نقشه فعالیت های کشوردر حوزه توسعه ICT در آموزش و پرورش

۱-مقدمــه:
با پیشرفت‌ بشر و تحولات جدید در فناوری اطلاعات و ارتباطات، جوامع انسانی به سوی جامعه اطلاعاتی و جامعه دانایی‌محور حركت می‌كنند. در جامعه دانایی‌محور، آنچه سبب ایجاد مزیت می‌شود، مهارتهایی است كه دانش و اطلاعات را با كارایی به خدمات و كالاهای نو و ابتكاری تبدیل می‌كند. باگذشت زمان، همانطوركه نقش اطلاعات و دانش در افزایش بهره‌وری جوامع مهمتر می‌شود، توسعه نیز بیشتر جنبه نرم‌افزاری پیدا می‌كند و مسایلی مانند آموزش و تربیت نیروی انسانی متناسب با نیازهای زمان، بیشتر مورد توجه دولتها قرار می‌گیرد.
تحولات ناشی از انقلاب اطلاعاتی تا آنجا مهم و قابل توجه بوده‌اند كه امروزه فرد با سواد به كسی اطلاق می‌شود كه ۴ مهارت پایه‌ای را داشته باشد. یعنی افزون بر سوادهای سنتی، (سواد خواندن، نوشتن و حساب)، سواد جدیدی مطرح شده كه یونسكو از آن به عنوان سواد اطلاعاتی و ارتباطاتی (Information & Communication Litracy) نام می‌برد.
در كشور ما ایران فراگیرترین نهادی كه به امر آموزش و تربیت نیروی انسانی می‌پردازد، وزارت آموزش و پرورش است كه حدود یك چهارم جمعیت ایران را در خود جای داده است. متناسب با تحولات جدید در عصر اطلاعات ،آموزش و پرورش هم باید تحولاتی را از سر بگذرند تا بتواند جایگاه مؤثر خود را در رشد و پیشرفت جامعه بیابد. در این فضا آموزش و پرورش با سه مسئله اساسی مواجه است. آموزش و پرورش از یك طرف باید مهارتهای جدید مورد نیاز در عصر اطلاعات را به دانش‌آموزان آموزش دهد و از طرف دیگر باید ابزارها و فناوری جدید را در خدمت آموزش بكار گیرد و بالاتر از همه اینها باید به اصلاح فرایندها و مهندسی مجدد سازمان خود متناسب با عصر اطلاعات بپردازد.
براساس بخشی از مفاد بیانیه اجلاس سران كشورهای جهان پیرامون جامعه اطلاعات (۲۰۰۳ WSIS) تمام كشورهای امضاكننده باید طبق یك برنامه زمان‌بندی مشخص توسعه ICT در دبیرستانها را تا سال ۲۰۱۰ و توسعه ICTدر سایر مقاطع تحصیلی را تا سال ۲۰۱۵ به پایان برسانند. این در حالی است كه آموزش و پرورش در مسیر انطباق با عصر اطلاعات با چند مانع جدی روبروست. تمركزگرایی شدید در حیطه‌های برنامه‌ریزی آموزشی و در حیطه‌های اجرایی، از ویژگیهای فرهنگی و ساختاری آموزش و پرورش ماست كه با عصر اطلاعات كه تأكید زیادی بر نوآوری و ابتكار و مدیریت و رهبری یادگیری دارد، فاصله بسیاری دارد. موارد دیگری چون ضعف انگیزه و مهارتهای معلمان، نامناسب بودن فضاهای آموزشی، كمبود توان تحقیقاتی و محدودیتهای مالی آموزش و پرورش، از مهمترین موانع این عرصه هستند و در برنامه‌های توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش باید مد نظر قرار گیرند.
آنچه در ادامه می‌آید نقشه جامعی است از فعالیتهای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش ایران.
