تجزیه! راه‌حل معادله عراق؟

طرح فدرالیزم عراق حاوی سه منطقه کردی، سنّی و شیعی از سوی کنگره آمریکا بدون ضمانت اجرایی، مورد حمایت قرار گرفته است که در صورت عملی شدن، شاهد تغییرات ژرفی در جغرافیای سیاسی منطقه خاورمیانه خواهیم شد. ‌
بعد از فروپاشی رژیم صدام، طرح‌های مختلفی جهت ایجاد یک کشور فدرالی در عراق از سوی برخی از احزاب سیاسی داخل عراق و بعضی از کشورها مطرح شده بود. ولی به جهت درگیری آمریکا برای دولت‌سازی جدید در عراق و از سوی دیگر، افزایش درگیری‌های ارتش آمریکا با القاعده و بازماندگان صدام، آمریکایی‌ها از گسترش ایده این طرح به طرق مختلف ممانعت می‌کرده‌اند. البته آمریکا مخالف این طرح نیست. ایجاد کشورهای کوچک مبتنی بر مذهب و قومیت که از اصول این طرح است و یا تشکیل دولت فدرال در عراق می‌تواند بخشی از پازل طرح خاورمیانه‌ای آمریکا را در ذهن برخی از سیاستمداران این کشور تکمیل کند.
در شرایط حال که آمریکایی‌ها تاحدودی توانسته‌اند بر مشکلات خود در عراق فایق آیند، به این نتیجه رسیده‌اند که بدون همکاری با احزاب سنّی و حتی بعثی نمی‌توانند امنیت مورد نظر خود را در عراق تأمین کنند. به این دلیل، اول اقدام به مسلّح کردن عشایر سنّی به بهانه مبارزه با القاعده نمودند و از سوی دیگر، با سران حزب بعث جهت مشارکت در اداره کشور وارد گفتگو شدند. این دو موضوع از موارد اختلاف دولت آقای مالکی با آمریکا بوده است. ‌
تجزیه عراق به سه منطقه مستقل و تشکیل یک دولت فدرال با دادن خودمختاری به کُردها در منطقه شمال، شیعه‌ها در جنوب و سنّی‌ها در مناطق میانی با اشکالات عمده‌ای روبه‌رو شده که در پشت ظاهر خوش و دمکراتیک آن، فاجعه برای ملت عراق به دنبال خواهد آورد. از سوی دیگر، نباید منطقه کردستان عراق که در شمال این کشور قرار دارد را با سایر مناطق مقایسه کرد، چرا که بعد از جنگ اول خلیج فارس که در سال ۱۹۹۱ به رهبری آمریکا جهت بیرون راندن صدام از کویت انجام گرفت، آمریکا با حمایت از کُردها اقدام به تعیین مدار۳۶ درجه پرواز ممنوع در شمال عراق نمود. این حرکت عملاً زمینه را در منطقه شمال عراق که کُردنشین بود برای دولت‌سازی کُردی آماده کرد. ولی در همان زمان، نیروهای ائتلاف مانع قتل‌عام شیعیان در جنوب توسط صدام نشدند. پس از اشغال عراق در جنگ دوم خلیج فارس (در سال ۱۳۸۲ برابر با ۲۰۰۳)، عملاً یک دولت خودمختار کُرد با پرچم و دولت محلی با تجربه ۱۲ ساله تشکیل شد که به‌ صورت مستقل، حتی قراردادهای مرزی و گمرکی با برخی از کشورهای همسایه منعقد کرد. ولی سایر مناطق همچون مناطق شیعیان که اکثریت جمعیتی مردم عراق را تشکیل می‌دهند، از چنین تجربه‌ای برخوردار نشده‌اند. لذا بعد از فروپاشی صدام، کُردها بیشترین منفعت سیاسی و اقتصادی را از موقعیت جنگ به دست آورد‌ه‌اند. در حال حاضر نیز شرایط آنها جهت استقلال یا خودمختاری از سایر مناطق آماده‌تر است.
طرح پیشنهادی کنگره آمریکا در خصوص فدرالیزم عراق با گروه‌‌های قومی و مذهبی کُرد، شیعه و سنّی‌، گرچه هنوز به تجزیه اشاره ندارد، ولی می‌تواند آبستن تحولات فاجعه باری باشد. البته این طرح برای کُردها مشکلی به وجود نمی‌آورد. کُردها در شمال، هم مناطق نفت‌خیز مناسبی در اختیار دارند و هم حمایت کامل آمریکا را (حتی در مقابل ترکیه) کسب کرده‌اند. به علاوه، مناطق کُردنشین از نظر پراکندگی جمعیتی و جغرافیایی مشخص بوده و انتظار می‌رود مسأله کرکوک نیز به نفع آنها با حمایت آمریکا به زودی حل شود. از طرفی این خودمختاری، زمینه تشکیل کُردستان بزرگ که از در رویاهای سران کُرد است را تحقق می‌بخشد و ناامنی را در شمال خاورمیانه گسترش خواهد داد. ولی در مورد مناطق سنّی‌نشین و شیعیان، مشاهده می‌کنیم که بیشترین منابع نفتی در مناطق شیعه‌نشین قرار دارند. از نظر پراکندگی جمعیتی نیز بخشی از شیعیان در مناطق سنّی‌نشین پراکنده‌اند (مثلاً در شهر بغداد یا سایر شهرهای بزرگ سنّی‌نشین) که در صورت مرزبندی این مناطق، باید شاهد کوچ و آوارگی خیل عظیمی از مردم عراق باشیم. مسأله دیگر این است ‌که این اقدام هنوز در خصوص مرزهای جغرافیایی و برخی از مناطق با هم اختلاف دارند و حل این موضوع به سال‌ها زمان نیاز دارد. از طرف دیگر، این مناطق هنوز تجربه دولت‌سازی و اداره مستقل دولت‌های خودمختار را ندارند از همه مهمتر آن ‌که با اجرای این طرح، احتمال یک جنگ خونین قومی و مذهبی بین شیعیان و سنّی‌ها وجود داشته و دامنه آن به کشورهای همسایه نیز گسترش خواهد یافت. لذا باید گفت که فدرالیزم و حرکت به سوی خود مختاری و تجزیه در عراق مساوی است با تغییر جغرافیای سیاسی منطقه که این موضوع، فاجعه‌ای برای خاورمیانه -‌‌‌‌خصوصاً مردم عراق، ایران، ترکیه و سوریه - به بار خواهد آورد.‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران