جغرافیای طبیعی و اقلیم استان ، استان تهران

استان تهران با رشته‌كوه‌های البرز از استان‌های شمالی ایران جدا شده است. بخش مرتفع البرز در مرز شمال استان به 1500 متر می‌رسد كه در سمت شمال غربی كشیده شده است. در ارتفاعات بالایی كوهستان البرز كه دارای شیب نسبتاً تندی است، امكاناتی بسیار محدود برای دست‌یابی به منابع آب و كشاورزی وجود دارد. از این رو جمعیتی بسیار اندك در این نواحی ساكن شده‌اند. شهرستان و تقریباً همه شهر دماوند در این ارتفاعات قرار گرفته است.
ارتفاع رشته‌كوه‌های البرز به سوی شرق افزایش می‌یابد و در ارتفاع 5678 متری (قله دماوند) به بالاترین حد خود می‌رسد. قله‌ دماوند در مركز البرز قرار دارد و مرتفع‌ترین قله میان چكادهای آسیای غربی و اروپا است. قله دماوند آتشفشانی خاموش است كه اكنون آخرین مرحله‌های پیش از خاموشی كامل را می‌گذراند و خروج گازهای گوگردی و چشمه‌های معدنی این ادعا را تأیید می‌كند.
در شمال شرقی استان، كوه‌های سوادكوه و فیروزكوه قرار دارد و به ارتفاعات شهمیرزاد در شرق می‌پیوندد.
دیواره جنوبی كوه‌های البرز مركزی را در استان تهران كوه‌های لواسانات و قره‌داغ و كوه‌های شمیرانات كه بلندترین نقطه آن قله 3933 متری توچال می‌باشد، در بر گرفته است. از دیگر ارتفاعات استان می‌توان به كوه‌های حسن‌آباد و نمك در جنوب، بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصر فیروزه در شرق اشاره كرد.
موقعیت آب و هوایی استان تهران، چه در مناطق كوهستانی و چه در دشت‌ها، موجب پوشش گیاهی از نوع نیمه صحرایی شده است. بارندگیِ اندك و خشكی هوا باعث رشد خار و بوته استپ‌های صحرایی و نیمه صحرایی به ویژه در بلندی‌هاست.
نواحی جلگه‌ای و دشت‌های استان تهران با شیبی ملایم از شمال شرقی به سوی جنوب غربی كشیده شده است. این مناطق به علت هموار بودن، وضعیتی مناسب برای كشاورزی و تجمع كانون‌های زیستی فراهم آورده است.
دشت‌های گسترده ایران در محدوده‌های ورامین، تهران و كرج گسترش یافته و شهرهایی پرشمار را در حوزه‌های خود پدید آورده است. دشت‌های استان تهران از هشتگرد آغاز می‌شوند و تا دشت ورامین ادامه می‌یابند. بخشی از این دشتِ آبرُفتی، در جنوب استان تهران واقع شده است كه با ارتفاع 790 متر از سطح دریا پست‌ترین قسمت استان است. این دشت‌ها از شمال به دامنه‌های جنوبی البرز و از جنوب به شوره‌زارها و حاشیه كویر مركزی و یا رودخانه‌های شور می‌انجامند. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه‌های گیاهی خاردار است.
در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شكل گرفته است. سه عامل جغرافیایی در شكل‌گیری آب و هوای آن نقش اساسی و تعیین‌كننده دارند :
1: كویر یا دشت كویر كه در جنوب استان تهران قرار گرفته است و عاملی منفی به حساب می‌آید. زیرا باعث گرما و خشكی هوا می‌شود و به همراه خود گرد و غبار می‌آورد.
2 : رشته‌كوه‌های البرز كه در شمال تهران واقع شده و باعث تعدیل آب و هوا می‌شود و از این دیدگاه نقشی مثبت ایفا می‌كند.
3 :‌ بادهای مرطوب و باران‌زای غربی كه نقش آن در آب و هوای استان محسوس و مؤثر است، ولی نمی‌تواند به طور كامل نقش كویر را خنثی كند.
استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم كرد :
الف : اقلیم ارتفاعات شمالی، كه بر دامنه‌های جنوبی بلندی‌های البرزِ مركزی، در ارتفاعی بالای 3000 متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستان‌هایی بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند و توچال است.
ب : اقلیم كوه‌پایه‌ها، این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته است و آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر با زمستان‌هایی به نسبت طولانی دارد. آب‌علی، فیروزكوه، دماوند، گلندوك، سد امیركبیر و درّه طالقان در این اقلیم قرار دارند.
دمای متوسط سالانه در مناطق كوه‌پایه‌ای استان میان 10 تا 15 و در دشت‌های مجاور آن 15 تا 20 درجه‌ سانتی‌گراد است.
ج : اقلیم نیمه خشك و خشك كه زمستان‌های كوتاه و تابستان‌های گرم دارد، در ارتفاعات كم‌تر از 2000 متر واقع شده است. هرچه ارتفاع كاهش می‌یابد، خشكی محیط بیش‌تر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان كرج در این اقلیم قرار گرفته‌اند.
گرم‌ترین ماه‌های سال در دو ایستگاه كرج و مهرآباد،‌ ماه‌های مرداد و شهریور است كه دمای آن‌ها به ترتیب 25/4 و 29/6 درجه سانتی‌گراد گزاش شده است. سردترین ماه سال نیز در ایستگاه كرج 1/2 درجه سانتی‌گراد در طی دوره‌ آمارگیری بوده است. به این ترتیب، اختلاف متوسط دمای سالانه 28/4 درجه است. در ایستگاه مهرآباد از ماه دی رفته رفته میزان درجه حرارت افزایش می‌یابد و در ماه تیر به بیش‌ترین حد خود می‌رسد. در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد افزایش دما به تدریج صورت می‌‌گیرد، در صورتی كه از شهریور و مهر، میزان حرارت به سرعت كاهش می‌یابد و در دی به كم‌‌ترین حد خود می‌رسد. به این ترتیب، تابستان‌ها در تهران به ویژه در جنوب و مركز شهر، گرم و در شمال شهر معتدل است.
در زمستان نیز مركز شهر تهران معتدل است، مركز بخش‌های شمالی شهر سرد است و دما بارها به زیر صفر می‌رسد. میانگین روزهای یخ‌بندان در سال‌های 55-1330 در ایستگاه كرج 83 روز و در ایستگاه مهرآباد تهران 61 روز گزارش شده است.
وضعیت اقلیمی شهرستان فیروزكوه و دماوند در زمستان‌های بسیار سرد و در تابستان‌ها خنك است. اقلیم شهرستان‌های ورامین و ری نیز زمستان‌ها به نسبت سرد و تابستان‌ها، گرم گزارش شده است.
بین ایستگاه‌های تهران، در مورد میزان رطوبت نسبی، به علت نقص دیدبانی‌‌ها تنها ایستگاه مهرآباد مورد بررسی قرار گرفت. در طول سال، بیش‌ترین میزان رطوبت در ماه‌های زمستان و كم‌ترین حد آن در ماه‌های تابستان بود. این میزان برای ایستگاه مهرآباد در ماه مرداد در كم‌ترین حد بود. میزان رطوبت نسبی در ماه‌‌های تابستان از نقطه اشباع، بسیار دور است، ولی هر چه به زمستان نزدیك می‌شویم، این فاصله كوتاه می‌شود و در صورت وجود موقعیت مساعد، نقطه اشباع امكان‌پذیر می‌شود.
سازمان هواشناسی میزان بارندگی تهران و شهرستان‌های مجاور آن را از سال 1335 به بعد مورد مطالعه قرار داد. نتیجه‌های به دست آمده از این ایستگاه‌ها نشان می‌دهد نوسان بارش از سالی به سال دیگر بالا رفته و مقدار بارش در سال‌های گوناگون متفاوت بوده است، میزان بارندگی در این استان از جنوب به شمال بیش‌تر می‌شود. میانگین بارندگی سالانه در سال‌های 55-1330 در ایستگاه كرج با 239 میلی‌متر، بالاترین میزان و در ایستگاه مهرآباد با 218 میلی‌متر كم‌ترین مقدار بوده است. بیش‌ترین میزان بارندگی در بسیاری از ایستگاه‌های استان در ماه اسفند است ولی در ایستگاه ورامین بیش‌ترین مقدار بارش در ماه دی است. در همه ایستگاه‌ها كم‌ترین میزان بارش در ماه‌های مرداد، شهریور و مهر است. در سراسر تابستان، هوا خشك و بدون بارندگی یا با بارندگی بسیار ناچیز است. در كوه‌پایه‌های جنوبیِ بلندی‌های البرز نیز مقدار بارش تا اندازه‌های بیش‌تر است و نسبت به دشت‌های حاشیه‌ كویر تفاوت دارد. در هر دو بخش، بین 40 تا 50 درصد كل بارش در فصل زمستان صورت می‌گیرد.
در استان تهران،‌ بیش‌ترین فشار هوا در اواخر پاییز و اوایل زمستان دیده می‌شود. این، نشانگر غلبه توده‌های سرد هوا در این ماه‌هاست. در فصل زمستان،‌ به علت عقب‌نشینی جبهه‌ سرد به سوی شمال كشور، توده هوای خشك این ناحیه را تحت نفوذ قرار می‌دهد و به همین سبب حالتی كم‌فشار پیدا می‌كند. در بیش‌تر ماه‌های سال جهت باد، غربی است و تنها در دو ماه از سال باد از جنوب شرقی و در دو ماه دیگر از شمال می‌وزد. به این ترتیب، در بیش‌تر ماه‌ها، بادهای غربی با نوسان زیاد همراه است. جهت عمومی این جریان‌ها،‌ با جهت كلی كوه‌های البرز تقریباً موازی است و به این ترتیب، تأثیر این كوه‌ها بیش‌تر به صورت كاهش متوسط باد در دره‌های كوه‌‌پایه‌های جنوبی است. در مجموع، هوای شهر تهران آرامش و سكون بیش‌تری نسبت به نقاط مجاور خود دارد و بادهای چندانی ندارد.
هوای تهران در مناطق كوهستانی از نوع آب و هوای معتدل است و در دشت‌ها از نوع نیمه‌بیابانی با ویژگی‌هایی است كه بیش‌تر از موقعیت جغرافیایی آن، كه بین دو ناحیه متفاوت قرار گرفته، ناشی می‌شود. تهران در مرز شرایط جوی برّی و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت برّی بیش از وضعیت اقیانوسی است.
طول روزها در تابستان كه ارتفاع آفتاب 74 درجه و 48 دقیقه است، به طور متوسط 14 ساعت و 26 دقیقه است و در زمستان به 9 ساعت و 34 دقیقه كاهش می‌یابد. در زمستان، ارتفاع آفتاب 30 درجه و 52 دقیقه است.
با توجه به ویژگی‌های آب و هوایی كه به اجمال گفته شد، زمان مطلوب و مناسب اقلیمی در استان تهران را از نظر جهانگردی می‌توان به شرح زیر بیان كرد :
دامنه‌های جنوبی البرز كه مشرف به استان تهران است از ارزش‌های تفرج‌گاهی در ساحل رودخانه‌ها، دریاچه‌های پشت سدها و دریاچه‌های طبیعی برخوردار است.
ب : در تمام زمستان‌، مناطقی از شمال استان تهران به دلیل پوشش برف سنگین در دامنه‌ها، دره‌ها و شیب‌های البرز جنوبی، موقعیتی مساعد برای ورزش‌های زمستانی از جمله اسكی روی برف فراهم می‌آورد.