آینده خدمات تحویل مدرک در کشورهای درحال توسعه: چشم‎انداز غرب آفریقا

موانع و مسائل زیادی فراروی امانت‎بین‎كتابخانه‎ای و تحویل مدرك كارآمد در میان كتابخانه‌های كشورهای درحال توسعه، قرار دارد. آینده خدمات تحویل مدرك در این كشورها تحت تأثیر این مسائل شكل می‎گیرد. به منظور توسعه و پیشرفت شرایط موجود كارهای زیادی بایستی صورت بگیرد. از جمله این موارد ایجاد كتابشناسی ملی و فهرست‎های مشترك مناسب، داشتن یك سیاهه مناسب از مدارك برای اجرای عملی تحویل مدرك، افزایش استفاده از فن‎آوری‎های نوین اطلاعاتی دركتابخانه‌ها و تغییر نگرش كتابداران و مدیران اجرایی این كشورها نسبت به خدمات تحویل مدرك است. امانت‎دهی در قانون امانت‎بین‎كتابخانه‎ای عمومی تدوین شده بوسیله بخش امانت‎بین‎كتابخانه‎ای و تحویل مدرك ایفلا اینگونه توصیف شده است: ”فرایندی كه به موجب آن یك كتابخانه قادراست مواد مورد تقاضای استفاده‎كنندگان خود را كه در مخزن كتابخانه موجود نیست از طریق دیگر كتابخانه‌ها، دراختیار كاربران قرار دهد، مواد درخواست شده ممكن است برای مدت معینی به امانت گرفته شوند یا اینكه یك كپی از اطلاعات درخواستی تهیه شده و به متقاضیان ارسال گردد“.[۱] تحویل مدرك در نظام‎های اطلاع‌رسانی و كتابخانه‌ها، بخشی از خدمات امانت‎دهی است كه شامل دسترسی و اشاعه مواد غیر قابل برگشت و تكثیر و توزیع مواد كتابخانه‎ای دربین كتابخانه‌ها، مراكز اطلاع رسانی و استفاده‎كنندگان می‎گردد. دربسیاری از كشورهای درحال توسعه تحویل مدرك در یك مقیاس كوچك و عمدتاً غیر رسمی، داوطلبانه و به صورت سنتی انجام می‎شود و این خدمات اغلب با تقاضاهای خیلی كم و بسامد بسیار پایین درسطوح ملی و محلی انجام می‎گیرد. واقعیت اینست كه ارائه خدمات تحویل مدرك در بین خود كشورهای در حال توسعه و میان این كشورها و كشورهای توسعه یافته، رضایت بخش و كارآمد نیست و موانع زیادی فراروی اجرای مؤثر این خدمات وجود دارد. از جمله مسائل و مشكلات اصلی خدمات تحویل مدرك دركشورهای درحال توسعه بویژه در منطقه آفریقا [۲]، دریای كارائیب [۳] و منطقه خلیج [۴] عبارتند از: مسائل مالی، ارتباطات و مجموعه‌های ناكافی كتابخانه‎ای. هدف اصلی این نوشته توجه به تمامی مسائل پیش روی خدمات تحویل مدرك دركشورهای درحال توسعه است.