تلاش ما بر این بوده كه گزارش كاملی تهیه شود اما با همه تلاشها، این گزارش خالی از اشكال نیست. لذا از همه صاحبنظران درخواست میشود با نظرات اصلاحی و تكمیلی خود، این متن را بهبود بخشند.
۲- شروع فعالیتها
اولین فعالیتهای آموزش و پرورش در بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات به اواخر دهه ۶۰ برمی‌گردد. در این سالها ،طراحی سیستم MIS وزارتخانه آموزش و پرورش شروع شد كه تاكنون بخوبی فعال بوده و بسیاری از فعالیتهای اداری توسط این سیستم پیگیری می‌شود. ازجمله : سیستم حقوق و دستمزد پرسنل ـ صدور احكام كارگزینی ـ نقل و انتقالات معلمین ـ تخصیص معلم به مدارس ـ‌ ارزشیابی معلمین ـ ثبت و كنترل نمرات دانش‌آموزن.
پس از آن ودر سال۱۳۷۱ طرح " نظام جامع انفورماتیك" توسط دفتر فناوری اطلاعات وزارتخانه ارائه شد كه طی آن پایگاههای اطلاعاتی پیرامون عوامل مختلف (درس، دانش‌آموز، نیروی انسانی، فضای آموزشی) تشكیل شد. پس از این فعالیتها و در اواخر دهه ۷۰، در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش مطالعاتی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نسبت آن با آموزش و پرورش انجام شد. (قبل از طرح تكفا)
پس از مدتی، "شورای راهبری توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش" تشكیل شد كه بالاترین مرجع توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش است و اغلب وظیفه سیاستگذاری و نظارت در این حوزه را داراست.
در مهرماه سال ۸۱ ، با مصوبه شورای راهبری توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش، طرحی تحت عنوان "طرح توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش" شروع بكار كرد. مدیر این طرح، مهندس علاقه‌مندان از معاونین وزیر و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزرات آموزش و پرورش است .
۳- عمده‌ترین فعالیتهای انجام‌شده
۳-۱- تدوین طرح جامع توسعه فناوری اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش
پس از ایجاد یك وفاق جمعی در بین مدیران سازمان آموزش و پرورش، تهیه یك طرح جامع كه نمایانگر حركت آینده آموزش و پرورش باشد، ضرورت یافت. براین اساس در سال ۸۱ و پس از انجام چندین مورد مطالعات عمیق در معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی وزارتخانه و در دفتر مدیریت طرح توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش، متنی تحت عنوان "سند استراتژیك توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش" منتشر شد كه در آن به اهداف، چشم‌اندازها و مأموریتهای آموزش و پرورش در عصر اطلاعات پرداخته شده بود. به منظور اجرایی كردن مفاد این سند استراتژیك، در زمستان ۸۲، سندی تحت عنوان "برنامه‌های عمده توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش" تهیه شد كه مبنای عمل آموزش و پرورش در سالهای آتی قرار خواهد گرفت.
۳-۲- طراحی و توسعه شبكه ملی مدارس كشور (شبكه رشد)
اولین فعالیتها برای مطالعه و طراحی شبكه ملی مدارس كشور (شبكه رشد) از سال ۱۳۷۹ آغاز شد. هدف شبكه رشد، فراهم كردن محیطی است برای تعامل همه افراد مرتبط با آموزش و پرورش وایجاد محیطی برای اتصال همه مراكز آموزش و پرورش به یكدیگر.
شبكه رشد، در عین حال محلی است برای ارتباط اولیای دانش‌آموزان با مسؤولین مدارس و محلی است برای ارائه تعلیمات كمك درسی و غیر درسی به دانش‌آموزان. مسؤولان شبكه رشد در نظر دارند با تبدیل كردن شبكه رشد به یك شاهراه اصلی، ارتباط دهنده همه شبكه‌های آموزشی تحت وب باشند و دانش آموزان را در فضای مجازی، راهنمایی و جهت‌دهی كنند.
ازجمله طرحهای اعلام‌شده توسط مسؤولان شبكه رشد، اختصاص پست الكترونیك (E-mail) به همه دانش‌آموزان (فعلاً دانش‌آموزان دبیرستانی) و اولیای آنها بر روی شبكه رشد است كه طی آن ارتباط مدرسه با دانش‌آموز و اولیای آنها از طریق این پست الكترونیك خواهد بود. طرح جامعی برای توسعه شبكه رشد تهیه شده و قوانین و ضوابطی هم برای فعالیت شبكه‌های آموزشی تحت وب در كشور تهیه شده است. طبق اعلام مسؤولین آموزش و پرورش، قرار است تا پایان شهریور ۸۳، امكان اتصال همه مدارس كشور به شبكه رشد فراهم شود كه طی آن گام بسیار مفیدی در جهت حذف كاغذ از روابط اداری آموزش و پرورش برداشته می‌شود. تاكنون هفت همایش كشوری توسط شبكه رشد برگزار شده كه طی آنها به مباحث پیرامون شبكه رشد و توسعه ICT در آموزش و پرورش پرداخته شده است.
شبكه رشد از طریق آدرس www.Roshd.ir قابل دسترسی است.
بجز شبكه رشد(شبكه ملی مدارس كشور) كه در قالب طرحهای منسجم وزارت آموزش و پرورش دنبال می شود ، یك شبكه دیگر به نام شبكه مدرسه در كشور فعال است كه به منظور توانمند سازی جوانان ایرانی با استفاده از فناوریهای نو(بویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات) راه اندازی شده است .
آدرس الكترونیكی شبكه مدرسه: www. Schoolnet.ir
۳-۳- تجهیز مدارس و مراكز آموزشی به آزمایشگاه رایانه و اتصال به شبكه
بدیهی است كه یكی از قدمهای لازم برای انطباق آموزش و پرورش با عصر اطلاعات، فراهم آوردن تجهیزات سخت‌افزاری لازم برای مدارس كشور است. از آنجا كه تعداد مدارس كشور و نیازمندیهای سخت‌افزاری آنها بسیار زیاد است، حجم عمده‌ای از بودجه توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش باید صرف این بخش شود.
طرح تجهیز مدارس از مهرماه ۸۰ شروع شده و مسؤولیت آن برعهده سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است. تاكنون دو مرحله از این طرح انجام شده كه در مرحله اول، ۶۵۰۰ دبیرستان كشور به آزمایشگاه رایانه مجهز شدند و در مرحله دوم، ۱۰۰ مركز تربیت معلم و آموزشكده فنی از تجهیزات لازم بهره‌مند شدند. این طرح در همین مرحله بدلیل كمبود اعتبار متوقف شده است. هم‌اكنون به ازای هر ۶۰ نفر دانش‌آموز متوسطه یك رایانه در مدارس وجود دارد. در برخی موارد از PC های دست دوم برای تجهیز مدارس استفاده شده است.
۳-۴- آموزش معلمان، دانش‌آموزان و سایر پرسنل آموزش و پرورش
۳-۴-۱- آموزش كاربری كامپیوتر :
درسال ۸۲-۸۱ ، ۱۰۰ هزار نفر آموزش ICDL دیدند كه شامل افراد زیر می‌شوند:
كلیه مدرسان تربیت‌معلم، ۳۰% دبیران متوسطه‌ ،۵۰% هنرآموزان هنرستانها، نیمی ازكارشناسان ستادی.
در بحث‌آموزش‌معلمان،تدوین سرفصل دوره آموزشی و استانداردها توسط آموزش و پرورش بوده ،
آموزش از طریق بخش خصوصی و در پایان،آزمون توسط آموزش و پرورش .
۳- ۴-۲- آموزش سواد تخصصی :
تدوین ۱۲۰ ساعت دوره آموزشی با هدف آماده كردن معلمان برای بكارگیری IT در آموزش. این دوره ها در مرحله برنامه‌ریزی است و تا كنون تنها ۱۰۰ معلم و كارشناس برای تولید محتوای الكترونیكی آموزش دیده اند.
۳-۴-۳- آموزش كارشناسان برنامه‌ریزی و تـالیف كتب درسی :
آشنایی با ویژگیهای برنامه درسی مبتنی بر وب و آشنایی با خصوصیات آموزش شبكه‌ای و اینترنتی
۳- ۴ -۴- آموزش مسؤولان فناوری مدارس : آموزش نگهداری و پشتیبانی سایت مدارس (بعنوان تكنسین‌ آزمایشگاه رایانه)۳-۴-۵- آموزش دانش‌آموزان :
▪ از سال ۶۴ ، درس انفورماتیك و رایانه به عنوان یكی از دروس مقطع متوسطه رشته ریاضی انتخاب شد.
▪ هم اكنون در دوره متوسطه درس IT بصورت اختیاری ارائه می‌شود.
▪ برای دوره راهنمایی هم طرحی تهیه شده است اما هنوز عملی نشده.
۳-۵- تولید محتوای الكترونیكی :
یكی دیگر از پروژه‌های عمده آموزش و پرورش، پروژه تولید محتوای الكترونیكی می‌باشد. این پروژه از آن جهت ضرورت می‌یابد كه پس از آموزش دانش‌آموزان برای بكارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات، دانش‌آموزان آماده تعامل با فضای مجازی هستند و اگر ما چیزی برای عرضه در فضای مجازی نداشته باشیم عملاً عرصه آموزش و یاددهی را به دیگران سپرده‌ایم و این مسئله در مقیاس كلان می‌تواند برای تربیت نسل جوان كشور یك تهدید هویتی باشد.
پروژه تولید محتوای الكترونیكی به ۴ قسمت تقسیم می‌شود :
الف - تولید كتب الكترونیك :
در این قسمت، تولید نسخه ساده كتاب الكترونیك درسی پیش‌بینی شده است. همچنین وب سایتی جهت دسترسی به كتابهای الكترونیك اختصاص یافته است (با امكان download). همچنین در این قسمت استفاده از منابع تكمیلی برای هر درس و احیاناً‌ كلیپهای صوتی یا تصویری برنامه‌ریزی شده است. برخی از این كتابهای الكترونیك بصورت لوح فشرده نیز تولید شده‌اند. سایت اداره كل چاپ و توزیع كتابهای درسی وزارت آموزش و پرورش : www.CHAP.SCH.ir
ب - تدوین استانداردهای نرم‌افزارهای آموزشی :
نرم‌افزارهای آموزشی در دروس مختلف می‌توانند به فهم مطالب و اثربخشی فرایند "یادگیری ـ یاددهی" كمك بسیار زیادی بكنند. اما برای تدارك نرم‌افزارهای آموزشی، سیاست آموزش و پرورش كمك گرفتن از بخش خصوصی است. بنابراین آموزش و پرورش دست به تدوین استانداردهای نرم‌افزارها زده است تا مراحل بعدی بر طبق این استانداردها طی شود. در این قسمت فعالیتهای مختلفی ازجمله تدوین معیارهای درجه‌بندی تولیدات نرم‌افزارهای آموزشی، ارزشیبابی و سطح‌بندی تولیدكنندگان نرم‌افزارهای آموزشی، ارزیابی طرحهای ارائه شده جهت تولید نرم‌افزارهای آموزشی و دسته‌بندی انواع نرم‌افزارهای آموزشی انجام شده است.
ج - خرید یا سفارش تولید نرم‌افزارهای آموزشی :
پس از تدوین استانداردهای نرم‌افزارهای آموزشی در قسمت قبل، آموزش و پرورش اقدام به خرید نرم‌افزارها یا سفارش تولید آنها می‌كند. هم‌اكنون در مقطع متوسطه برای چندین درس نرم‌افزار آموزشی تهیه شده است.
د - طراحی برنامه درسی مبتنی بر فناوری اطلاعات :‌
برنامه درسی یكی از اركان مهم آموزش و پرورش است. و طبعاً باید متناسب با عصر اطلاعات، متحول شود. آموزشهای سنتی مكتوب بر صفحات كاغذ و جاری در آزمایشگاهها و كارگاهها، با هزینه‌های مستمر و سنگین خود، دائماً وقت، پول، كتاب ، مواد، تجهیزات و مكانهای وسیعی به خود اختصاص می‌دهند. ولی اگر تكلم سنتی با یكبار هزینه كردن به زبان جدید در فضای وسیع بدون كاغذ ، مواد، آزمایشگاه و كارگاه و درفضای مجازی ترجمه شود، به یكباره سرعت و توان آموزشهای مستمر بدون تكرار هزینه‌های سنگین بالا خواهد رفت. فرایندی كه منجر به تدوین برنامه درسی مناسب برای آموزش در فضای مجازی می‌گردد عبارت است از :
۱ ـ بازبینی عمیق برنامه‌های درسی سنتی و تعریف فضای دیداری، شنیداری و نوشتاری برای تك‌تك آنها
۲ ـ تعیین وسایل كمك آموزشی برای هر موضوع كه می‌تواند شامل CD صوتی و تصویری، تصاویر چاپی و یا بسته های آموزشی (KIT) باشد.
۳ ـ طراحی و تدوین مطالب درسی، بگونه‌ای كه گرایش زیادی نسبت به آموزشهای مجازی داشته باشند. با توجه به نقش معلم در فضای مجازی، مطالب درسی بگونه‌ای طراحی می‌شوند كه گرایش فزاینده‌ای در دانش ‌آموزان به فلسفه خودآموزی (self learning) ایجاد نماید.
۴ ـ تهیه CDهای تحت وب از برنامه درسی تدوین شده
پروژه طراحی برنامه درسی مبتنی بر فناوری اطلاعات توسط دفتر برنامه‌ریزی و تالیف كتب درسی در حال اجرا است و فعلاً برنامه درسی رشته‌های گرافیك و صنایع شیمیایی در حال تدوین است.
۳-۶- طرح پایلوت مدرسه الكترونیك :
طبق تعریف، مدرسه الكترونیك عبارت است از مدرسه‌ای كه قادر باشد از فناوری نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی بیشترین و بهترین استفاده ابزاری و توانمندسازی را در جهت افزایش كیفیت آموزش و پرورش دانش‌آموزان به عمل آورد. طبعاً مدرسه الكترونیكی با مدرسه مجازی تفاوت دارد و در مدرسه الكترونیكی حضور دانش‌آموز وجود دارد. مجری این پروژه، "موسسه پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوریهای آموزشی" است.
مراحل پروژه شامل تجهیز مدارس نمونه به تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم،تهیه پلت‌فرمهای مورد نیاز برای آموزش الكترونیكی، تهیه محتوای آموزشی برای دانش آموزان، آموزش معلمان و دانش‌آموزان، اجرای سیتسم و بالاخره ارزشیابی از بخشهای مختلف مدرسه الكترونیك است. قرار است در سال تحصیلی ۸۴-۸۳ بطور آزمایشی فعالیت ۴ مدرسه در تهران بصورت مدرسه الكترونیك باشد. مدارس فوق عبارتند از : آبسال منطقه ۴ ـ دكتر مصاحب منطقه ۵ ـ ندای آزادی منطقه ۷ و شهدای كارگر منطقه ۱۵ . بدین ترتیب ارتباطات داخلی مدرسه و نیز ارتباط خانواده‌ها با مدرسه به شكل الكترونیكی ممكن خواهد بود.
خارج از پروژه‌های آموزش و پرورش، یك دبیرستان دیگر بنام دبیرستان هوشمند شهید آقایی، از مهرماه سال ۸۲ اقدام به ثبت نام دانش‌آموزان كرده است. مؤسس این دبیرستان، مهندس عباس ذوقی‌پور (از مسؤولین سابق شبكه رشد) می‌باشند. به نظر می‌رسد این مدرسه، پیشروترین مدرسه هوشمند در كشور باشد.
آدرس الكترونیكی دبیرستان : www.aghaeeschool.ir
۴- وضعیت نیروی انسانی :
عزم و اراده جدی برای توسعه ICT در آموزش و پرورش، بین مدیران ارشد آن ایجاد شده بطوریكه در سطح وزارتخانه یك شورای راهبری توسعه فناوری اطلاعات وجود دارد و زیر نظر آن یك شورای هماهنگی ـ اجرایی فعالیت می‌كند و نیز یك طرح جدی توسعه ICT در آموزش و پرورش در حال پیگیری است. در بحث آموزش نیروی انسانی :
▪حدود ۵۰% كارشناسان ستادی آموزش ICDL دیده‌اند.
▪همه مدرسان تربیت معلم آموزش ICDL دیده‌اند
▪ در بین معلمان مدارس، فعلاً تاكید بر آموزش معلمان مقطع متوسطه بوده كه حدود ۳۰% معلمان متوسطه آموزش ICDL دیده‌اند.
▪ تعداد كمی از معلمان هم (حدود ۱۰۰ نفر در كل كشور )آموزش تولید محتوای الكترونیك دیده‌اند.
▪ قرار است در سال تحصیلی ۸۴-۸۳ ، ۳۱ هزار معلم دیگر تحت پوشش آموزشهای ICDL قرار گیرند.
▪ همچنین قرار است آموزش "تولید محتوای آموزشی الكترونیك مبتنی بر كتب درسی" برای ۷۰۰ معلم در سال تحصیلی ۸۴-۸۳ انجام شود.
لازم به ذكر است كه آموزش و پرورش تقریباً یك میلیون و ۶۰ هزار نفر معلم دارد.
۵- برنامه‌های آینده :
▪ توسعه مدارس هوشمند در سطح كشور : (تا سطح ۵۰ مدرسه هوشمند)
▪ بسترسازی فرهنگی برای توسعه ICT
▪ تكمیل پروژه‌های تجهیز ـ آموزش ـ محتوی و توسعه شبكه رشد
▪ آموزش و پرورش با مشورت شورایعالی انفورماتیك پیگیر ایجاد Data center (مركز اطلاعاتی) در برخی استانها است كه ۵ استان بزرگ در اولویت‌اند :
تهران ـ اصفهان ـ خراسان ـ‌ فارس و همدان
۶- عمده‌ترین‌مراكز مؤثر :
۱- شورای راهبری توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پروزش
۲- دفتر مدیریت طرح توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش www.Ict-edu.ir
۳- سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی www.Oerp.sch.ir
۴- دفتر تكنولوژی آموزشی www.Me-etcenter.com
۵- شبكه ملی مدارس ایران (شبكه رشد( www.Roshd.ir
۶- مركز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف www.Aictc.com
(این مركز ناظر پروژه‌های توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش است.
۷- افراد شاخص در زمینه توسعه ICT در آموزش و پرورش :
▪ مهندس نوید ادهم : رئیس طرح توسه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش
▪ مهندس آقاخانی : قائم‌مقام مدیر طرح توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش
▪ مهندس حسین نوابخش : مشاور طرح توسعه ICT در آموزش و پرورش
▪دكتر محمد عطاران : استاد دانشگاه تربیت معلم
▪ نویسنده كتاب "جهانی شدن ، IT ، تعلیم و تربیت "
▪ مدیر و نویسنده و بلاگ : www.it-edu.persianblog.com
▪ مهندس عباس ذوقی‌پور : مسؤول سابق شبكه رشد
▪ مؤسس دبیرستان هوشمند شهید آقایی
▪ صاحب امتیاز ماهنامه كامپیوتر جوان