روایت ۲۰۰ سال اقتصاد در کوچه های ایران

« اقتصاد كوچه» عنوان كتابی است از مجید پورشافعی. این كتاب گزارشی است از پول ملی ایران ، هزینه های زندگی و دستمزدها در دو سده گذشته (از ۱۱۵۷ تا ۱۳۵۷). نویسنده از دل تاریك تاریخ و از كوچه پس كوچه های این دیار، ریز قیمت كالاهای اساسی زندگی مردمان این سرزمین را غبار زدایی كرده و تصویر تازه ای از تاریخ دو سده اخیر به دست داده است. برای آشنایی خوانندگان با برخی از واقعیات تاریخی گفت وگویی با مؤلف اثر انجام داده ایم كه در پی می خوانید.
به نظر حضرتعالی به عنوان یك محقق تاریخی طی دوره مورد بررسی ۲۰۰ ساله چه زمانی قدرت پول ایران بیشتر بوده و در برابر ارزهای خارجی چه روندی را پشت سر گذاشته است؟
اجازه دهید نخست به چند نكته به كوتاهی اشاره كنم: همان گونه كه آگاهید كتاب «اقتصاد كوچه» عهده دار گزارشی از پول ملی ایران در ۲۰۰ سال پس از مرگ كریم خان زند(سال های آغازین تكاپوی قاجار برای رسیدن به قدرت) است تا برچیده شدن سلسله پهلوی (۱۱۵۷ تا ۱۳۵۷ خورشیدی).
همچنین اقتصاد كوچه كمتر به زبدگان و برگزیدگان و معیشت فرمانروایان پرداخته است، بلكه بیشتر گزارش ساده و بی ادعای سفره و سرای دهقان و كارگر و پیشه ور و كارمند و روایتگر كوچه های باریك و كومه های گلی آبادی های این دیار است.
و نكته دیگر این كه : نگارنده دراین كتاب به نوعی «تقطیر اطلاعات » دست زده است. از این رو ما در اقتصاد كوچه با مباحث فنی اقتصادی و ارقام و اعداد و جدول ها و نمودارهای پیچیده روبه رو نیستیم.
اما پاسخ پرسش شما چه زمان قدرت پول ایران بیشتر بوده است؟ نیك آگاهید كه پول ملی ایران در دو سده گذشته همواره رو به كاهش داشته است. آخر مگر نه این كه از اواخر صفویه، ایران به صورت جدی به سوی ناتوانی رفت. پول ملی ایران نیز در كنار ناتوانی ساختار سیاسی و فرهنگی توانش را از دست داد.
آماری كه عرض می كنم نمایانگر كاهش تدریجی پول ملی ایران است:
در سال های نخست دوره ۱۷ میلادی (۴۰۰ سال پیش) در دوران شاه عباس كبیر صفوی هر تومان ایران (۱۰قران نقره) می توانست با ۳ لیره و ۷ شیلینگ انگلیسی پنجه در پنجه داشته باشد. ولی جانشینان وی نتوانستند شكوه و فربهی پول ایران را نگاهبانی كنند. آشفتگی های سیاسی و اجتماعی ایران پس از برافتادن صفویه، بیش از پیش به لاغرشدن پول ایران انجامید.
یكصد و اندی سال پس از درگذشت شاه عباس كبیر ارزش هرتومان ایران به ۲ لیره انگلیس كاهش یافت. با آمدن كریم خان زند و پایان یافتن آشوبها، دیگر بار، پول ایران اندكی رونق یافت و در نیمه دوم سده هجدهم میلادی برابر با سال های حدود ۱۱۵۰ خورشیدی، هرتومان ایران با ۲‎/۵لیره انگلیس توان برابری داشت. مرگ كریم خان زند به سال ۱۱۵۷ خورشیدی ، موجب چنان آشفتگی هایی شد و چنان آسیبی به پول ایران زد كه موجب شگفتی است.
می دانیم كه پس از مرگ كریم خان زند تا شاهی آغامحمدخان قاجار، ۱۷ سال فاصله است. این ۱۷ سال از سالهای سیاه سرنوشت پول ایران است. از پس آن سالهای سیاه و محنت زا پول ملی ایران در آغاز سده نوزدهم میلادی یعنی ۱۱۸۰ خورشیدی چنان ناتوان و رنگ پریده شد كه هرتومان ایران (۱۰ قران) فقط می توانست با یك لیره انگلیسی پنجه در پنجه داشته باشد. چنین به نظر می آید كه اقتدار یا ضعف حكومت مركزی و حاكمان و مدیران رده بالای كشور، نقش بسیار تعیین كننده ای در اعتباریابی اعتباری پول كشور داشته است. هرگاه حكومت با صلابت و توانا و شایسته سالاری همچون عهد شاه عباس اول صفوی بر سر كار است، پول ملی كشور از رونق و احتشام غرورانگیزی برخوردار است و یا در مقطع دو سده گذشته ، پول ایران در دوران فرمانروایی كریم خان زند و حتی آغا محمدخان قاجار و پهلوی اول به ثبات و رونق دست می یابد. تردید نكنید كه آفت عمده و مؤثر در كاهش ارزش پول را در درجه نخست، باید در ساختار سیاسی كشور جست وجو كرد.
▪ بیشترین افزایش هزینه های زندگی و دستمزدها طی دوره مورد بررسی در چه مقطعی صورت گرفته است؟
ـ باید به این نكته توجه داشته باشیم كه روند افزایش میزان هزینه های زندگی و دستمزدها در دو سده گذشته یعنی عهد قاجار و پهلوی بسیار كند و آرام بوده است.
مثلاً یك جوان ۲۰ساله ایرانی كه در اواخر عهد پادشاهی فتحعلیشاه و اوایل فرمانروایی نوه اش ، محمدشاه قاجار (حدود ۱۲۱۳ خ) در تهران به سر می برده است می توانست ببیند كه هر خروار گندم (۳۰۰ كیلوگرم) ۲ تومان (۲۰قران) و هر من گوشت (۳ كیلوگرم) ۱ قران و ۳شاهی (هر قران معادل ۲۰ شاهی است) خرید و فروش می شود. در همان زمان به یك كارگر ساده روزانه نیم قران یا ۳چهارم قران (۱۵ شاهی) دستمزد پرداخت می شد. هم در آن زمان هریك دلار ایالات متحده آمریكا در بازار ایران حدود ۵ قران ارزش داشت. یعنی هر تومان ایران با ۲ دلار آمریكا برابری می كرد.
حدود ۵۰ سال بعد همان جوان در مرز ۷۰ سالگی و به روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه می توانست ببیند كه هر خروار گندم در گران ترین شهر ایران یعنی تهران ۳ تومان (۳۰قران) و هر من گوشت گوسفند، یك قران و ۴ شاهی خرید و فروش می شود و به یك كارگر ساده روزانه ۱ قران دستمزد داده می شد. با این ارقام می توان دریافت كه در آن روزگار، روند افزایش قیمت ها بسیار آرام و كند بوده است. به طوری كه در شرایط عادی (نه خشكسالی و جنگ و ...) قیمت ها در یك دوره ۲۰ و حتی ۳۰ساله تقریباً ثابت بود.
اما مشخصاً در پاسخ پرسش ما باید گفت: بیشترین افزایش دستمزدها (و نه هزینه های زندگی ) مربوط است به دوره پادشاهی پهلوی دوم و نیمه نخست دهه ۵۰ (۱۳۵۰خ) .
▪ به نظر شما چرا دولتمردان در طول ۲۰۰سال گذشته به نان یارانه داده اند؟
ـ امیدوارم خیلی آزرده نشوید كه هرپرسش را با یك مقدمه پاسخ می گویم. زیرا چنین می پندارم كه نخست باید بستر هر سخن فراهم گردد و اگر چنین شود پاسخ هر پرسش هم روشن و هم كوتاه خواهد بود.
در این جا نیز باید گفته شود كه نان در نگاه مردم از قداست شگفتی برخوردار بوده است. به طوری كه امروز هم می توان رد پای این قداست و اهورایی بودن نان را در پاره ای رفتارها ببینیم.
شاید شما هم دیده باشید ، مردان و زنانی را كه افتادن یك تكه نان را بر روی زمین برنمی تابند و آن را می بوسند و بر دیده می نهند. در گذشته و حتی امروز در خانه ها اجازه نمی دادند فاضلاب آشپزخانه كه در خود موادغذایی و از جمله نان داشت با دیگر فضولات خانه در آمیزد و این كار را گناه قلمداد می كردند. نان در نگاه مردم پرشكیب و قانع ایران چنان پایه و پایگاهی داشت كه زینت سفره بود و مایه بركت. هستند كسانی كه امروز هم نهادن نان بر سفره را به معنای حضور همه نعمت ها و بركت ها می دانند و بر این باورند كه وقتی نان بر سفره نهاده شد، به انتظار آمدن غذایی دیگر بر سفره، نوعی خوارداشت نان و شكستن حرمت نان است.
پس نان در گذشته هم غذای اصلی مردمان بود و هم برخوردار از مقامی اهورایی. نبود یا كمبود نان به سختی جامعه ایران را می آزرد چرا كه قوت غالب باشندگان غلات محسوب می شوند.
در اینجا به یك مورد از واكنش مردم در برابر كمبود نان اشاره می شود:
در اسفندماه ۱۲۳۹ خ ‎/ مارس ۱۸۶۱ م سرانجام پس از چند هفته، پیمانه شكیبایی مردم قحطی زده و وبا زده تهران لبریز شد و چنان ولوله ای در پایتخت و چنان زلزله ای بر كاخ شاهی ناصرالدین شاه افكند كه به راستی شنیدنی است. اگر ناصرالدین شاه دیر جنبیده بود و «محمودخان» كلانتر پیر تهران را به عنوان عامل و مقصر كمبود نان به مردم نمی شناساند و با بی رحمی او را به دم اسب نمی بست تا در برابر دیدگان زنان و مردان به جان آمده از قحطی پاره پاره شود و او را قربانی حكومت نمی كرد، هیچ روشن نبود مردم در آن روز سرد زمستانی در میدان توپخانه و باب همایون و پیرامون شمس العماره چه بر سر حكومتیان می آوردند؟
پس از این رخداد پندآموز، حكومتیان همواره فراهم كردن نان مردم را مهم ترین و فوری ترین وظیفه خود می دانستند و حتی در زمان مظفرالدین شاه برای فراهم كردن نان، یارانه اختصاص داده شد.
اكنون به آسانی پاسخ این سؤال روشن می شود كه حاكمان برای جلوگیری از ناخشنودی مردم و نگاهداشت فرمانروایی خویش، ناگزیر بودند كه نان را به هر بهایی كه شده فراهم نمایند.▪ تأثیر وام های خارجی بر كاهش ارزش پول ملی ایران به چه شكلی بوده است؟
ـ پیشتر گفته شد كه ارزش پول ملی ایران در ۲ سده گذشته همواره رو به كاهش داشته است. اگر هر تومان ایران در آغاز سده ۱۹م می توانست با یك لیره انگلیسی برابری كند، پس از ۵۰ سال قدرت آن به نصف كاهش یافت. یعنی هر تومان برابر با نیم لیره انگلیسی توان داشت. این روند كاهش در نیمه دوم سده ۱۹ میلادی سرعت بیشتر می گرفت. به طوری كه در اواخر این سده سال های پایانی پادشاهی ناصرالدین شاه ۳۷ قران ایران می توانست با یك لیره انگلیسی برابری كند. البته از یاد نبریم كه نیمه دوم سده نوزدهم میلادی عصر شادخواری و توانایی انگلستان عصر ویكتوریا هم هست.
باید افزود كه در میانه سده ۱۹ هر ۵ قران ایران با یك دلار آمریكا برابر بود. اما پس از گذشت دو نسل یعنی حدود ۶۰ سال در آغازین سال های سده ۲۰ م ارزش پول ایران در برابر دلار آمریكا به نصف كاهش یافت. یعنی هر یك تومان ایران برابر شد با یك دلارآمریكا.
یك مثال دیگر: در آغاز سده ۱۹ هر تومان می توانست با ۲۰ فرانك فرانسه بجنگد. پس از گذشت یكصدسال در سال های نخست قرن ۲۰ هر یك تومان ایران فقط می توانست با ۵ فرانك فرانسه رودررو گردد.
در كاهش ارزش پول ملی ایران، عواملی چند دست اندركار بودند، از سقوط شدید ارزش نقره در بازار جهانی در پی كشف معادن عظیم نقره ای «نوادا» ایالات متحده آمریكا بگیرید تا سوء استفاده های آشكار در ضرب مسكوكات ایران و مدیریت ناروای ضرابخانه های كشور در داخل و نیز خروج بی رویه طلا از كشور. اما وام های خارجی هم در جای خود نقش و ضربه مهلكی بر پیكره پول ایران بود.
به یاد بیاوریم، سال های پایانی پادشاهی ناصرالدین شاه كه علما و بازرگانان دربرابر واگذاری امتیاز خریدوفروش توتون و تنباكو به شركت انگلیسی رژی (قرارداد تالبوت) ایستادند و سرانجام در پی صدور فرمان تحریم تنباكو از سوی آیت الله میرزا حسن شیرازی، این ایستادگی به اوج رسید و سرانجام دربار ناصری وادار به عقب نشینی و لغو امتیاز تالبوت شد. در پی آن شركت تالبوت از ایران خواستار خسارتی معادل ۵۰۰‎/۰۰۰ لیره شد و ایران ناگزیر شد نخستین وام مهم خارجی به میزان ۵۰۰‎/۰۰۰ لیره با بهره ۶ درصد گرفته و به عنوان زیان شركت تالبوت پرداخت كند. این نخستین وام مهم ایران بود كه پس از آن نتوانستیم از زیرسنگینی پرداخت اقساط آن قامت راست كنیم و برای پرداخت اقساط آن ناگزیر شدیم وام های دیگری بگیریم كه برای پول ملی كشور فاجعه بود. باید گفته شود كه پیش از گرفتن این وام مهلك، هر ۲۵ قران می توانست به راحتی با یك لیره انگلیسی رویاروی گردد. اما چندی از گرفتن این وام برنیامد كه برای مقابله با یك لیره انگلیسی ۵۰ قران هم به زحمت می توانست تكافو كند.
▪ تأثیر مشروطیت بر پول ملی و هزینه ها و دستمزدها چه بوده است؟
ـ انقلاب مشروطیت در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی به سرانجام رسید. این رخداد مهم و حوادث پس از آن را نمی توان جدای از شرایط بین المللی آن روزگار در نظر گرفت. در حالی كه مردم ایران به برگزاری نخستین سالگرد انقلاب شان مشغول بودند قرارداد اوت ۱۹۰۷ (شهریور ۱۲۸۶ خ) بین انگلستان و روسیه به امضا رسید. این قرارداد در پی یك رشته هماوردی و زورآزمایی قدر ت های بزرگ آن روز جهان چهره بست.
در حالی كه آلمان نوپا و حكومت رایش دوم موفق شده بود در كنار اتریش، مجارستان و ایتالیا، پیمان اتحاد مثلث را پدید آورد، اتفاق مثلث یا متفقین نیز بین فرانسه و انگلستان و روسیه در قرارداد ۱۹۰۷ كامل شد. كوتاه سخن آن كه در این قرارداد بخش شمالی كشور كهن ایران به روسیه داده شد و بخش جنوب شرقی به انگلستان و بدین سان استان های شمال كشور میدان تاخت و تاز نیروی روس گردید. استبداد خشن و وحشی تزار نیكلا و خاندان رومانف كه بر روسیه فرمان می راند، در پی سركوب انقلابیون سال ۱۹۰۵ نمی توانست نظام پارلمانی و قانون اساسی ایران را برتابد.
كارنامه روسیان در ایران پس از انقلاب مشروطه، سخت سیاه و ناگوار است. دراز دستی و آدمكشی های روس ها در تبریز و رشت و انزلی و مشهد .... چنان گزنده و دل آزار است كه بهتر است از آن سخن نگوییم و سوگمندانه این كه این درازدستی روسیان و زیرپا نهادن حقوق آشكار یك ملت بزرگ با پیشینه ای كهن و پرشكوه در سال های ۱۲۸۹ و ۱۲۹۰ در جهان بازتابی نیافت چرا كه موج اخبار مربوط به غرق شدن كشتی تایتانیك و سرنوشت مسافران آن، چنان ذهن و چشم جهانیان را پر كرده بود و عناوین درشت جراید جهان را به خود اختصاص داده بود كه آگاهی های مربوط به مظلومیت و محنت مردم ایران ناشی از كوته آستینی و بی رسمی روسیان در جهان بازتاب نیافت. روسیان ستم كردند و آدم كشتند و انگشتی به اعتراض علیه آنان در جهان بلند نشد.
چندی بعد به گفته جواهر لعل نهرو «سگ های هار جنگ در جهان رها شدند» و جنگ عالم گیر اول آغاز شد و افزون بر حضور نیروهای روسی وانگلیسی در ایران، پای قوای متحدین (عثمانی و آلمان) هم به كشور ما باز شد.
با حضور گسترده بیگانگان در خاك ایران، لقمه اندك دهان ایرانی كمتر و محدودتر شد و پول كشور لاغرتر و بهای ارزاق عمومی گرانتر گردید.
كوتاه سخن آن كه، یك خروار گندم (۳۰۰ كیلوگرم) كه در آستانه انقلاب مشروطه حدود ۵۰ قران (۵ تومان) بود، پس از رخدادهای انقلاب مشروطه و كشاكش های محمد علیشاه و مشروطه خواهان و به توپ بستن خانه ملت و حاكمیت استبداد صغیر و تركتازی پاره ای خوانین و گردنكشان و حضور نیروهای بیگانه و... به سه برابر افزایش یافت و به ۱۵ تومان در هر خروار رسید. كمی بعد، جنگ عالمگیر از راه رسید (۱۲۹۳خ) در سال سوم جنگ بهای هر خروار گندم به ۲۵ تومان رسید. بنابراین باید گفت. رخدادهای پس از انقلاب مشروطه و شرایط بین المللی، روی هم رفته سبب افزایش بی سابقه قیمت ها گردید.
ولی میزان افزایش ارزهای خارجی در برابر پول ایرانی به پایه افزایش قیمت نان و گوشت و دیگر نیازمندی های روزمره مردم نبود. مثلاً در آستانه مشروطیت هر لیره انگلیس معادل ۵۸ و ۵۹ قران و هر دلار آمریكا معادل ۱۰ قران بود. اما پس از انقلاب مشروطه و پیش آمد جنگ جهانی اول، بهای هر لیره به ۶۰ قران و دلار به ۱۳ قران رسید.
▪ در دوران پهلوی اول بر سر پول ملی ایران چه آمد؟ و وضعیت ثبات در قیمت ها و دستمزدها چگونه بود؟
ـ با استقرار قطعی حكومت پهلوی اول، پول ملی ایران كه در پی رخدادهای پس از مشروطه و نابسامانی های دوران جنگ عالم گیر، ناتوان شده بود جانی تازه گرفت.
در تابستان سال۱۳۰۵خ (نخستین سال حكومت پهلوی اول) بهای هر لیره انگلیسی در بازار ایران ۴۵ قران (پیش از این هر لیره تا ۶۰ قران بالا رفته بود) و هر ۱۰۰ دلار آمریكا ۹۹۶ قران بود. یعنی هر دلار كمتر ازیك تومان. پیش تر از این دلار به ۱۳ قران رسیده بود. این را هم بیفزایم كه تغییر رسمی واحد پول ملی ایران از قران به ریال در اسفند۱۳۰۸خ چهره بست.
بر پایه آگاهی های منابع تاریخی می توان چنین داوری كرد كه قیمت ها و هزینه ها ونیز دستمزدها در دوران پهلوی اول، تقریباً ثبات داشت. مثلاً پیش از این یك خروار گندم ۲۰ تومان، یك من گوشت گوسفند ۷ تا ۸ قران و مزد كارگر بین ۳ تا ۴ قران در روز بود. در همین دوران، بهای هر خروار گندم بین ۱۵ تا ۲۰ تومان گوشت گوسفند بین ۷ تا ۹ ریال و مزد كارگر بین ۳ تا ۵ ریال.
بر پایه این آمار می توان نتیجه گرفت كه بازار ایران در این دوران چندان نوسان نداشت.
▪ نتیجه حكومت ۱۳۰ ساله قاجار از نظر اقتصادی چه بوده است؟
ـ قاجاران در حدود ۴۷‎/۵۰۰ روز بر ایران فرمان راندند. یعنی ۱۳۰ سال خورشیدی یا ۱۳۴ سال قمری (از ۱۱۷۴خ تا ۱۳۰۴خ و از ۱۲۱۰ق تا ۱۳۴۴ق) این دوره در ذهن عموم مردم بازتاب نیكویی ندارد و اغلب قاجاریان را نگاهبانان شایسته ای برای نگاهداری تمامیت ارضی و كیان ملی و شكوه پرچم سه رنگ ایران نمی دانند.
حال از نظر ارزش پول ایران به این دوران نگاه كنیم:
آنگاه كه قاجاران پول ملی ایران را تحویل گرفتند هر یك تومان (۱۰ قران) با یك لیره استرلینگ انگلیسی برابر بود. آنان پس از یكصد و سی سال ، ناگزیر كشور را به پهلویان سپردند در حالی كه هر لیره انگلیسی به ۵۰ تا ۵۵ قران رسیده بود. در آغاز حكومت قاجاران یك گرم طلا ۱‎/۵ قران و در پایان به ۷ قران، هر خروار گندم از ۲۰ قران به ۲۰ تومان (۲۰۰ قران) و گوشت گوسفند از قرار هر من یك قران به حدود ۸ قران رسید.
بنابراین در دوره قاجار از آغاز تا پایان بهای هر لیره ۵ تا ۵‎/۵ برابر بهای طلا ۵ برابر قیمت نان و گندم ۱۰ برابر و بهای گوشت ۸ برابر شد.
اما دستمزدها: در آغاز حكومت قاجاران مزد روزانه كارگر ساده ایرانی حدود نیم قران (۱۰ شاهی) بود كه در پایان ۶ یا ۷ برابر شد و به ۳ و ۴ قران رسید. بنابراین با اندكی تسامح می توان گفت بین افزایش هزینه های زندگی و دستمزدها نابرابری غیرقابل قبولی پدید نیامد.▪ نتیجه حكومت پهلوی از لحاظ قیمت ها و وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم چه بوده است؟
ـ در سؤال مربوط به پهلوی اول از قدرت و اختیار پول ملی ایران سخن گفته شد. در روزگار پادشاهی پهلوی دوم، درآمدهای ناشی از نفت دگرگونی های جدی در اقتصاد ایران پدید آورد. درآمد نفتی ایران در اوایل دهه ۳۰ (۱۳۳۰ خ) فقط ۳۴ میلیون دلار بود. ده سال گذشت. در سال ۱۳۴۲ خ این میزان به رقم ۵۵۵میلیون دلار رسید یعنی ۱۶ برابر. این رقم در سال ۱۳۵۰ خ از مرز یك میلیارد دلار گذشت.
در ششم اكتبر ۱۹۷۳ (۱۳۵۲) انورسادات و كشورهای عربی به اسرائیل حمله كردند.
حمله ارتش های عرب، گلدامایر نخست وزیر و موشه دایان وزیر دفاع اسرائیل را غافلگیر كرد. در پی این رخداد بحران نفتی جهان در راه بود.
بهای هر بشكه نفت از مرز ۵ دلار گذشت و مجموع درآمدهای نفتی ایران از ۵ میلیارد دلار در سال گذشت. این رقم در سال ۱۳۵۵ به ۲۰ میلیارد دلار رسید.
این درآمدهای هنگفت، نخست چهره شهرهای بزرگ كشور و سپس شهرهای كوچك و پاره ای از روستاها را دگرگون ساخت. سطح زندگی بسیاری از مردم بویژه حقوق بگیران و كارگران را بهبود قابل ملاحظه بخشید.
در این زمینه مثالی می آوریم، حقوق ماهانه یك معلم با مدرك دیپلم در آغاز سال ۱۳۴۵ (پیش از اجرای آئین نامه دولت در نیمه دوم سال ۱۳۴۵) ۳۰۰ تومان بود. فرض كنیم این آموزگار محترم قصدداشت از تهران به مشهد مسافرت كند. در آن زمان بهای بلیت مسافرت هوایی از تهران به مشهد برای هر نفر ۱۴۰ تومان ، بهای بلیت قطار درجه ۲ ، ۶۵ تومان، بهای بلیت اتوبوس بین ۲۵ تا ۴۰ تومان.
كرایه تاكسی در مشهد از هر نقطه به نقطه دیگر شهر ۵ ریال و قیمت اتاق در هتل های مشهد ۱۰ تومان در هر شب. گوشت گوسفند هر كیلو حدود ۶۰ ریال.
▪ اشغال ایران توسط نیروهای متفقین چه تأثیری بر وضعیت معیشت مردم گذاشت؟
ـ به یاد بیاوریم جنگ عالمگیر اول چهار سال طول كشید (از ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷) حاصل این جنگ برای مردم ایران فقر بود و گرسنگی و قحطی و محنت و رنج. پس از جنگ بساط ملوك الطوایفی در ایران گسترده تر شد. در هر گوشه ای سری به سروری برخاست. راه ها ناامن و اغلب نقاط كشور معرض دست اندازی راهزنان و گردنكشان و بی رسمی حكومتیان بود. در این آشفتگی ها ارزش پول ملی ایران كاسته شد. بهای هر لیره انگلیسی از ۵۵ قران به مرز ۶۰ قران رسید و هر دلار آمریكا ۱۳ قران خرید و فروش می شد. با استقرار آرامش در كشور و ثبات حكومت مركزی و فرو نشستن آتش فتنه ها ارزش لیره به ۴۵ قران و دلار به ۱۱ قران كاهش پیدا كرد.جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۱۸ خ (سپتامبر ۱۹۳۹) آغاز شد و دو سال بعد در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ نیروهای متفقین تهران را اشغال و رضاشاه را وادار به كناره گیری كردند. این در حالی بود كه نیروهای رایش سوم با استعداد ۲۶۰ لشكر در خاك روسیه شوروی پیشروی می كرد و متفقین به هر بهایی می خواستند جلوی این پیشروی را بگیرند و خاك كشور ما اشغال شد.
● تأثیر اشغال ایران و سرنگونی رضا شاه بر پول ملی و قیمت ها
دو هفته از بركناری پهلوی اول گذشته بود كه به موجب تصویب نامه رسمی ۹ مهر ۱۳۲۰ خ نرخ لیره به ۱۴۰ ریال و دلار آمریكا به ۳۵ ریال افزایش یافت. یعنی قدرت پول ایران در مقابل ارزهای خارجی به نصف كاهش یافت. به دیگر سخن سفره و سبد ایرانی، نیمی از توان خود را از دست داد. جنگ بود وحضور بیگانگان در خاك این كهن بوم و بر از سویی و تركتازی و كوته آستینی و بی رسمی و ستم دلالان و سودانگاران داخلی از سوی دیگر و در میان این دو سنگ آسیاب چه ها كه بر ملت ایران رفت. چه امیدها بر باد رفت و چه دلها كه خون شد و چه گردن های مغروری كه به ستم و خوارداشت خم شد.
در این شرایط قیمت ها در مواردی تا ۱۰ برابر افزایش یافت.«آرتور میلسپو» در رأس مستشاران آمریكایی در مقام رئیس كل دارایی ایران نیز نتوانست یا نخواست گرهی گشوده شود و سفره ایرانی تهی و تهی تر شد.
هنوز هستند كسانی كه اشغال ایران در جنگ دوم را به یاد می آورند. از آنان بپرسید. به شما خواهندگفت كه ستم سودجویان و محتكران و دلالان بازارسیاه موادغذایی بر مردم بسیار بسیار جانگدازتر بود از حضور نیروهای بیگانه در كشور.
بدون تردید این سیاه بازار محنت و رنج نتیجه مستقیم ناتوانی حكومت مركزی بود.
پیش از سقوط حكومت و دولت ایران، بهای هر خروار گندم ۱۵ تا ۲۰ تومان بود كه در زمستان ۱۳۲۱ به ۲۰۰ تومان (۱۰ برابر) رسید. شاید باورنكنید ولی گزارش هایی دردست است كه بهای هر خروار گندم در پاره ای نقاط به ۵۰۰ و ۶۰۰ تومان هم رسید. بهای هر خروار سیب زمینی، پیش از سقوط حكومت ۶ تومان و پس از آن به ۲۲ و ۵۰ و ۱۶۰ و سرانجام به ۱۸۰ تومان رسید.
پیش از آن زمان با ۲‎/۵ ریال امكان خرید یك مرغ یا خروس چاق وجودداشت، اما پس از آن بهای یك تخم مرغ به ۳ ریال رسید درحالی كه پیش از آن هر ۶ تخم مرغ ۱ ریال بود.
اما دستمزدها: در برابر افزایش قیمت ها تا ۱۰ برابر و در پاره ای اقلام مصرفی تا ۲۰ و ۳۰ برابر، دستمزدها افزایش چندانی نیافت و در قانون متمم بودجه سال ۱۳۲۱ خ میزان دریافتی حقوق بگیران فقط ۲ برابر شد و پایه حقوق از ۳۲ تومان درماه به ۶۴ تومان افزایش یافت.
البته در این میان كار دلالان و محتكران و كارچاق كن ها و پادوهای بیگانه و سودجویان داخلی سكه بود و از كاه كشی به كهكشان شدند.
ا▪ ز مسائل تاریخی بگذریم و به فرایند تهیه كتاب «اقتصاد كوچه» بپردازیم، لطفاً بفرمایید روند تهیه كتاب به چه گونه ای بوده است؟
ـ «اقتصاد كوچه» روایت گر بی مدعای كوچه ها و كومه های ایران و سفره و سرای بی آلایش مردم است. جایی كه در توصیف آن یك ناظر بیگانه در ۱۶۰ سال پیش با دیدن زنان بختیاری كه دانه های بلوط را ستایش می كردند كه با آن نان بپزند با شگفتی در ستایش قناعت ایرانی می نویسد «انسان در این جا، دراین پائین جز اندكی نمی خواهد. آن اندك را نیز زمانی طولانی نمی خواهد» براستی ایرانی چه پرشكیب است و قانع كه در این گوشه از ربع سكون، جز اندكی نمی خواهد.
در «اقتصاد كوچه» شما با دستمزدها آشنا می شوید از كارگر ساده گرفته تا میزان مهریه زنان ناصرالدین شاه (ص۱۲۲) و از مخارج اندك عروسی فرزند یك دهقان (ص۱۳۰كتاب) تا هزینه های آش پزان شاهی (ص۱۲۴ كتاب) و بهای غلام و كنیزی كه در بازار ایران داد و ستد می شد (ص۹۹) همچنین كتاب، ما را از بهای ارزاق و خدمات آگاه می كند از زمانی كه یك خروار گندم به ۲‎/۵ قران عرضه می شد تا زمانی كه بهای آن به ۵۰۰ و ۶۰۰ تومان رسید. همچنین از ارزش پول ایران سخن می گوید. از زمانی كه هرتومان ایران می توانست ۳‎/۵ لیره انگلیسی را به زانو درآورد تا زمانی كه برای به دست آوردن یك لیره انگلیسی می بایست ۱۲۰ ریال پرداخت می كردیم. (۱۳۵۷خ).