●آینده:
كتابداران كشورهای درحال توسعه در گسترش موفقیت‎آمیز برنامه‌های تحویل مدرك این كشورها نقش زیادی دارند. اصول فلسفی امانت بین‎المللی اینست كه هر كشوری مسئولیت در دسترس قرار دادن انتشارات تولید شده در داخل مرزهای خود را بعهده بگیرد. در كشورهای در حال توسعه این موضوع یك معضل است [۵]، چرا كه در تعدادی از این كشورها حتی كمترین تلاشی در جهت گردآوری كتابشناسی ملی صورت نپذیرفته است و در تعدادی دیگر از این كشورها كتابشناسی‎های ملی ناقص و ناتمام مانده است. آینده خدمات تحویل مدرك دراین كشورها به شدت وابسته به ایجاد كتابشناسی مناسب و كامل و وجود فهرستگان ملی و فهرست‎های مشترك می‎باشد و بالاخره اینكه بایستی حتی همه موارد كم اهمیت را هم درحد و حدود خود مورد توجه قرار دارد. كتابخانه‌های كشورهای درحال توسعه بایستی درجهت ثبت و نگهداری پیشینه مبادلات خدمات تحویل مدرك خود، تلاش نمایند. اهمیت این كار هنگامی روشن می‎شود كه بخواهیم برای آینده خدمات تحویل مدرك برنامه‎ریزی نماییم. ثبت اطلاعات مربوط به این فرایند ما را از خطرهای غیر قابل پیش‎بینی كه به هنگام انجام عملی فرایند تحویل مدرك پیش روی ما قرار خواهد گرفت، نجات خواهد داد. كشورهای درحال توسعه بایستی با ایجاد یك كانون مركزی (البته كشورهایی كه از چنین مركزی برخوردار نیستند) فعالیت‎های تحویل مدرك خود را هماهنگ نموده و نسبت به كنترل و ارزیابی این خدمات اقدام نمایند.در كشورهای در حال توسعه حتی درمورد مجموعه‌های كتابخانه‎ای اطلاعات اندكی وجود دارد. در اغلب این كشورها هنوز از فهرست‎های سنتی چاپی استفاده می‎شود. فهرست روزآمد و كامل مواد تازه خریداری شده به ندرت قابل دسترس است و روشن است كه این ناهنجاری‎ها بایستی اصلاح گردد. بعلاوه ایفلا بایستی درجهت سازماندهی بهتر كارگه‌های آموزشی و برگزاری كنفرانس‎های ویژه درباره خدمات امانت‎دهی بین المللی تلاش بیشتری به عمل آورد. نویسنده اطلاع دارد كه چنین كارگاه آموزشی‎‎ای درمنطقه كارآئیب و درخلال كنفرانس سالیانه انجمن كتابخانه‌های سازمانی، تحقیقاتی و دانشگاهی كارآئیب (ACURIL) در مارتینیك و در سال ۱۹۸۸ [۶] برگزار گردید. بهرحال، این گردهمایی‎ها فرصتی است كه كتابداران كشورهای درحال توسعه راجع به مسائل و مشكلات و راه‎حل‎های مشترك در ارائه خدمات تحویل مدرك به بحث و گفتگو بنشینند. بعلاوه این كارگه‌های آموزشی وسیله‎ای است برای بحث درمورد عملكردها و مسائل روزمره تحویل مدرك و مباحث نظری و خط مشی‎هایی كه توسط دست‎اندركاران این حوزه بكارگرفته شده یا در آینده بكار گرفته می‎شوند.جالب اینكه تعدادی از انتشارات ایفلا درمورد امانت‎بین‎المللی در این گرد‎همایی‎ها مورد توجه قرار می‎گیرند. متأسفانه اغلب كتابخانه‌های دنیای در حال توسعه از كمبود منابع مالی برای خرید این انتشارات رنج می‎برند. اگر چه روشن است كه ایفلا هم با مسائل مالی دست به گربیان است و بخشی از هزینه تولید اسناد را به صورت یارانه پرداخت می‎نماید اما پیشنهاد می‎شود كه این اطلاعات و مدارك به صورت رایگان در اختیار كتابخانه‌های كشورهای در حال توسعه قرار داده شود. بالاخره با توجه به اینكه هدف از تولید و فراهم‎آوری این مدارك تسهیل روند امانت‎دهی و تحویل مدرك در سراسر جهان است، آیا بایستی بخش عظیمی از جهان به منابع اطلاعات دسترسی نداشته باشند؟ پیشرفت‎های اخیر فن‎آوری تأثیر كمی بر خدمات تحویل مدرك در كشورهای توسعه یافته داشته است و روشن است كه در كشورهای در حال توسعه این تأثیر خیلی كمتر بوده است.ظهور پایگه‌های اطلاعاتی كتابشناسی (CD-ROM) در كشورهای در حال توسعه دستیابی به اطلاعات را آسانتر ساخته و آنها را قادر نموده تا به اطلاعاتی كه دركتابخانه‌های آنان موجود نیست دسترسی داشته باشند. در بسیاری از كشورهای در حال توسعه افزایش استفاده و مالكیت كامپیوترهای شخصی كه قادر به استفاده از سی دی رام‌ها هستند، نوید بخش است. این استفاده‌ها بایستی مورد تشویق قرار گیرد، همانطور كه مطالعات نشان می‎دهد یكی از تأثیرات استفاده از سی‎دی‎رام دركتابخانه‌ها افزایش تقاضا در خدمات امانت‌بین‌كتابخانه‎ای بوده است [۷]. كشورهای در حال توسعه همچنین با كمبود متخصصان كتابداری و اطلاع‌رسانی در مدیریت خدمات تحویل مدرك روبرو هستند و در اغلب موارد وظیفه خدمات تحویل مدرك در دیگر بخش‎های كتابخانه همچون بخش مرجع ادغام گردیده است. حتی هنگامی كه متخصصان راه‎اندازی تحویل مدرك به اندازه كافی وجود دارند، نیاز به ایجاد تنوع درنظام‎های انتخاب شده برای خدمات تحویل مدرك، غالباً وجود دارد. از طرف دیگر چنین نظام‎هایی ممكن است كاملاً ناقص و غیر قابل اجرا باشند. [۸] در عمل اغلب كشورهای در حال توسعه اكثر خدمات تحویل مدرك خود را از طریق پست انجام می‎دهند و این روش نامناسبترین راه برای ارائه خدمات تحویل مدرك است.اگر كتابداران كشورهای در حال توسعه بخواهند خدمات تحویل مدرك خود را گسترش دهند بایستی تغییرات عمده‎ای در روش‎های انجام این خدمات ایجاد نمایند. این تغییرات بایستی حتی در نگرش كتابداران نسبت به خدمات تحویل مدرك هم ایجاد شود. تعدادی از كتابداران از ارزش خدمات تحویل مدرك و منافع آن آگاه نیستند. در واقع، در برخی كتابخانه‌ها حتی در خط مشی مجموعه‎گستری به تحویل مدرك اشاره‎ای نشده است و این خدمات به كاركنان سطح پایین و آموزش ندیده سپرده می‎شود. در چنین موقعیتی این موضوع كه آیا نظام‎ها كارآمد هستند یا هزینه‎ای به خدمات تحویل مدرك اختصاص داده شده است، مشكل به نظر می‎رسد. اگر كتابداران نسبت به این امر كم توجه باشند نخواهند توانست به طور جدی به آن بپردازد. موفقیت هر برنامه خدمات تحویل مدرك نه تنها نیازمند حضور پرسنل شایسته و متخصص در كتابخانه‌ها است حتی بایستی انگیزه شدیدی هم برای اجرای عملی برنامه‌ها وجود داشته باشد. نكته با اهمیت دیگر در مورد آینده خدمات تحویل مدرك نگرش دولتمردان كشورهای در حال توسعه نسبت به كتابخانه به طور اعم و نسبت به تحویل مدرك به طور خاص است كه بایستی مورد توجه قرارگیرد. بعلاوه اشخاص و گروه‌ها، كتابداران و كتابخانه‌ها بایستی به بهترین صورت در جهت كمك و حل برخی مسائل مربوط به خدمات تحویل مدرك تلاش نمایند. در آخر و بهرحال این گونه خدمات بایستی از طرف دولت‎ها مورد حمایت قرار گیرد و تنها دولت‎ها می‎توانند خط مشی اطلاع‌رسانی ملی را شكل دهند و ضرورت منطقی و زیرساخت ‎های لازم برای نظام تحویل مدرك كارآمد را فراهم نمایند.
●نتیجه:
علی‎رغم محدودیت‎های فراوانی كه كتابداران كشورهای درحال توسعه در زمینه خدمات تحویل مدرك با آن روبروهستند (و اغلب آنها هم غیر قابل كنترل هستند)، هنوز هم خدمات تحویل مدرك دراین كشورها اهمیت فوق‎العاده‎ای دارد. چنانچه این خدمات به صورت مؤثری پی‎گیری گردد، رشد منابع مدارك در كتابخانه‌های كشورهای درحال توسعه را به همراه دارد و مراكز اطلاع‌رسانی و كتابخانه‌ها را در جهت فراهم‎آوری بهتر خدمات به استفاده‎كنندگان یاری می‎نماید.برای كتابداران كشورهای در حال توسعه درك اینكه دامنه دریافت كمك از كشورهای توسعه یافته محدود است، اهمیت زیادی دارد. ما بایستی قبل از اینكه دیگران به كمك ما بیایند، خانه خود را تمیز و مرتب نماییم. همانطور كه لاین و المیت [۹] بیان می‎دارند دركشورهای درحال توسعه موانع گوناگونی برای رشد خدمات تأمین و تحویل مدرك وجود دارد كه بایستی مشخص شوند، اما آنها بالاخره بایستی بر این مشكلات فائق آیند، میان بر بزنند و به هر روش ممكن از مشكلات خود بكاهند. چنانچه آنها به پیشرفت مشكلات خود یا بدترشدن اوضاع میدان بدهند پیشرفت آنها كند می‎شود و یك عنصر ضروری و مؤثر در پیشرفت هم جانبه كشورهای در حال توسعه دچار وقفه می‎گردد.
منابع:

۱ “Model national interlibrary lending code”, Interlend-ing & Document Supply, Vol. ۱۲ No. ۱, ۱۹۸۴, pp. ۱۶-۱۷.
۲ Alemna, A.A., “Resource sharing in African libraries: problems and recommendations”, in Keats, B. (Ed.), Vendors and Library Acquisitions, The Haworth Press, New York, NY, ۱۹۹۱, pp. ۲۲۷-۸۵.
۳ Cornish, G.P., “Interlending in the Caribbean”, International Library Review, Vol. ۲۱ No. ۲, ۱۹۸۹, pp. ۲۴۹-۶۱.
۴ Bouazza, A., “Resource sharing among libraries in developing countries: the gulf between hope and reality”, International Library Review, Vol. ۱۸ No. ۴, ۱۹۸۶, pp. ۳۷۳-۸۷.
۵ Alemna, A.A., “International interlending and docu-ment supply: the African perspective”, Journal of Interlibrary Loan and Information Supply, Vol. ۱ No. ۳, ۱۹۹۱, pp. ۲۹-۳۷.
۶ Cornish, G.P., “The IFLA Office for International Lending: current activities and future plans”, Journal of Interlibrary Loan and Information Supply, Vol. ۱ No. ۱, ۱۹۹۰, pp. ۹۳-۱۰۰.
۷ Alemna, A.A., “CD-ROM in Ghanaian libraries: a survey”, Information Development, Vol. ۱۲ No. ۲, ۱۹۹۶, pp ۱۰۱-۵.
۸ Lor, P.J., “The analysis of interlibrary loan systems: a taxonomy of variables”, Journal of Interlibrary Loan and Information Supply, Vol. ۱ No. ۱, ۱۹۹۰, pp. ۴۳-۶۶.
۹ Line, M.B. and Smith, S., “Planning interlending systems for developing countries: ۱. A view from a developed country”, Interlending Review, Vol. ۸ No. ۴, ۱۹۸۰, pp. ۱۱۱-۴.
* Alemna, Anaba. “The future of document delivery for developing countries: a view from West Africa”,
Interlending & Document Supply, Volume ۲۵, Number ۱, ۱۹۹۷ · pp. ۵-۷
نوشته: آنابا آلمنا (Anaba Alemna)
ترجمه: غلام حیدری
كارشناس ارشد علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه رازی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران