چگونگی احساس مذهبی در عصر حاضر

امیل دورکیم بنیانگذار جامعه شناسی و یکی از مراجع مطالعه جامعه شناسی دین است. مشهور ترین و مورد استناد ترین نظریه دورکیم در این حوزه تمایز امر قدسی و امر دنیوی به عنوان فصل مشترک همه ادیان است، اما در این حوزه آنچه کمتر شناخته شده است، تعریف دین نه تنها به منزله یک نظام اعتقادی بلکه به معنای یک منبع حرکت زای اجتماعی و آرمان پردازی جمعی است.
منبعی که از پویایی درونی جوامع انسانی تغذیه می شود. مطلب زیر متن سخنرانی امیل دورکیم در آغاز سلسله کنفرانس هایی است که در زمستان ۱۹۱۴- ۱۹۱۳ به وسیله اتحاد آزاداندیشان و مومنان آزاده حول پنج محور برگزار شد و چندی بعد تحت عنوان احساس مذهبی در عصر حاضر انتشار یافت. مسائل مورد بحث در این کنفرانس ها عبارت بودند از:
۱) آیا می توان نشانه های احیای دین را تشخیص داد ؟
۲) آیا دین برای مردم ضرورت دارد؟
۳) فهم اجتماعی از دین.
۴) دین و روشنفکران.
۵) آینده کاتولیسیسم.
سخنرانی دورکیم در سومین جلسه این کنفرانس ها، تحت عنوان «فهم اجتماعی از دین»، به دنبال انتشار «صور بنیانی حیات دینی »و به عنوان مقدمه ای بر این کتاب ایراد شد. خانم ها و آقایان. از دعوتی که از من به عمل آمده و افتخاری که نصیبم شده است، سپاسگزارم.همین بعدازظهر بود که آقای آ، پس از آنکه اطلاع یافت من فقط می توانم در ابتدای این جلسه شرکت داشته باشم، از من خواست تا در همین شروع جلسه چند کلمه ای با شما صحبت کنم. پس این سخنان بیان خام اندیشه ای است که البته خود خام نیست اما بهتر بود که به گونه ای دیگر ارائه شود.
از طرفی قصد ندارم پیشاپیش به موضوعی بپردازم که قرار است امروز عصر آقای بولو درباره اش صحبت کند. همین اندازه که به من اجازه دادند نخستین سخنران باشم، خود لطف بزرگی در حق من است و از ایشان تشکر می کنم. اما از آنجا که ایشان می خواهند به بررسی کتابی که اخیرا در خصوص برخی از صور بنیانی حیات دینی منتشر کرده ام بپردازند، می کوشم تا اجمالا نشان دهم که در چه حال و هوایی مایلم مورد مطالعه و سپس بحث قرار گیرم و از آنجا که این جمع مرکب از دو گروه آزاداندیشان و مومنان آزاده است، از شما اجازه می خواهم تا هر طیف را جداگانه مورد خطاب قرار دهم.
نخست روی سخنم با آزاداندیشان است، آنانی که آزادی کامل خود را در برابر هرگونه اصول عقاید و حتی در برابر کسانی که گاه مزین به نام زیبای آزاداندیشی اند حفظ کرده اند، تا وجه ممیزه برداشت هایی را که در این کتاب بسط داده ام نشان دهم. من از ایشان خواهم خواست که توجه خود را معطوف به یکی از وجوه زندگی دینی کنند که بی تردید از چشم مومن پنهان نمانده است، اما آزاداندیش همیشه به قدر کافی آن را درک نمی کند و با این همه شاخصه حقیقی حیات دینی همان است.
اغلب، اندیشمندانی که دین را با عبارت عقلانی ترجمه کرده اند، به دین فقط به عنوان یک نظام عقاید، یک نظام تصورات برای بیان بخش هایی از امور واقع همچون خواب، رویا، بیماری، مرگ و یا مظاهر بزرگ طبیعت پرداخته اند، در حالی که وقتی دین را فقط به مجموعه ای از عقاید مشخص یا به ویژه مجموعه ای از باورها اطلاق می کنیم، به نظر خواهد رسید که در این تصورات چیز دیگری هم وجود دارد، چیزی حیات آور با وجه ممیزه اسرارآمیزش که ما را مضطرب می کند.
از طرف دیگر، بنا به تجربه می دانیم که ترکیبات ذهنی به قدری متنوع، متفاوت، غنی و خلاق هستند که ما آنها را پیشاپیش به حساب اقتدار و اعتبار روح می گذاریم و با کمال میل می پذیریم که اندیشه بتواند چنین اعجازهایی را از هیچ ابداع کند. اما حتی اگر آرمان های مذهبی فی نفسه دارای چنین وجوه ممیزی باشند، این مشخصات ویژه را نباید در ترکیبات ذهنی جست.
در واقع، دین تنها یک نظام عقیدتی نیست، دین قبل از هر چیز نظامی از نیروهاست. انسانی که زندگی مذهبی دارد، فقط انسانی نیست که دنیا در ذهنش به این یا آن شکل تصویر می شود و از آنچه دیگران از آن بی خبرند اطلاع دارد، بلکه قبل از هر چیز کسی است که در خود قدرتی را احساس می کند که به طور معمول فاقد آن است و وقتی در حالت مذهبی نیست، احساسش نمی کند. حیات دینی موجد نیروهای بسیار خاصی است.
من نمی توانم این نیروها را در اینجا ترسیم کنم، فقط در یک کلام یادآوری می کنم و به ذکر این نکته اکتفا می کنم که همین نیروهاست که کوه ها را از جا بر می کنند. مقصودم این است؛ انسانی که حیات مذهبی دارد، باور دارد که در نیروی مسلط بر خودش مشارکت می کند، نیرویی که در عین حال حمایتش می کند و او را به فراسوی خود می خواند. با تکیه بر همین نیروست که به نظرش می رسد می تواند بهتر با ابتلائات و مشکلات زندگی مواجه شود و حتی می تواند طبیعت را در برابر خواست خود به زانو درآورد.
این احساس مذهبی در جامعه بشری عمومی تر و مداوم تر از آن بوده است که بتواند توهم باشد. توهم قرن ها به این ترتیب تداوم نخواهد یافت. پس این نیرویی که انسان احساس می کند به سویش می آید، می بایست واقعا موجود باشد. در نتیجه آزاداندیش - یعنی انسانی که وظیفه خود می داند به گونه ای روشمند دین را با دلایل منطقی بیان کند، بی آنکه هیچ گونه مفهوم دیگری را جز مفاهیمی که از استعدادهای برهانی معمول ما برگرفته شده باشد در بیان دین مداخله دهد - باید مسئله دینی را بدین ترتیب برای خود طرح کند؛ این نیروها که هم بر او مسلط اند و هم از او محافظت می کنند، از کدام بخش جهان تجربه می توانند به سویش آیند؟
به سادگی می توان فهمید که تلاش ما برای تفسیر این یا آن پدیده طبیعی نیست که فوران چنین حجمی از زندگی را برای ما میسر کرده است. از تصور خطای خواب یا مرگ نیست که نیروهایی با چنین طبیعتی توانسته اند برانگیخته شوند. مظاهر قدرت های عظیم کیهانی نیز نمی توانند چنین نتیجه ای در بر داشته باشند.
اینها، همچنان که می دانید، عقلانی ترین توضیحاتی است که تا کنون از دین ارائه شده است، اما نیروهای فیزیکی صرفا نیروهای فیزیکی هستند و در نتیجه خارج از من باقی می مانند. من می توانم آنها را از بیرون ببینم، اما آنها در من نفوذ نمی کنند و با زندگی درونی من آمیخته نمی شوند.
من تنها به این دلیل که جریان رودخانه ها، رویش و سرسبزی خرمن ها و گردش ستارگان را می بینم، خود را قوی و مجهزتر در برابر سرنوشت و رهاتر از قید طبیعت احساس نمی کنم. فقط نیروهای اخلاقی ای که درون خود احساس می کنم هستند که می توانند بر من حکم کنند و به من آرامش بخشند. و باز هم تکرار می کنم، این نیروها باید واقعی باشند، باید واقعا در درون من وجود داشته باشند، چرا که احساس آرامش و تعلقی که در من ایجاد می کنند صرفا توهم نیست.
به این ترتیب، مسئله به شکلی نسبتا ساده مطرح می شود. برای توضیح دین، برای اینکه دین را از نظر عقلانی قابل فهم کنیم - و این چیزی است که آزاداندیش پیشنهاد می کند - باید در جهانی که با مشاهده برای ما قابل دسترس است، به مدد استعدادهای انسانی مان، منبع انرژی ای فراتر از آن چه فرد در اختیار دارد و با این حال می تواند با وی ارتباط برقرار کند، بیابیم.
من از خود می پرسم که آیا می توان این منبع را در جایی دیگر جز در زندگی خاصی که از تجمع انسان ها سرچشمه می گیرد یافت؟
در واقع، ما می دانیم که وقتی انسان ها جمع می شوند و وقتی زندگی مشترکی دارند، از پیوندشان نیروی استثنایی متراکمی پدید می آید که بر آنها غلبه کرده، به هیجانشان می آورد و ندای حیاتی شان را به درجه ای می رساند که پیش از این در زندگی خصوصیشان نمی شناختند. انسان ها گاه تحت تاثیر عمل جمعی دچار هذیان هایی می شوند که آنها را به ارتکاب اعمالی می کشاند که در حین آن خود را باز نمی شناسند.
من اینجا امکان ارائه تحلیل ها و وقایعی که این نظریه بنیادی بر آنها مبتنی است، حتی به اختصار، ندارم. تنها خود را به این محدود می کنم تا مخاطبانی را که آثار مرا نخوانده اند پیشاپیش مطلع کنم که این نحوه فهم و توضیح دین، اگر به شکل حقیقت اثبات شده ارائه نمی شود، معذلک مبتنی بر بینش دیالکتیکی صرف هم نیست.
تنها یک فرضیه انتزاعی و فلسفی محض نیست، بلکه مبتنی بر امور واقع و مشاهده تاریخی است و الهام بخش آثار بسیاری بوده است و به نحو موثری هم هدایتشان کرده است و در نتیجه سنجش تجربی طراوت خود را اثبات کرده است، اما از ذکر دلایل صحت این برداشت پرهیز می کنم، چرا که به زودی به نحوی کاملا غیرجانبدارانه برای شما ارائه خواهد شد و اطمینان دارم که به همین ترتیب نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت.
فقط می خواهم شما را برای این کنفرانس و شرایط مطالعه آن آماده کنم، نه آنکه پیشاپیش درباره آن بحث کنم. به طور خلاصه، توقع من از آزاداندیش این است که خود را در برابر دین در همان وضعیت روحی مومن قرار دهد. تنها به این شرط است که آزاداندیش می تواند امیدوار باشد که مقصود مومن را درخواهد یافت. از او خواهم خواست که دین را همان طور که مومن احساس می کند دریابد، چون حقیقتا دین جز آنچه برای مومن است، چیز دیگری نیست. در نتیجه هرکسی در مطالعه دین نوعی احساس دینی را در نظر نگیرد، نمی تواند در مورد دین سخن بگوید !
او شبیه کوری خواهد بود که درباره رنگ ها حرف می زند.
در حالی که برای مومن آنچه جوهر را می سازد، فرضیه ای موجه یا جذاب درباره انسان یا سرنوشت او نیست، آنچه او را به ایمانش وابسته می سازد، این است که ایمانش جزو وجودش است، به نظرش می آید که نمی تواند از ایمانش بگذرد بی آنکه چیزی را در درون خود از دست دهد و در ازای این از دست دادن به نوعی افسردگی و کاهش سرزندگی همچون افت دمای اخلاقی اش برسد. در یک کلام شاخصه مذهب تاثیر حرکت زایی است که بر وجدان انسان ها دارد. توضیح دین، قبل از هر چیز تشریح این تاثیر است.حال وقت آن است که مومنان آزاده را مخاطب قرار دهم. انسان هایی که در عین پایبندی به دین یا به یک حکم دینی، در مطالعه و سنجش آن به حریت فکری شان نیز وفادارند و می کوشند تا آنجا که ممکن است آن را به تمامی حفظ کنند، با آنها به زبان دیگری سخن خواهم گفت.
