دوشنبه, ۲۲ بهمن, ۱۴۰۳ / 10 February, 2025
مجله ویستا
هرگز این آتش خاموش مباد
جشن‌های سالیانه عهد ساسانیان عموما به صورت دهقانی و روستایی بوده و در اصل با امور کشاورزی رابطه مستقیمی داشته است. از آنجایی که دین رسمی ساسانیان این اعیاد را پذیرفته و در بطن رسوم و آداب دینی خود گنجانده بود هنگام اجرای جشن از یک مراسم مذهبی نشات می‌گرفت و با تشریفات و اعمال خاص انجام می‌شد. مبدا این اعمال اعتقاد به سحر و جادو و دارای جایگاه خاصی بود اما رفته رفته به شکل عادی در آمده و تفریحات عامیانه نیز در آن وارد شده بود.
اکثر این جشن‌های سالیانه را مردم با یکی از حوادث تاریخی داستانی مرتبط می‌دانستند. مثلا: فلان عید را یادگار فلان واقعه می‌دانستند که در عهد جمشید، فریدون یا یک پهلوان اساطیری رخ داده بود.
سال در دین زرتشتیان ۱۲ ماه دارد که هر یک را نام یکی از ایزدان بزرگ نامیده‌اند. هر ماه سی روز است که نام آنها نیز ماخوذ از اسامی یزدان است. هفت روز اول ماه به ترتیب به نام اوهرمزد و شش امهوسیندان نامیده میشود. زرتشتیان اعیاد فصول سال را گاهان بار می‌گفتند که تعداد آنها شش روز بوده و هر یک به مدت ۵ روز ادامه داشت. سایر اعیاد نیز بدین صورت بود که در هر ماه روزی که اسمش با نام ماه مطابقت می‌شد عید می نامیدند. مثلا روز «تیر» که ۱۳ تیر بود به جشن تیرگان معروف شد.
روز دهم بهمن ماه نیز به عید مشهور سذگ، جشن سده، جشن آتشجشن یا جشن کشف آتش معروف است که غالبا در کتب مورخان ایران و غرب از آن به عنوان کهن‌ترین جشن ایرانیان باستان یاد میشود. که به دوره پیشدادیان باز می‌گردد. پیشدادیان نخستین سلسله فرمانروایان مشرق ایران در بلخ بوده‌اند. بنا بر شاهنامه فردوسی جشن سده از یادگارهای هوشنگ شهریار پیشدادی بلخ است که بخاطر کشف آتش جشن بزرگی بر پا کرده و آن را موهبت و فروغ خداوندی دانست.
در مقابل گروه دیگری از مورخان در خصوص این جشن آورده‌اند جشن سده مانند نوروز و مهرگان از جشن‌های بزرگ ایرانیان بوده و مناسبت ویژه‌یی با آتش دارد. از زمان‌های قدیم تا به امروز در دهم بهمن ماه بنا به سنت روز پیدایش آتش است .درباره علت نامگذاری این نام نیز موارد متعددی را ذکر کرده‌اند. برخی نوشته‌اند چون در این روز تعداد فرزندان آدم به سه تن رسید از این رو آن را سده گویند. برخی دیگر نیز گفته‌اند، پسران و دختران کیومرث به سن رشد و تمییز رسیدند و شب آن روز را به فرمان کیومرث جشن گرفتند و شادمانی کردند که بعدها آن را سده نامیدند.
تاریخ برگزاری جشن سده در روز دهم بهمن مطابق دهم دلو است. دقیقی در شاهنامه خود ضمن بیان این مطلب آورده است: به روزی هوشنگ با گروهی از کوهستانی می‌گذشت ناگهان چشمش به ماری سیاه افتاد. هوشنگ پاره سنگی برگرفت و بسوی مار پرتاب کرد سنگ بر مار نخورد و بر سنگ دیگری اصابت کرد که بر اثر این برخورد فروغی از دو سنگ برجهید و آتشی به وجود آمد. هوشنگ این فروغ را موهبت ایزدی دانسته و آن را مقدس شمرد و بخاطر کشف این راز بزرگ جشنی بر پا کرد و نام آن را جشن سده نامید.
دقیقی در ادامه آورده است: بدینسان هنگامی که هوشنگ برای نخستین بار آتش را کشف کرد بلافاصله همان شب جشنی آراست و با همراهان خود به دور آتش به شادمانی پرداخت و نگذاشت آتش خاموش شود. با وجود چنین شواهدی با کشف آتش ایرانیان برای اولین بار به جشن و پایکوبی پرداختند.
از این رو می‌توان جشن سده را نخستین و کهن‌ترین جشن ایرانیان نامید. از آن پس برافروختن آتش در تمام پیروزی‌ها، جشن‌ها و شادمانی‌ها به صورت یک رسم و آیین درآمد و جشن‌هایی چون مهرگان، شب یلدا و پنجه همواره با برافروختن آتش برگزار شده‌اند.
منوچهر جمالی از دیگر اندیشمندان ایرانی نیز جشن سده را همان جشن نوروز دانسته و می‌نویسد: ما امروز می پنداریم که سده و نوروز دو جشن جداگانه از هم هستند ولی در اصل این دو، آغاز و پایان یک جشن است. این جشن به نام جشن هفت هفته در دوره اسلام نیز باقی مانده حتی در دستگاه خلفای اموی نیز راه یافته است.
هفت هفته‌ها فاصله میان آغاز جشن سده و پایان ۳۶۰ روز است.
ابوریحان بیرونی در مورد نشانه‌های تقدیس آتش و جشن سده در قرون نخستین اسلامی می‌نویسد: سده چیست؟ روز دهم بهمن ماه است و اندر شبش که میان روز دهم و یازدهم است، مردم با روشن کردن آتش بطور جمعی بر گرد آن پایکوبی می‌کنند و اما علت نامگذاری آن فاصله ۵۰ روزی است که تا آغاز سال نو و نوروز باقی مانده است و گفته‌اند که در این روز فرزندان پدر نخستین صد تن تمام شدند.
معاصر بیرونی گردیزی نیز می‌گوید: و این بر سده را نو سده نیز خوانند. لفظ سده به معنای آتش شعله‌ور است و آیین سده بر گرد آتشی عظیم به انجام می‌رسد، چنانکه هویت مذهبی خاص زردشتیان داشته باشد. مراسم سده ۵۰ روزه پیش از عید نوروز برپا میشود از این رو ایرانیان علی‌رغم اعتقاد به نوروز جشن سده را نپذیرفتند بنابراین این اصل نشان می‌دهد که این آیین نمی‌تواند فارغ از اعتقادات دینی زرتشتیان و به مثابه یک آیین ملی مقبول افتد.
بیشتر دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می‌دانند. ابوریحان بیرونی در خصوص این واژه می‌نویسد: سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند میان آن و آخر سال عدد صد به دست می‌آید.
در زبان پهلوی نیز به واژه سده بدین شکل اشاره شده که به معنای عدد صد است. هنگامی که ایرانیان سال را به دو فصل زمستان و تابستان تقسیم کرده بودند از آغاز فروردین تا پایان مهرماه را تابستان و از اول آبان تا پایان اسفندماه را زمستان می‌نامیدند و هنگامی که صد روز از زمستان می‌گذشت و روز دهم بهمن فرا می‌رسید آن را سده می‌نامیدند و جشن می‌گرفتند. باور آنها بر این بود که سرمای زمستان از آن پس به آرامی کاهش می‌یابد بنابراین در این روز به دشت و صحرا رفته هیزم و خار و خاشاک فراهم می‌کردند و با فرارسیدن شب آتش بزرگی می‌افروختند به امید آنکه این روشنایی از جلوه‌های اهورایی است و با فرارسیدن روز بعد افزون می‌گردد و به شادی روی می‌آورند.
زنده‌یاد استاد مهرداد بهار معتقد است: واژه سده از فارسی کهن به معنای پیدایش و آشکار شدن آمده و آن را برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز تولد خوشید یلدا دانسته و می‌نویسد: جشن سده سپری شدن چهل روز از زمستان و دقیقا در پایان چله بزرگ قراردارد. البته به جشنی دیگر که در دهم دی‌ماه برگزار می‌شد و کمابیش مانند جشن سده بوده هم باید توجه کنیم که در آن نیز آتش‌ها می‌افروختند. اگر نخستین روز زمستان را پس از شب یلدا تولد دیگری برای خورشید بدانیم می‌توان آن را هماهنگ با جشن گرفتن در دهمین و چهلمین روز تولد آیین کهن و زنده ایرانی دانست. واژه sada به معنی پیدایی و آشکار شدن است که در ایران باستان sodak و در فارسی میانه sadag بوده و واژه عربی سزق و نوسزق نیز آورده شده است.
در کتاب «التفهیم» و «آثار الباقیه» ابوریحان به پدید آمدن آتش اشاره‌یی نشده بلکه آن را افروختن آتش بر بام‌ها دانسته که به دستور فریدون انجام گرفت.
بنا به گفته ابوریحان بیرونی ایرانیان در شب سزگ دود برمی‌انگیزند تا دفع مضرات کنند. افروختن و شعله‌ور گردانیدن آتش در این شب و راندن حیوانات وحشی و پرانیدن مرغان در میان شعله‌ها و نوشیدن و تفریح نمودن در گرد آتش جزو رسوم پادشاهان شده است.
در خصوص دیگر رسوم این جشن آورده‌اند که زرتشتیان در شامگاه روز دهم بهمن در جایی که کوهی از هیزم را در میدانی فراخ انبار کرده‌اند، جمع می‌شوند. ابتدا موبدان و هیربدان جوان با لباس‌های سفید خود مشعل به دست به سوی کوه هیزم پیش می‌آیند و گروهی از جوانان زرتشتی به نواختن ساز و سرود می‌پردازند. پس در حالی که دسته‌یی از زنان دف می‌نوازند، موبدان در جلو و هیربدان از عقب آنها با مشعل‌های روشن به دور کوه هیزم سه بار طواف می‌کنند. سه بار به مناسبت پیام اصیل زرتشت پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک موبدان دست در دست هم داده، آتش را چنین ستایش می‌کنند: ستایش پاک ترا باشد. ای آتش پاک گهر، ای بزرگترین بخشوده اهورامزدا، ای فروزنده‌یی که ستایش را در خوری، می‌ستاییم ترا که در خانه من افروخته‌یی. تو ای آتش اهورامزدا تو ای جلوه‌گاه آن بزرگترین سزاوار ستایش، فروزان باشد در این خانه، همواره پرتوات با زبانه‌های سرخ فام، رخشنده باشد در این خانه، همیشه و همیشه تا زمان بی‌پایان. پس هیربدان شامل دختران جوان از سه سمت با مشعل هیزم‌ها را آتش می‌زنند. شعله‌های آتش آهسته آهسته بلند و بلند می‌گردد و آواز سرود و دف‌زدن هم اوج می‌گیرد. سایر
حاضرین نیز به دور آتش نزدیک می‌شوند و به رقا و پایکوبی می‌پردازند. موزیک دلنشین بر رونق جشن و شادمانی مردم می‌افزاید تا آنکه آتش به خاموشی گراید. بدینسان جشن سده به عنوان آغاز تمدن ایرانی تجلیل و تکریم می‌گردد.
مهناز رضوی
اکثر این جشن‌های سالیانه را مردم با یکی از حوادث تاریخی داستانی مرتبط می‌دانستند. مثلا: فلان عید را یادگار فلان واقعه می‌دانستند که در عهد جمشید، فریدون یا یک پهلوان اساطیری رخ داده بود.
سال در دین زرتشتیان ۱۲ ماه دارد که هر یک را نام یکی از ایزدان بزرگ نامیده‌اند. هر ماه سی روز است که نام آنها نیز ماخوذ از اسامی یزدان است. هفت روز اول ماه به ترتیب به نام اوهرمزد و شش امهوسیندان نامیده میشود. زرتشتیان اعیاد فصول سال را گاهان بار می‌گفتند که تعداد آنها شش روز بوده و هر یک به مدت ۵ روز ادامه داشت. سایر اعیاد نیز بدین صورت بود که در هر ماه روزی که اسمش با نام ماه مطابقت می‌شد عید می نامیدند. مثلا روز «تیر» که ۱۳ تیر بود به جشن تیرگان معروف شد.
روز دهم بهمن ماه نیز به عید مشهور سذگ، جشن سده، جشن آتشجشن یا جشن کشف آتش معروف است که غالبا در کتب مورخان ایران و غرب از آن به عنوان کهن‌ترین جشن ایرانیان باستان یاد میشود. که به دوره پیشدادیان باز می‌گردد. پیشدادیان نخستین سلسله فرمانروایان مشرق ایران در بلخ بوده‌اند. بنا بر شاهنامه فردوسی جشن سده از یادگارهای هوشنگ شهریار پیشدادی بلخ است که بخاطر کشف آتش جشن بزرگی بر پا کرده و آن را موهبت و فروغ خداوندی دانست.
در مقابل گروه دیگری از مورخان در خصوص این جشن آورده‌اند جشن سده مانند نوروز و مهرگان از جشن‌های بزرگ ایرانیان بوده و مناسبت ویژه‌یی با آتش دارد. از زمان‌های قدیم تا به امروز در دهم بهمن ماه بنا به سنت روز پیدایش آتش است .درباره علت نامگذاری این نام نیز موارد متعددی را ذکر کرده‌اند. برخی نوشته‌اند چون در این روز تعداد فرزندان آدم به سه تن رسید از این رو آن را سده گویند. برخی دیگر نیز گفته‌اند، پسران و دختران کیومرث به سن رشد و تمییز رسیدند و شب آن روز را به فرمان کیومرث جشن گرفتند و شادمانی کردند که بعدها آن را سده نامیدند.
تاریخ برگزاری جشن سده در روز دهم بهمن مطابق دهم دلو است. دقیقی در شاهنامه خود ضمن بیان این مطلب آورده است: به روزی هوشنگ با گروهی از کوهستانی می‌گذشت ناگهان چشمش به ماری سیاه افتاد. هوشنگ پاره سنگی برگرفت و بسوی مار پرتاب کرد سنگ بر مار نخورد و بر سنگ دیگری اصابت کرد که بر اثر این برخورد فروغی از دو سنگ برجهید و آتشی به وجود آمد. هوشنگ این فروغ را موهبت ایزدی دانسته و آن را مقدس شمرد و بخاطر کشف این راز بزرگ جشنی بر پا کرد و نام آن را جشن سده نامید.
دقیقی در ادامه آورده است: بدینسان هنگامی که هوشنگ برای نخستین بار آتش را کشف کرد بلافاصله همان شب جشنی آراست و با همراهان خود به دور آتش به شادمانی پرداخت و نگذاشت آتش خاموش شود. با وجود چنین شواهدی با کشف آتش ایرانیان برای اولین بار به جشن و پایکوبی پرداختند.
از این رو می‌توان جشن سده را نخستین و کهن‌ترین جشن ایرانیان نامید. از آن پس برافروختن آتش در تمام پیروزی‌ها، جشن‌ها و شادمانی‌ها به صورت یک رسم و آیین درآمد و جشن‌هایی چون مهرگان، شب یلدا و پنجه همواره با برافروختن آتش برگزار شده‌اند.
منوچهر جمالی از دیگر اندیشمندان ایرانی نیز جشن سده را همان جشن نوروز دانسته و می‌نویسد: ما امروز می پنداریم که سده و نوروز دو جشن جداگانه از هم هستند ولی در اصل این دو، آغاز و پایان یک جشن است. این جشن به نام جشن هفت هفته در دوره اسلام نیز باقی مانده حتی در دستگاه خلفای اموی نیز راه یافته است.
هفت هفته‌ها فاصله میان آغاز جشن سده و پایان ۳۶۰ روز است.
ابوریحان بیرونی در مورد نشانه‌های تقدیس آتش و جشن سده در قرون نخستین اسلامی می‌نویسد: سده چیست؟ روز دهم بهمن ماه است و اندر شبش که میان روز دهم و یازدهم است، مردم با روشن کردن آتش بطور جمعی بر گرد آن پایکوبی می‌کنند و اما علت نامگذاری آن فاصله ۵۰ روزی است که تا آغاز سال نو و نوروز باقی مانده است و گفته‌اند که در این روز فرزندان پدر نخستین صد تن تمام شدند.
معاصر بیرونی گردیزی نیز می‌گوید: و این بر سده را نو سده نیز خوانند. لفظ سده به معنای آتش شعله‌ور است و آیین سده بر گرد آتشی عظیم به انجام می‌رسد، چنانکه هویت مذهبی خاص زردشتیان داشته باشد. مراسم سده ۵۰ روزه پیش از عید نوروز برپا میشود از این رو ایرانیان علی‌رغم اعتقاد به نوروز جشن سده را نپذیرفتند بنابراین این اصل نشان می‌دهد که این آیین نمی‌تواند فارغ از اعتقادات دینی زرتشتیان و به مثابه یک آیین ملی مقبول افتد.
بیشتر دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می‌دانند. ابوریحان بیرونی در خصوص این واژه می‌نویسد: سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند میان آن و آخر سال عدد صد به دست می‌آید.
در زبان پهلوی نیز به واژه سده بدین شکل اشاره شده که به معنای عدد صد است. هنگامی که ایرانیان سال را به دو فصل زمستان و تابستان تقسیم کرده بودند از آغاز فروردین تا پایان مهرماه را تابستان و از اول آبان تا پایان اسفندماه را زمستان می‌نامیدند و هنگامی که صد روز از زمستان می‌گذشت و روز دهم بهمن فرا می‌رسید آن را سده می‌نامیدند و جشن می‌گرفتند. باور آنها بر این بود که سرمای زمستان از آن پس به آرامی کاهش می‌یابد بنابراین در این روز به دشت و صحرا رفته هیزم و خار و خاشاک فراهم می‌کردند و با فرارسیدن شب آتش بزرگی می‌افروختند به امید آنکه این روشنایی از جلوه‌های اهورایی است و با فرارسیدن روز بعد افزون می‌گردد و به شادی روی می‌آورند.
زنده‌یاد استاد مهرداد بهار معتقد است: واژه سده از فارسی کهن به معنای پیدایش و آشکار شدن آمده و آن را برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز تولد خوشید یلدا دانسته و می‌نویسد: جشن سده سپری شدن چهل روز از زمستان و دقیقا در پایان چله بزرگ قراردارد. البته به جشنی دیگر که در دهم دی‌ماه برگزار می‌شد و کمابیش مانند جشن سده بوده هم باید توجه کنیم که در آن نیز آتش‌ها می‌افروختند. اگر نخستین روز زمستان را پس از شب یلدا تولد دیگری برای خورشید بدانیم می‌توان آن را هماهنگ با جشن گرفتن در دهمین و چهلمین روز تولد آیین کهن و زنده ایرانی دانست. واژه sada به معنی پیدایی و آشکار شدن است که در ایران باستان sodak و در فارسی میانه sadag بوده و واژه عربی سزق و نوسزق نیز آورده شده است.
در کتاب «التفهیم» و «آثار الباقیه» ابوریحان به پدید آمدن آتش اشاره‌یی نشده بلکه آن را افروختن آتش بر بام‌ها دانسته که به دستور فریدون انجام گرفت.
بنا به گفته ابوریحان بیرونی ایرانیان در شب سزگ دود برمی‌انگیزند تا دفع مضرات کنند. افروختن و شعله‌ور گردانیدن آتش در این شب و راندن حیوانات وحشی و پرانیدن مرغان در میان شعله‌ها و نوشیدن و تفریح نمودن در گرد آتش جزو رسوم پادشاهان شده است.
در خصوص دیگر رسوم این جشن آورده‌اند که زرتشتیان در شامگاه روز دهم بهمن در جایی که کوهی از هیزم را در میدانی فراخ انبار کرده‌اند، جمع می‌شوند. ابتدا موبدان و هیربدان جوان با لباس‌های سفید خود مشعل به دست به سوی کوه هیزم پیش می‌آیند و گروهی از جوانان زرتشتی به نواختن ساز و سرود می‌پردازند. پس در حالی که دسته‌یی از زنان دف می‌نوازند، موبدان در جلو و هیربدان از عقب آنها با مشعل‌های روشن به دور کوه هیزم سه بار طواف می‌کنند. سه بار به مناسبت پیام اصیل زرتشت پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک موبدان دست در دست هم داده، آتش را چنین ستایش می‌کنند: ستایش پاک ترا باشد. ای آتش پاک گهر، ای بزرگترین بخشوده اهورامزدا، ای فروزنده‌یی که ستایش را در خوری، می‌ستاییم ترا که در خانه من افروخته‌یی. تو ای آتش اهورامزدا تو ای جلوه‌گاه آن بزرگترین سزاوار ستایش، فروزان باشد در این خانه، همواره پرتوات با زبانه‌های سرخ فام، رخشنده باشد در این خانه، همیشه و همیشه تا زمان بی‌پایان. پس هیربدان شامل دختران جوان از سه سمت با مشعل هیزم‌ها را آتش می‌زنند. شعله‌های آتش آهسته آهسته بلند و بلند می‌گردد و آواز سرود و دف‌زدن هم اوج می‌گیرد. سایر
حاضرین نیز به دور آتش نزدیک می‌شوند و به رقا و پایکوبی می‌پردازند. موزیک دلنشین بر رونق جشن و شادمانی مردم می‌افزاید تا آنکه آتش به خاموشی گراید. بدینسان جشن سده به عنوان آغاز تمدن ایرانی تجلیل و تکریم می‌گردد.
مهناز رضوی
منبع : روزنامه اعتماد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست