تاملی فلسفی‌ به مفهومی ارتباطی‌

برخی واژه‌ها را زیاد به‌کار می‌بریم، ولی کمتر درباره معنا و مفهوم آن تامل می‌کنیم. در حالی که تامل و تدقیق در واژه‌ها و مفاهیم برای انسان‌هایی که با معانی و مفاهیم سر و کار دارند، بسیار ضروری است. یکی از این واژه‌ها «آدم رسانه‌ای» است که گاهی با صفت «سواد رسانه‌ای» نیز به‌کار می‌رود.
در جهانی که به قول بودریار و لیوتار به واسطه حاکمیت افسار گسیخته رسانه‌ها آن را «جهان مجازی» می‌نامیم و می‌دانیم برای داشتن زندگی اصیل و آگاهانه گریزی جز داشتن سواد رسانه‌ای نداریم وگرنه بجای آن‌که آدم رسانه‌ای باشیم بازیچه رسانه‌ها می‌شویم.
این مساله آنقدر مهم و در نقش‌های امروزین بشر کلیدی و سرنوشت‌ساز است که جمع کثیری از روشنفکران از ترس این بازیچه شدن، عطای رسانه‌ها را به لقای آنها بخشیدند.
پیر بوردیو فیلسوف و جامعه‌شناس شهیر فرانسوی در این‌باره نظرات جالبی دارد و از خطر جابه‌جایی واقعیات و حقایق توسط رسانه‌ها و انحراف مسیر حقیقت‌طلبی روشنفکران سخن می‌گوید. اما بازگردیم به پرسش نخست که آدم رسانه‌ای کیست؟ آیا هر فردی را به صرف این که در رسانه‌ای کار می‌کند، می‌توان آدم رسانه‌ای خواند؟ آیا مفهوم آدم رسانه‌ای با کارگزار رسانه‌ای یکسان است؟ آیا مشترکان و اعضای باشگاه‌های رادیویی، تلویزیونی، مطبوعاتی و انجمن‌های صنفی و حرفه‌ای روزنامه‌نگاری را می‌توان آدم رسانه‌ای خواند؟ به نظر می‌رسد این طور نباشد. آدم رسانه‌ای می‌تواند در رسانه‌ها کار نکرده باشد و تحصیلات آکادمیک در رشته ارتباطات هم نداشته باشد ولی آدم رسانه‌ای تلقی شود.
یعنی از سواد رسانه‌ای در مقیاسی معین برخوردار باشد. برای روشن شدن مفهوم آدم رسانه‌ای می‌توان ویژگی‌های زیر را برای آن ذکر کرد.
۱) آدم رسانه‌ای اساسا با پیام سر دوستی و سازگاری دارد. هم خود را در معرض پیام قرار می‌دهد هم حامل پیام می‌شود و گاهی نیز منبع پیام می‌گردد. غفلت از پیام‌ها و بی تفاوتی به اخبار را با نیستی در ساحت هستی یکی می‌انگارد. به عبارت دیگرازحوزه گفتمان ارتباطی به حوزه گفتمان فلسفی می‌غلتد. خبر و پیام برای آدم رسانه‌ای جنبه سرگرمی ندارد. بلکه با خبر زندگی می‌کند و اطلاعات دمادم در تصمیم گیری‌های او دخیل و موثر است.
۲) آدم رسانه‌ای دغدغه تاثیرگذاری برفرآیند خبر و پیام‌رسانی دارد. او کنشگری خنثی و منفعل در سپهر رسانه‌ای نیست که تنها پذیرنده و خورنده داده‌های تولیدی رسانه‌ها باشد، بلکه خواهان مشارکت در تولید خبر و پیام است و حداقل برای خود در فرآیند پذیرش و باور خبر، شان و جایگاهی قائل است. آدم رسانه‌ای پروژه عقلانیت را در گفتمان ارتباطی وارد می‌کند. آدم رسانه‌ای هزینه‌های این مشارکت را که گاهی زیاد است، پرداخت می‌کند. هزینه‌هایی مثل آشفتگی دروغ‌پردازان و شایعه‌سازان وقتی بساط جعلی آنها توسط آدم رسانه‌ای برچیده و بر ملا می‌شود.
۳)‌ آدم رسانه‌ای اهل گفتگو و استدلال است و برای هرکنش و عملی منطق دارد و از بیان این منطق و استدلال ابایی ندارد. رفتارهای آدم رسانه‌ای جو زده و متاثر از مولفه‌های بیرونی نیست. ارتباط ذهنی و زبانی در شکل‌گیری منطق تعاملی آدم رسانه‌ای مهم‌ترین و تاثیرگذارترین گزاره است. برهمین اساس آدم رسانه‌ای القاپذیر نیست بلکه اقناع‌پذیر است.
۴) آدم رسانه‌ای برای کار خود هرچه که باشد اصالت و احترام قائل است و شأن حرفه‌ای خود را ارج می‌نهد و خود را ابزار دیگری اعم از سازمان و افراد نمی‌داند. این ویژگی هم درباره کارگزاران درون رسانه صادق است و هم درباره مخاطبان رسانه در حوزه کارگزاران رسانه‌ای. آدم رسانه‌ای به حوزه آگاهی مخاطب بنا بر دستورات از بالا به پایین تعدی و تجاوز می‌کند و ساحت آگاهی شهروندان را مانند حریم خصوصی آنان پاس می‌دارد و در حوزه مخاطبان نیز شهروند رسانه‌ای از ساحت آگاهی خود مانند حریم خصوصی پاسداری می‌کند و اجازه تجاوز اغیار را با داده‌های کذب نمی‌دهد.
۵) آدم رسانه‌ای اهل کار گروهی و خرد جمعی است. زیرا معتقد است پیام و خبر در حوزه اجتماع و جامعه و در فرآیند ارتباط انسان‌ها تولید می‌شود. پس نمی‌توان بین ظرف (جامعه) و مظروف (خبر و اطلاعات) انفکاک قائل شد. از این‌رو چون خبر و اطلاعات و رسانه‌های حامل آگاهی را دوست می‌دارد ارتباط با آدمیان و انسان‌ها را ارج می‌نهد و طبیعتا انسان‌ها را بیشتر برصدر می‌نشاند زیرا انسان تنها موجودی است که هم سوژه تفکر است هم ایده تفکر و به تعبیر هایدگر انسان تنها موجودی است که وجود دارد یعنی به بود خود آگاهی دارد. آدم رسانه‌ای هم بشردوست است و هم مدافع حقوق بشر. آدم رسانه‌ای فراتر از هر چیز به انسان و رنج‌های انسان در جهان امروز می‌اندیشد.
و آخر این‌که آدم رسانه‌ای بالفعل به دنیا نمی‌آید، بلکه بالقوه آدم رسانه‌ای است. آدم رسانه‌ای با کسب سواد رسانه‌ای در فرآیند شدن قرار می‌گیرد. نوعی حرکت از خامی به پختگی. حرکت از نارسی به رسیدگی. اگر این معیارها را ملاک قرار دهیم، می‌توان گفت آدم رسانه‌ای کم داریم زیرا دو شرط برای آدم رسانه‌ای شدن متصور است. اول استعداد و علاقه ذاتی و دوم آموزش. بدون هریک از شرایط فوق نمی‌توان آدم رسانه‌ای ساخت.

امیر دبیری مهر

منبع : روزنامه جام‌جم