سیاستهای تولید محصول سالم مدیریت تلفیقی آفات و بیماریهای گیاهیIPM ـ بخش اول

● IPMیا مدیریت تلفیقی آفات:
این رویکرد پایدار بر کنترل آفات بوسیله‌ی تلفیق ابزارهای بیولوژیکی، زراعی، فیزیکی و شیمیایی در مسیری که مخاطرات اقتصادی،‌ بهداشت و زیست محیطی را به حداقل برساند توجه بسیاری دارد، IPM از شناخت آفت، محصول و شرایط زیست محیطی برای انتخاب بهترین تلفیق استراتژی‌های مدیریتی استفاده می‌کند.
● اسپور قارچ:
سلول‌های جنسی قارچ‌هاست که از نظر شکل، رنگ، اندازه، تعداد سلول نحوه‌ی تشکیل و غیر متنوع می‌باشند و از روی خصوصیات آنها می‌توان شناخت، اسپور قارچ‌ها از نظر شکل، رنگ، اندازه، تعداد سلول نحوه تشکیل و غیرمتنوع می‌باشند و از روی خصوصیات آنها می‌توان شناخت، اسپور قارچ‌ها به دو طریق جنسی و غیر جنسی تشکیل می‌گردند.
▪ خبرنگار:
مدیریت تلفیقی آفات یا IPM امروزه به عنوان یکی از روش‌های موثر در کاستن مصرف نهاده‌های شیمیایی و تولیدات غذایی سالم مطرح است؛ شما یکی از تولیدکنندگان محصول سالم در کشور هستید و ۴ محصول تولیدی شما (گوجه فرنگی، خیار گلخانه‌ای، فلفل و خربزه درختی) تائیده‌ی عدم وجود باقیمانده‌ی سموم و موادشیمیایی را کسب کرده‌است، برای خوانندگان توضیح دهید که چه طرح‌هایی برای ‌مدیریت تلفیقی آفات و بیماری‌ها (IPM) به اجرا در آورده‌اید؟
ـ طاهری:
یکی از موضوعات کاری مهم در کشاورزی به کارگیری روش مدیریتی IPM است. به باور من باید در شروع کار، نگرش‌ انجام کارگروهی را در میان کشاورزان و جوامع روستایی بوجود آورد زیرا اکثر این افراد نگرش و افکارشان فردی‌ست و با این دیدگاه نمی‌توان کار مفید و سودمندی در بخش کشاورزی انجام داد؛ پس از آن مشکلات بخش کشاورزی را باید الویت بندی کرد، به باور من مهم‌ترین مشکل مربوط به آلودگی‌ها و پس ماند‌های سموم است که ما سعی کردیم از پیشروی آلودگی مواد شیمیایی در بخش کشاورزی تا حد ممکن بکاهیم.
متاسفانه هر روز سموم جدید و متنوعی وارد بازار می‌شوند و مصرف روز افزون این مواد بسیار نگران کننده است این درحالی‌ست که این موضوع برای تعداد بی شماری از تولیدکنندگان بی اهمیت است بنابراین ما سعی کردیم موضوع کاهش آلاینده‌ها را در اولویت کاری خود قراردهیم.
ـ دکتر رضوی:
مدیریت تلفیقی (IPM) حدود ۳۵ سال پیش برای اولین بار در دانشگاه بوعلی همدان و هم‌چنین در استان لرستان مطرح و قرار بر آن شد که در دانشگاه شمال کشور مرکزی به منظور پیگیری و اجرای این نوع از مدیریت تاسیس شود که متاسفانه این طرح اجرا نشد.
پس از آن کارشناسان FAO به‌منظور اجرای طرحی دراین باره (بر روی گیاه برنج) با ما ارتباط برقرار کردند و در ادامه توانستیم طرح‌هایی را در استان سمنان، بر روی آفت سن گندم و هم چنین محصول پسته‌ی دامغان و سیب زمینی شاهرود اجرا و کارگاه‌های بی‌شماری نیز برگزار کنیم.
بر اساس طرح‌های پیشنهاد شده از سوی سازمان خواروبارجهانی (FAO) طرح‌هایی به‌صورت پایلوت بر روی محصولات انگور، خرما و برنج و هم چنین محصولات گلخانه‌ای ورامین و جواد آباد اجرا شد.
البته نمی توان ادعای تولید محصولات ارگانیک را داشت اما می توانیم بگوییم که محصولات ما سالم هستند.
ـ رحمانیان:
متاسفانه مصرف سموم در کشورما بسیار بالاست هم اکنون IPM یکی از رشته‌های مدیریتی دارای اهمیت و فعالیت بالا در جهان است. در کشورما نیز چند NGO در این زمینه فعالیت می‌کنند. دولت و معاونت ترویج نیز بودجه‌ی مختصری برای اجرای IPM اختصاص داده‌اند.
طرح اجرای مدیریت تلفیقی در تولید خیار گلخانه‌ای را با همکاری آقای طاهری و سازمان ملل چند سال پیش انجام دادیم؛ هم‌چنین طرح‌هایی در ارتباط با تولید پسته داشتیم.
▪ خبرنگار:
وجود چه مشکلی در عرصه‌ی کشاورزی منجر شد که شما به تولید محصولات سالم بدون مصرف سم و کود شیمیایی گرایش پیدا کنید؟
ـ طاهری:
پیش از انقلاب سبز، به‌دلیل مصرف کم کود و مواد شیمیایی، مشکلات بخش کشاورزی بسیار کمتر بوده است، متاسفانه افزایش انواع امراض و آفات در اوج مصرف سموم و کودهای شیمیایی مشاهده شده‌اند؛ ما نیز مدتی بود به این نتیجه رسیدیم که با وجود مصرف سموم، آفات و بیماری‌های گیاهی از بین نمی‌روند، بنابراین تصمیم گرفتیم از روش‌های دیگری برای برطرف کردن مشکلات پیش رو استفاده کنیم.
ـ رحمانیان:
در حدود ۴۰ ـ ۳۰ سال پیش محققین سازمان‌ها و موسسات تحقیقاتی متوجه شدند که استفاده از بذور اصلاح شده و سموم جدید تولید محصولات را بالا می‌برد؛ بنابراین تکنولوژی تولید بذر، سموم و کودهای شیمیایی را به کشورهای جهان سوم وارد و از آن به‌عنوان انقلاب سبز یاد کردند.
در کشورما نیز هم‌زمان با اصلاحات ارضی، انقلاب سبز مطرح شد و آمریکایی‌ها استفاده از سموم و کودهای شیمیایی را در کشور ترویج دهند که متاسفانه این روند هم چنان ادامه دارد.
ـ طاهری:
استفاده از این سموم و تکنولوژی‌های نوین منجر به پیدایی آفات و بیماری‌های جدید در اراضی کشاورزی می شود. براساس تجربیات و علوم کشاورزی به این نتیجه رسیدیم، پس از آن که سمپاشی به منظور نابودی آفات انجام شد درصد کمی از این آفات از خود مقاومت نشان داده و از بین نمی روند، در واقع آنها ژن مقاومت به این نوع از سم را دارند و با توجه به آن که گونه‌های فاقد این ژن از بین رفته اند بنابراین گونه‌های مقاوم جفت گیری کرده و قادر هستند ژن مقاومت را به نسل‌های جدید منتقل کنند؛ این موضوع بسیار خطرناک است چراکه این آفات مقاوم با سموم قدیمی از بین نمی روند بنابراین کشاورزان از سم بیشتری برای نابودی آنها استفاده خواهند کرد و یا مجبور هستند سموم جدیدی را در مزارع خود امتحان کنند.


خبرنگار:
استفاده از مبارزات بیولوژیک یکی از راهکارهای بسیار مهم است که نقش بسیار مهمی در کاهش مواد شیمیایی می‌تواند ایفا کند؛ آیا شما از حشرات مفید و پارازیته به هنگام شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی در مزارع خود استفاده می‌کنید؟
ـ طاهری:
کشاورزان در گذشته بر این باور بودند که هر جنبنده و موجود زنده‌ای را غیر از محصول هدف آفت بدانند، این درحالی ست که برخی از حشرات علاوه برآن که به محصولات کشاورزی آسیب نمی رسانند، می توانند در به تعادل رساندن جمعیت آفات و امراض گیاهی نیز مفید باشند.
لازم به توضیح است ما استفاده از روش مدیریت تلفیقی را با مبارزه‌ی سن گندم شروع کردیم به نحوی که در طی مدت یک سال توانستیم مناطق زمستان گذرانی این آفت را شناسایی کنیم و درنهایت ۵ ـ ۴ روش IPM جدید را اعمال کنیم.
ما باید توانایی تشخیص آستانه‌ی خطر را در زمان شیوع آفت داشته باشیم و بتوانیم بهترین شیوه‌ی مدیریتی را اجرا کنیم. با توجه به آن که در برخی از مواقع آفت در مزارع کشاورزی وجود دارد اما نیازی به سم پاشی نیست زیرا استفاده از این مواد بسیار خطرناک و هزینه‌هایی که برای سمپاشی درنظر گرفته می شود از منظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
هم چنین با شناسایی عوامل پارازیته و دشمنان طبیعی موجود در منطقه می‌توانیم روش مبارزه‌ی بیولوژیک را با روش‌های شیمیایی جایگزین کنیم.
از دیگر روش‌های به کار رفته در مدیریت تلفیقی تنظیم زمان کاشت محصول به شیوه‌ای‌ست که پیش از شیوع آفت بتوانیم محصولات را برداشت کنیم که استفاده از بذور زودرس و یا کشت زودهنگام در این مواقع توصیه می شود و با شناسایی آستانه‌ی حمله و خطر آفت می توانیم اقدام مناسبی را اعمال کنیم؛ با توجه به شیوه‌های مبارزاتی مطرح شده می‌توان مصرف سموم شیمیایی را تاحد ممکن کاهش داد.


خبرنگار:
در صحبت‌های خود به این موضوع اشاره کردید که در تولید برخی از محصولات همانند گندم و جو از سم شیمیایی استفاده نمی‌کنید، برای خوانندگان توضیح دهید به هنگام مواجه شدن با آفات و بیماری‌های گیاهی در مراحل کاشت، داشت و برداشت چه سیاست‌هایی را در این باره اعمال می کنید؟
ـ طاهری:
پیش از کشت گندم و جو برنامه ریزی می کنیم، برای نمونه ابتدا منطقه را شناسایی و از زمان ریزش محصول و حمله‌ی نهایی آفت آگاه می شویم، آفت همیشه وجود دارد، ما می توانیم برداشت محصول را پیش از حمله‌ی نهایی آفت انجام دهیم.
هم چنین از زنبورها که دشمنان طبیعی سن گندم هستند می توانیم در مبارزات بیولوژیک استفاده کنیم. گفتنی ست مراحل ۳ و ۴ پورگی در سن گندم بیشترین آسیب را به مزرعه وارد می کند ما باید پیش از آن که آفت به این سن برسد، محصول مان را برداشت کنیم. سن‌ها معمولاً به محصولات دیر کشت حمله می‌کنند، بنابراین محصولات ما آلوده خواهند شد و محصول سن زده را کارخانجات نخریده و برای دام نیز قابل مصرف نخواهد بود.
بنابراین کشاورزان تشویق به یادگیری روشی می شوند که بدون به کارگیری از نهاده‌های شیمیایی بتوانند محصول سالم و بدون آفت زدگی را تولید و برداشت کنند، علاوه بر آن‌که به‌دلیل عدم سمپاشی در هزینه‌ها صرفه جویی شده و برای بهره‌برداران مقرون به صرفه است.
باید به این نکته توجه داشت که بیشتر کشاورزان به‌دلیل عدم آگاهی نسبت به مسائل زیست محیطی بی توجه بوده و تنها به جنبه‌های اقتصادی تولید محصولات اهمیت می دهند.
لازم به توضیح است به دلیل آن که گندم محصول استراتژیک و نان غذای اصلی مردم است دولت سعی دارد راندمان تولید گندم و کیفیت آن را حفظ کند بنابراین در طرح مبارزه با سن گندم نهادهای منطقه‌ای و دولت همکاری‌های مناسبی دراین باره داشتند.
باوجود سازگاری بالا و چرخه‌ی زندگی سن گندم، این آفت توسط سم تماسی از بین می‌رود. (سموم ۲ نوع‌اند:
۱) سیستماتیک که جذب شیره پرورده می‌شوند
۲) تماسی که در سطح گیاه قرار می گیرند)
‌● اجرای مدیریت تلفیقی در تولید محصولات گلخانه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است
▪ خبرنگار:
علاوه بر مبارزه با سن گندم، طرح مدیریت تلفیقی را در ارتباط با چه محصولات دیگری اجرا کرده‌اید؟
ـ طاهری:
مدیریت گلخانه‌ها نیز درعرصه ی کشاورزی و باغبانی از اهمیت بالایی برخورداراست؛ حدود ۵ ـ ۴ سال است که گلخانه‌ها توسعه‌ی قابل توجهی داشته‌اند. شاید برای خوانندگان جالب باشد که بدانند میان سال های ۸۰-۱۳۷۹ تعداد گلخانه‌های دشت گرمسار ۵ ـ ۴ بودند و پس از گذشت دو سال این تعداد به ۹۰ تا ۱۲۰ گلخانه رسید. الگوی غذایی مصرف کنندگان به شیوه‌ای تغییر کرده بود که آنها در تمام وعده‌های غذایی خود از محصولات گلخانه‌ای استفاده می‌کردند.
با درنظر گرفتن استقبال بی نظیر از محصولات گلخانه ای، اما متاسفانه درمحیط های تولید این محصولات دو عامل مساعد برای رشد آفات و بیماری‌ها یعنی گرما و رطوبت وجود دارد این درحالی ست که هوا به میزان مورد نیاز جریان ندارد بنابراین گلخانه محیط بسیار مناسبی برای رشد عوامل بیماری زا به‌ویژه قارچ‌هاست؛ تولید کننده درک و آگاهی مناسبی از آفات و امراض گیاهی ندارد و این موضوع منجر به پیدایی مشکلاتی در محیط های گلخانه‌ای می‌شود.
متاسفانه بیشتر کشاورزان ما از مبارزات شیمیایی پیش از بروز و شیوع آفات و بیماری‌ها استفاده می کنند به شیوه‌ای که پیش از کشت محصول خود سموم را با میزان مشخص و در برخی از مواقع دلخواه باهم مخلوط می کنند و مزارع خود را سمپاشی می کنند؛ این در حالی ست که تولیدکنندگان ما باید بتوانند آستانه‌ی خطر را بشناسند تا بتوانند تصمیمات درستی در ارتباط با زمان و شیوه ی مبارزه بگیرند.
یکی دیگر از مشکلات اراضی کشاورزی استفاده‌ی تولیدکنندگان از سموم قارچ کش‌ و آفت کش با دوره‌ی کارنس بالاست، بسیاری از تولیدکنندگان خیار گلخانه‌ای این محصول را از هنگام گلدهی تا میوه دهی سمپاشی می کنند که با توجه به آن‌که آفات در بخش زیرین برگ هستند و محصول در هنگام سمپاشی و پس از آن در معرض مستقیم باد و آفتاب وجود ندارند بنابراین هیچ گونه عامل طبیعی برای کاهش اثر سموم وجود ندارد.
مصرف این سموم علاوه بر آن‌که تاثیری در کنترل جمعیت آفات موجود در گل‌خانه ندارند منجر به جذب بخش عمده‌ای از آن توسط گیاه و هم چنین ورود به آب و خاک و بدن تولید کننده و کارگر سم پاش می شود.
