کلیه به نرخ روز

سال ۲۰۰۵، «عبدالله‌ دار» جراح پیوند و متخصص اخلاق پزشکی در نشریه معتبر Nature Clinical Practice Nephrology نوشت که ایران موفق شده فهرست انتظار پیوند کلیه را در کشور خود حذف و نظامی برای تنظیم مقررات و نظارت بر فروش کلیه افراد زنده برقرار کند. مجله اکونومیست بلافاصله نظر «عبدالله دار» را تایید ‌کرد: «دولت‌ها باید به مردم اجازه دهند که کلیه خریدوفروش کنند، نه‌اینکه این کار را جرم به حساب آورند.»...
همه این طور فکر نمی‌کنند. دکتر بهروز برومند که از روسای قبلی انجمن متخصصان کلیه ایران است، می‌گوید: «همه اینها بستگی دارد که شما چگونه فهرست انتظار را تعریف ‌کنید.» دکتر جواد زرگوشی، متخصص جراحی کلیه و مجاری ادرار دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، پا را از این هم فراتر گذاشته و معتقد است: «حذف فهرست انتظار هرگز در ایران اتفاق نیفتاده؛ این حرف صرفا یک دروغ رسانه‌ای است که کاسب‌کاران هوادار این برنامه تجاری بارها و بارها تکرار کرده‌اند.»
عبدالله دار ادعای خود را به مقاله‌ای که توسط دکتر احد قدس ارایه شده، مستند می‌کند. مقاله قدس درباره پیوند در ایران صرفا داده‌های مربوط به کار شخصی قدس را ارایه می‌کند و بنابراین منبع اصلی آن شفاف نیست؛ در واقع نتایج حاصل از یک بیمارستان دانشگاهی بزرگ ایران به عنوان نمونه معرف کل ارایه شده است. اما واقعا وضعیت پیوند در ایران چگونه است؟
● تاریخچه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، عرضه مواد و تجهیزات مورد نیاز برای دیالیز محدود شد و هیچ نظامی برای اهدای کلیه از جسد وجود نداشت. اگر کسی کلیه‌ خود را از دست می‌داد، یا باید برای پیوند به خارج از کشور می‌رفت یا اینکه در ایران فوت می‌کرد. وزارت بهداری وقت در اوایل دهه ۱۳۶۰، دو گروه جراحی پیوند کلیه در کشور راه‌اندازی کرد که نخستین آنها را دکتر ایرج فاضل هدایت می‌کرد. فاضل می‌گوید: «ما پیوند را صرفا با اهداکنندگان زنده آغاز کردیم و در آن زمان تجهیزات و امکانات بسیار محدودی داشتیم.» تقاضا برای دریافت پیوند به سرعت افزایش یافت و جراح دیگری در مؤسسه‌ای دیگر شروع به استفاده از اعضای اهداشده توسط خویشاوندان نزدیک و یا افراد غریبه نیکوکار کرد. به فاصله کوتاهی شایع شد که در این میان، پول در حال رد و بدل شدن است. در نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ دولت اقدام به وضع مقررات و برنامه‌ای نمود تا از گیرندگان پیوند که نمی‌توانند از عهده مخارج تهیه عضو برآیند، پشتیبانی کند. تا سال ۱۳۷۹ هیچ نظامی برای اهدای کلیه از جسد ارایه نشده بود.
● مدل ایرانی پیوند
در کشور ایران، کاندید پیوند کلیه می‌تواند این عضو را از یک جسد، از یک خویشاوند زنده یا از یک فرد زنده غریبه دریافت کند. اما برخلاف اکثر کشورها، حدود ۷۶ درصد از این کلیه‌ها از افراد غریبه و تنها ۱۲ درصد آنها از جسد تامین می‌شود. برای مقایسه، می‌توان به آمار ایالات متحده در سال ۲۰۰۶ اشاره کرد که حدود ۶۵ درصد کلیه‌های اهدا شده از جسد و کمتر از یک درصد از اهداکنندگان زنده ناخویشاوند تامین شده بود.
علت اصلی که بسیاری از اهداکنندگان کلیه در ایران از ناخویشاوندان هستند، پول است. ایران اولین دولتی است که به اهداکنندگان کلیه پول می‌پردازد. دولت ایران به اهداکنندگان ناخویشاوند زنده، مبلغی معادل ۱۲۰۰ دلار می‌پردازد و در اکثر موارد اهداکنندگان پاداش‌ اضافه‌تری هم از گیرنده کلیه دریافت می‌کنند.
طبق آمار مرکز مدیریت پیوند و بیماری‌های خاص، میزان بقای پیوند یا کلیه برای تمام موارد پیوند کلیه چه از فرد زنده و چه از جسد، حدود ۸۹ درصد در سال اول است. داده‌های منتشر شده در سال ۱۳۸۲ بیانگر آن است که هر چند میزان بقای پیوند در سال اول نسبت به سایر کشورها پایین‌تر است، اما در سال‌های پنجم و هفتم با آنها شباهت دارد.
انجمن حمایت از بیماران کلیوی، وظیفه تطابق دادن اهداکنندگان زنده و دریافت‌کنندگان را بر عهده دارد و همچنین مسایلی مانند نقل و انتقال پول، ارزیابی پزشکی پیش از پیوند و همچنین اخذ رضایت‌نامه را انجام می‌دهد. این انجمن که در سال ۱۳۵۹ شکل گرفت، عمدتا توسط خود بیماران دیالیزی و پیوندی اداره می‌شود. هرچند که انجمن، یک سازمان ثبت شده غیرانتفاعی است، اما حداقل بخشی از اعتبارات خود را از وزارت بهداشت دریافت می‌کند. متخصص کلیه تنها یک معرفی‌نامه به گیرنده می‌دهد و سپس انجمن بقیه کارها را تا رسیدن به مرحله پیوند انجام می‌دهد.
● گیرنده پیوند
دکتر مهدوی، مدیر [وقت] مرکز مدیریت پیوند و بیماری‌های خاص، می‌گوید: «وقتی یک گیرنده جدید به انجمن معرفی می‌شود و تشکیل پرونده می‌دهد، معمولا ۲ تا ۳ ماه طول می‌کشد تا دهنده، تعیین و عمل پیوند انجام شود. سازمان بیمه‌گر، ۹۰ درصد از هزینه‌ها را پرداخت می‌کند و ۱۰ درصد دیگر به عهده وزارت بهداشت است. هر فردی که نیازمند دیالیز یا پیوند باشد، تحت پوشش برنامه خاص بیمه‌ای با یارانه دولت قرار می‌گیرد؛ هرچند به خاطر برنامه اهدای کلیه از ناخویشاوندان زنده، بسیاری از بیماران مبتلا به مراحل پایانی بیماری کلیه (ESRD) به مرحله دیالیز نمی‌رسند، اما هنوز افراد زیادی هستند که باید کماکان دیالیزی باقی بمانند یا منتظر پیوند کلیه از جسد باشند.» گیرندگانی که برای نظام پیوند از فرد زنده ثبت‌نام می‌کنند، می‌توانند در نظام پیوند از جسد نیز ثبت‌نام نمایند.
● اهداکننده
فرد اهداکننده پیوند کلیه باید در محدوده سنی ۲۰ تا ۳۵ سال باشد. می‌تواند مرد یا زن باشد و لازم است از سلامت کامل برخوردار باشد. اهداکننده باید رضایت‌نامه نزدیک‌ترین فرد یا قیم خود را به همراه داشته باشد و به علاوه، باید هم فرد دهنده و هم خویشاوند وی، مدارک شناسایی به انجمن ارایه کنند. تبلیغ اهدای کلیه از فرد زنده رسما ممنوع است، اما به خاطر بیشتر بودن عرضه نسبت به تقاضا، اهداکنندگان احتمالی گاهی تلاش می‌کنند تا نظام پیوند را دور بزنند یا اینکه مسیر اداری را کوتاه کنند؛ به طور مثال، شماره تلفن خود را در درمانگاه دیالیز مستقیم به بیماران نیازمند می‌دهند. کارکنان این درمانگاه‌ها می‌دانند چنین کاری ممنوع است، بنابراین اهداکنندگان را به انجمن معرفی می‌نمایند.
علاوه بر پرداخت ثابت دولتی، اهداکنندگان از یک سال بیمه درمانی رایگان برخوردار می‌شوند و پول بیشتری هم از طریق مذاکره با گیرنده اخذ می‌کنند. انجمن، دهنده و گیرنده را به یکدیگر معرفی می‌کند، اما نقش دقیق آن در واسطه‌گری، روشن نیست. یک اتاق اختصاصی در اختیار دهنده و گیرنده قرار می‌گیرد تا بتوانند صحبت کنند و روی قیمت توافق نمایند. دکتر مهدوی می‌گوید: «انجمن هیچ سند مالی یا اداری از مقدار پول جابه‌جا شده یا توافق‌شده نگهداری نمی‌کند. وقتی در یک سمت پول و در یک طرف زندگی و حیات باشد، همیشه ممکن است چیزهای خیلی خوب و یا خیلی بد اتفاق افتد.»

مترجم: دکتر علیرضا احمدوند

منبع : هفته نامه سپید