسی را ملاک کار خود قرار داده ولی از متن فرانسوی هم در کار ترجمه کمک گرفته است. این تحقیق از نظر بررسی شهرهای ایران و مقایسه اوضاع اقتصادی و اجتماعی عصر ملوک‌الطوایفی پارتیان و دوران وحدت ایران در روزگار ساسانیان اهمیت بسزایی دارد.
این مجموعه همچنین در بردارنده مطالب جالبی در زمینه تقسیمات ارضی و دولتی ایران در ورزگار پارت و ساسانی است. "شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان" با همه ارزش و اهمیتی ولی مانند بسیاری از آثار تألیفی مورخان روسی از منظر ایدئولوژی مارکسیستی به پدیده‌ها و جریانات تاریخی می‌نگرد. این مهم اگرچه موارد استثنائی هم دارد اما در اکثر آثار نویسندگان روس به شکل قالبی ثابت تکرار می‌شود.
از سوی دیگر برخی از این مورخین می‌کوشند به شکلی تاریخ جامعه بشری را در همه جا بدون توجه به شرایط اقلیمی و اجتماعی از مراحل نام‌گذاری شده معینی عبور دهند لذاست که مؤلف در این کتاب می‌کوشد نظام اجتماعی ایران در روزگار سلوکیان و پارتیان را نظام برده‌داری و نظام عهد ساسانی را نظام فئودالی معرفی کند. موضوع اصلی این کتاب پیگولوسکایا بررسی اوضاع و احوال شهرهای ایران به ویژه ایران غربی در روزگار پارتیان و ساسانیان است. به نظر وی: «"شهر" از پدیده‌های اجتماعی است و تصوری نسبتاً روشن درباره شهرها و نظام اجتماعی سرزمین‌های خاور نزدیک در دوره‌های معین، فقط از راه بررسی حوادث تاریخی از جمله بررسی سیاست خارج امکان پذیر است.
در روزگار شکل گرفتن مناسبات جدید فئودالی، شهرها فزونی گرفتند و گسترش یافتند. ظهور این پدیده در شرایط فئودالیسم شرقی امری بدیهی بوده است.
کتاب پیگو لوسکایا از شش بخش تشکیل شده است. در فصل اول مؤلف از شهرهای میان رودان و ایران در عصر هلنیسم و اراضی شهری و شاهی سخن می‌گوید. از افول بابل سخن می‌راند و به بررسی شهر کرخ بیت سلوک و رویداد نامه کرخ بیت سلوک می‌پردازد.
آنگاه از جنگ روم و ایران عصر پارتی برای تسلط بر میانه رودان سخن می‌گوید و نظام اجتماعی پارت و شهرهای قلمرو آن را مورد کند و کاو قرار می‌دهد. وی در پایان این بخش به بررسی شهرهای عصر پارتی و ساسانی و مقایسه نحوه اداره آنها می‌پردازد: :«جهت کلی سیاست دولت پارت در مورد شهرها را می‌توان تلاشی در راه تابعیت شهرها از شخص شاه نامید. شهرهایی که دارای شیوه اداره پولیس گرفتار تضادهای درونی و مبارزه شدید طبقاتی بودند که اغلب با التجا و توسل به شاه حل و فصل می‌شد.... در دوران ساسانی از خودمختاری شهرها و شیوه اداره پولیس آنها اثری نمی‌بینیم، در این روزگار همه شهرها زیر فرمان و قدرت شاه قرار داشتند.»۲
پیگولوسکایا در بخش دوم اثرش که با عنوان ایران در سده‌های سوم- پنجم میلادی و شهرهای آن آمده است، بر اساس اسناد و مدارک معتبر به بررسی اوضاع و احوال شهرهای ایران می‌پردازد. او همچنین در بررسی آثار و نوشته‌های به جا مانده از زبان پهلوی به بررسی سنگ‌نبشه‌های عصر ساسانی نظیر سنگ‌نوشته کرتیر و کتیبه بزرگ نرسی، اسناد مهمی را معرفی و بازخوانی می‌کند. در همین بخش و در نیز کتاب شهرستانهای ایران را معرفی کرده و می‌نویسد:«در این کتاب کوچک نام شهرهای ایران، اوضاع و احوالی که موجب پدید آمدن شهرهای مذکور گردیده و نیز نام بنیادگذاران این شهرها ارایه شده است.» ۳
کارنامک اردشیر بابکان، نامه تنسر، قانون‌نامه پهلوی، مجموعه بختیشوع، تاریخچه کرخ بیت سلوک، رویدادنامه ادیا بنه و ... از دیگر آثاری هستند که پژوهشگر روسی مطالب آنها را برای شناخت شهرهای ایران مورد کند و کاو قرار می‌دهد. در بخش سوم نیز که تحت عناوین: وحدت ایران و شهرهای جدید، سیاست خارجی شاپور اول و تقسیمات ارضی و اداری ایران تدوین شده از شهر و شهرسازی در ایران سخن می‌گوید.