من از آنها خواستار همدلی هستم و فکر می کنم برداشتی که سعی در قبولاندنش دارم، شایسته این همدلی هست. مسلما اگر به یک دستورالعمل دینی به شکل انحصاری و غیرقابل بحث پایبند باشیم، اگر فکر کنیم که به مرتبه نهایی حقیقت دینی دست یازیده ایم، فهم متقابل ناممکن خواهد بود و حضور من در اینجا دیگر معنایی نخواهد داشت، اما اگر این احکام را موقتی تلقی کنیم و فکر کنیم که اینها ابدی نیستند و فقط چند صباحی دوام خواهند یافت و اگر فکر کنیم اینها همگی ناقص اند و آنکه مهم نه صورت این افراد که محتوایی است که دربرمی گیرند و این احکام بیان کم و بیش نسبی آن اند و در نتیجه باید برای دریافت معنای پنهان و درونی آنها از سطح و صورتشان گذشت، در این صورت فکر می کنم بتوانم با یک توافق مشترک کاری را با هم تا مرحله ای پیش ببریم.
اما در این کار نیز باید به نوعی ذهن آزاد دست یافت. باید تا مدتی نوعی شک دکارتی را تجربه کرد. تا آن حد که به دستورالعمل مورد اعتقادمان بدگمان شویم، اما لااقل موقتا باید آن را به بوته فراموشی سپرد، حتی اگر بعدها دوباره بدان بازگردیم. وقتی از سلطه بلامنازع این احکام ظاهری رها شدیم، دیگر مرتکب خطا و بی عدالتی نخواهیم شد. خطا و بی عدالتی ای که برخی از مومنانی که شیوه تفسیر مرا از دین کاملا غیردینی نامیده اند بدان دچار شدند.
هیچ تفسیر عقلانی ای از دین که عمیقا غیردینی باشد ممکن نیست، تفسیر غیر مذهبی از دین تفسیری خواهد بود که منکر امری است که فهم آن را در دستور کارش قرار داده است (کف زدن حضار). هیچ چیز بیشتر از این با روش علمی مغایر نیست. این امر (دین) را می توانیم به نحو متفاوتی بفهمیم، می توانیم حتی به جایی برسیم که آن را نفهمیم، اما نمی توانیم منکرش شویم. در واقع وقتی که دیگر نخواهیم دین را با این یا آن اصل اعتقادی اشتباه بگیریم، آنچه بیش از هر چیز در دین خواهیم دید، مجموعه ای از آرمان ها خواهد بود که انسان را فراسوی خویش به اعتلا وامی دارد، او را به جایی می رساند که از منافع مادی و معمول خود جدا می شود و زندگی ای را تجربه می کند که از نظر ارزشی و حیثیتی فراتر از زمانی است که او فقط به فکر تامین معاش خود بود.
در حالی که نظریه من، که هم اینک در مورد آن با شما سخن خواهم گفت و در اینجا فقط خطوط کلی اش را یادآوری کردم،این است که در ورای همه اصول اعتقادی و همه شعائر سرچشمه ای برای حیات مذهبی است، سرچشمه ای به قدمت بشریت، که هیچ گاه خشک نخواهد شد و آن سرچشمه ای است که از ادغام ضمیر انسان ها و اتفاق آنها در یک اندیشه همداستانی شان در یک کار و از عمل اخلاقا طراوت بخش و برانگیزاننده ای که تجمع انسان ها بر اعضای خود اعمال می کند، ناشی می شود. آیا در این سخن پیشنهادی نمی بینید که بتوانیم حول آن اتفاق نظر داشته باشیم؟ بی شک شما می توانید فکر کنید که این تفسیر از حیات دینی کافی نیست، که زندگی فراتر هست که ازمنشائی دیگر نشات می گیرد.
اما آیا قابل توجه نیست که بتوانیم اعتراف کنیم که در ما، نیروهای مذهبی ای وجود دارند و بر ماست که استخراجشان کنیم، احضارشان کنیم و اینکه حتی نمی توانیم به وجود آورنده این نیروها نباشیم، تنها به این دلیل که ما نزدیک می شویم، فکر می کنیم احساس می کنیم و مشترکا دست به عمل می زنیم.
سابق بر این یک سخنران، با اشاره به آسمان ها با ژستی پیامبرانه به ما می گفت که آسمان ها خالی می شوند و ما را به برگرفتن نگاهمان از آسمان و دوختنش به زمین فرا می خواند، به این معنا که قبل از هر چیز به بهترین شکل تامین منافع اقتصادی مان را وجه همت خود قرار دهیم. گفته شد که این صورت بندی کفرآمیز اسست. نه، نباید هیچ گاه از خالی شدن قطعی آسمان ها هراسی داشت، چرا که این ما هستیم که آسمان ها را پر می کنیم.
تصویری که ما در آسمان ها می اندازیم، تصویر بزرگ شده خودمان است و تا زمانی که جوامع انسانی وجو داشته باشند، از سینه خود آرمان ها بزرگی را بر خواهند کشید و انسان ها خدمتگزار این آرمان ها خواهند شد. در این شرایط، آیا مجاز نیستیم بگوییم که برداشتی اجتماعی از دین ضرورتا تا حیات خود را از دم مذهبی ای می گیرد که چشم فروبستن بر آن دور از انصاف خواهد بود.
اما برای تدقیق این اندیشه ها بیاییم کمی تصور کنیم، ببینیم دین آینده، یعنی دینی که به ریشه های اجتماعی خود واقف تر است، چه خواهد بود؟ مسلما در این کار بایستی بسیار محتاط بود. تلاش برای پیش بینی این چنین دینی تحت چه شکل مشخصی می تواند ظاهر شود کاملا بیهوده بوده است، اما آنچه می شود کم و بیش تصور کرد این است که این نیروهای اجتماعی اند که حامل آن خواهند بود.
اگر امروز زندگی مذهبی ما بی فروغ شده است، اگر نوزایی های موقتی که اعلام می کنند تنها تحرکاتی سطحی و گذرا هستند، به این دلیل نیست که از این یا حکم دینی روی گردانده ایم بلکه از آن روست که قدرت خلاق آرمان های ما تضعیف شده است، چرا که جوامع در حال گذار از یک دوره تزلزل عمیق هستند. به یک معنا جوامع ما می توانند به این تزلزلی که محتملش می شوند مفتخر باشند، چراکه این تزلزل از این ناشی می شود که آنها با گذشتن از یک دوره تعادل که در آن می توانستند به یمن گذشته خود زندگی راحتی داشته باشند، ناگزیر از تجدد خود هستند و خویشتن را به سختی و با درد جست و جو می کنند.
آرمان ها و الهه هایی که تجسم این آرمان ها بودند امروزه در حال مرگ اند، چرا که دیگر به قدر کافی پاسخگو نیازهای جدیدی که در حال شکل گیری اند نیستند و آرمان های جدیدی که برای ما و جهت دادن به زندگی ما لازم اند، هنوز به دنیا نیامده اند. بدین ترتیب ما در دوره ای واسط زندگی می کنیم، دوره سردی اخلاقی که مبین جلوه های متنوعی هستند که ما هر لحظه شاهدان مضطرب و مغموم آنهاییم. اما کیست که احساس نکند در اعماق جوامع حیات متراکمی در حال تکوین است، حیاتی که درصدد جست وجوی راه های خروج خود است و بالاخره هم این راه ها را خواهد یافت و این همان چیزی است که به ما دلگرمی می دهد.
ما در پی عدالت برتری هستیم که هیچ کدام از احکام موجود به نحو رضایت بخشی بیانگر آن نیستند. اما این امیال تاریکی که درون ما جریان دارند سرانجام روزی به خود آگاه تر خواهند شد، در صورت های معینی خود را تعریف خواهند کرد، انسان ها حول این دستورالعمل گرد خواهند آمد و مرکز تبلور اعتقادات جدیدی می شوند و اما در مورد آنچه به وجه صوری این عقاید مربوط می شود، باید گفت که این چیزی است که جست و جوی فهم و دریافتش بی فایده خواهد بود. آیا آنها عام، مجرد و انتزاعی خواهند بود ؟آیا چهره انسان هایی که تجسم و نماینده این اعتقادات خواهند بود نمود خواهند یافت؟ اینها حوادث غیرقابل پیش بینی تاریخی هستند.
تنها چیزی که اهمیت دارد این است که فراسوی سرمای اخلاقی که بر سطح زندگی اجتماعی ما حکفرماست، منابع سوختی را که جوامع ما حامل آن اند احساس کنیم. حتی می توان از این پیشتر رفت و با کمی دقت گفت که در چه منطقه ای از جامعه این نیروهای جدید مشخصا در حال شکل گیری هستند؛ در طبقات مردمی .

امیل دورکیم
ترجمه؛ سارا شریعتی

منبع : روزنامه ایران