اگر گفته شود این كتاب مختصر در حكم مرجعی برای دانش پژوهان رشته تاریخ در مقاطع كارشناسی تا دكتراست گزافه نیست. چرا كه تقریباً تمام سفرنامه های خارجیان به دقت بررسی شده است. از سفرنامه كوتاه و یكصدصفحه ای «ویلیام فرانكلین» كه به روزگار حكومت جعفرخان زند به شیراز آمده (۱۷۸۷م) گرفته تا سفرنامه مفصل لرد كرزن كه ۱۰۲ سال پس از فرانكلین به مشهد وارد شده است (۱۸۸۹م). همچنین تقریباً از تمام زندگی نامه ها و خاطرات و سفرنامه های ایرانیان در دوره گذشته در این كتاب سود برده شده است. از سفرنامه كوتاه و ۸۰ صفحه ای «ابراهیم صحاف باشی» گرفته تا «خاطرات عین السلطنه» در هشت هزار صفحه نگارنده ناگزیر بود اغلب این منابع را به دقت بررسی كند. چرا كه موضوع موردبحث (قیمت ها و...) فصل و بخش مشخصی درآن منابع نداشت.
در بخش مربوط به حكومت پهلوی تكیه عمده بر مطبوعات آن دوره بود. افزون بر نشریات یادگار و صبا، سپید و سیاه، یغما و مردامروز... ۵۳ سال شماره های روزنامه اطلاعات از سال ۱۳۰۴ خ تا ۱۳۵۷خ بررسی شد. حداقل هر هفته یك شماره. یعنی چیزی حدود ۲۷۰۰ شماره اطلاعات و كیهان. هیچگاه از خاطر نخواهم برد كه چه رنجی بردم و پس از چندین روز تورق اوراق كاهی و غبارگرفته روزنامه های ۶۰ ، ۷۰ سال پیش در گوشه كتابخانه آستان قدس مشهد و اثری كه بر مخاط بینی و ریه هایم گذاشت و سرانجام مرا در بستر نشاند.
▪ چرا از این زاویه وارد مباحث تاریخی شدید؟
ـ به عنوان معلمی كه ۳۰ سال از عمرش با تدریس گذشته است بارها از خود می پرسیدم: سلطان محمود غزنوی بارها به هندوستان تاخت و چه فتوحات و چه غنایم هنگفتی كه از آن دیار به ایران كشانید تا جایی كه شاعران دربارش از نقره دیگدان می زدند.
چه چكامه ها كه سروده شد و چه طاق نصرت ها كه برپاشد و چه تاریخ ها پدیدآمد در جاودان كردن فتح سومنات. پرسش من این است كه سهم نیاكان من درگوشه روستاهای قاینات از آن همه فتوحات چه بود؟ و آن فتوحات چه اثری بر سفره و سرای توده مردم گذاشت؟ نیك می دانم كه نادرشاه راست می گفت: با یك پا حركت كردم هند را گرفتم. اگر با دو پا حركت می كردم آسیا در چنگ من بود.
▪ براستی اگر نادر آسیا را نیز در چنگ می گرفت، سهم دهقان و كارگر بی نوای ایرانی چه بود؟ جز فرزندی كه می بایست به میدان جنگ بفرستد و مالیات و عشریه را كه به دست شحنگان و گزمه های حكومت به ستم ستانده می شد و مزرعه هایی كه زیر ستم فاتحان لگدكوب می شد و سرمایه هایی كه به تاراج می رفت؟
▪ چه زمانی برای تهیه كتاب صرف كردید؟
ـ باید بگویم هزاران ساعت وقت و عمرم را برسر این كار نهادم. همین اندازه بگویم كه:
بی تو در كلبه گدایی خویش
رنج هایی كشیده ام كه مپرس
كار دیگری نیز در سال گذشته تدوین كرده ام در باب اوضاع اجتماعی ایران عهد قاجار و نزدیك به یك سال است كه درانتظار چاپ به تقدیرنظر دوخته است.
تا چه اراده كند و چه از پرده غیب برون آید.
و پایان سخن:
قد خمیده ما سهلت نماید اما
برچشم دشمنان تیر از این كمان توان زد
درویش را نباشد برگ سرای سلطان
مائیم و كهنه دلقی كاتش درآن توان زد

منبع : روزنامه ایران