مثلاً از شهرهایی یاد می‌کند که شاپور ساسانی ساخته است: شاذ شاپور، گنده شاپور، به از انطاکیه شاپور، دارا، شهر شاپور و... در بخش چهارم کتاب (نظام اجتماعی و مالکیت ارضی در ایران) نیز مؤلف از پیشرفت مناسبات اجتماعی در ایران عصر پارتی و به ویژه ساسانی سخن می‌گوید و صنعت، خانواده، برده‌داری، دستکرت‌ها، کانال‌های آبیاری، اوضاع آسیاب‌ها و مالکیت فئودال‌ها در ایران را بررسی می‌کند. این پژوهشگر روس در بخش پنجم اثرش به نقد و بررسی اهمیت شهرها در نظام اجتماعی ایران در سده‌های چهارم و پنج میلادی می‌پردازد و از جمعیت شهرها، امور پیشه‌وران، کارگاه‌های بافندگی، باج و خراج، بازرگانی و شرکت‌های تجاری، وام و وثیقه، نظام طبقاتی و اصناف شهری ایران یاد می‌کند. وی در این بخش در زمینه نقش جاده ابریشم در حمل و نقل کالا و شهرسازی در ایران سخن به میان می‌آورد و می‌نویسد از راه ابریشم:« میوه، گردو، رنگ و گیاهان ویژه رنگرزی از قبیل حنا و ... به چین صادر می‌شد و پارچه‌های بافت ایران و محصولات فلزی این کشور در چین بازار خوبی داشت.» ۴
بخش پایانی یا فصل ششم کتاب پیگولوسکایا شرح حال مزدکیان است. وی ۷۰ صفحه از کتاب خود را به نهضت مزدکیان اختصاص داده، این در حالی است که کمتر کتابی درباره نهضت مزدک با این تفصیل سخن می‌گوید لازم به ذکر است اقدامات دادگرانه مزدک که واکنشی در برابر ناعدالتی و جامعه نیمه طبقاتی عصر ساسانی بود برای قرار گرفتن در قالب کمونیستی تاریخ‌نگاری مناسب‌تر است. عناوین این بخش عبارتند از: نهضت مزدکیان، مسایل تاریخ‌شناسی و مأخذ‌شناسی نهضت مزدکیان، پایگاه‌های اجتماعی نهضت مزدکیان و سیاست قباد، نهضت مزدکیان در محیط غیر زرتشتی شورش خوزستان در زمان خسرو انوشیروان و پیامدهای نهضت مزدکیان.
پیگولوسکایا نهضت مزدکیان را «حاصل پدیده‌های اجتماعی عمیق و برهم‌خوردن قانون پیشرفت متناسب نیروهاس مولد و مناسبات تولید»۵ می‌داند. این نهضت در زمان قباد رخ داد و به دست فرزندش خسرو انوشیروان سرکوب شد. ولی نهایتاً در درگونی‌های اجتماعی جامعه ایران موثر افتاد.
این اثر پیگولوسکایا حاوی مطالب بسیار ارزنده‌ای در رابطه با پیشرفت صنعت و بازرگانی و چگونگی معاملات و مبادلات در ایران عهد ساسانی است. که هر کدام در نوع خود در خور تعمق و توجه است.

رضا سوری
۱. پیگولوسکایا، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت الله رضا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ ص ۱۳-۱۵
۲. همان، ص ۱۳۹
۳. همان، ص ۱۵۹
۴. همان، ص ۳۵۵
۵. همان، ص ۳۹۲

منبع : کتاب نیوز