این مواد منجر به آسیب رساندن به بدن تولیدکنندگان و مصرف کنندگان و هم چنین آلودگی منابع آب سفره‌های زیرزمینی و خاک می شوند؛ شایان ذکر است با آزمایش خاک‌های کشاورزی می توان مواد موثره سمومی را پیدا کرد که سال‌های بسیاری ست که در کشور مصرف نشده‌اند.
در گذشته مردم از سم DDT به عنوان معجزه گر در بخش کشاورزی یاد می کردند این درحالی ست که درحال حاضر استفاده از این سم ممنوع بوده و از محصولات سرطان زا محسوب می‌شود.
در حال حاضر ما از راهکار مدیریت تلفیقی آفات (IPM ) برای تولیدات خود استفاده می کنیم و توانسته ایم در این باره سایر کشاورزان در شهرستان‌های دیگر را نیز با خود همراه کنیم.
▪ خبرنگار:
در گفته‌های خود به این موضوع اشاره کردید؛ با توجه به آن‌که محیط گلخانه بسته می‌باشد، شرایط بسیار مناسبی را برای شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی فراهم می‌کند، شنیده‌ها حاکی از آن است که مصرف مواد شیمیایی در تولید محصولات گلخانه‌ای بسیار بالاست و باتوجه به آن‌که بیشتر این محصولات مصرف تازه خوری دارند در بسیاری از مواقع تولیدکننده پس از استفاده از نهاده‌های شیمیایی و بدون توجه به گذراندن دوره‌ی کارنس در این محصولات آنها را برداشت کرده و به بازار عرضه می‌کند، بنابراین مدیریت تلفیقی محصولات گلخانه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است شما در تولید محصولات گلخانه‌ای از چه راهکارهایی برای کاهش نهاده‌های شیمیایی استفاده می‌کنید؟
ـ طاهری:
ما فعالیت خود را با مدیریت گلخانه‌ و آفات گلخانه‌ای آغاز کردیم، از عوامل مهمی که منجر به پیدایی آفات و بیماری در گلخانه می شود گرما و رطوبت است که باید به درستی کنترل شوند.
باتوجه به آن‌که آفتاب‌دهی برای ضدعفونی خاک محصولات گلخانه‌ای فایده ندارد بنابراین کشاورزان در بیشتر مواقع برای نابودی آفات گلخانه ای از قارچ کش و سموم خطرناک شیمیایی در خاک استفاده می کنند.
گفتنی‌ست به دلیل آن‌که محیط گلخانه محدود و محصور است پس مانده‌ی سموم و قارچ کش‌ها در خاک ‌باقی مانده و با گذشت زمان خاک آلوده‌تر می‌شود.
متاسفانه در برخی از موارد مشاهده می شد با وجود آن‌که کشاورزان از قارچ‌کش به میزان زیاد استفاده می کردند اما هم چنان بیماری‌های گلخانه‌ای همانند بوته میری که عامل آن در خاک است، گلخانه را از چندین جهت آلوده می کرد.
در این مواقع ما به کشاورزان متذکر می شدیم که باتوجه به وضعیت موجود گلخانه (آلودگی ۹۰ ـ ۸۰ درصدی محصولات) تنها می‌تواند از سموم شیمیایی دیگر یا دز بالاتر استفاده کند.
مدیریت کشاورزی باید به صورت پایه‌ای و اساسی باشد، به شیوه‌ای که می توانیم با برنامه‌ریزی مناسب در جهت کاهش توانمندی‌های آفات و بیماری‌ها حرکت کنیم. با توجه به آن که اسپورهای قارچ یا عوامل بیماری زای قارچ بوته میری در خاک باقی می ماند در زمانی که پیش از کشت خاک هوادهی نشود، رطوبت فراوان بوده و خاک زه‌کش مناسب نداشته باشد بنابراین اسپور داخل خاک فعال شده و شروع به رشد و تکثیر خواهد کرد.
ما برای مدیریت بیماری بوته میری تصمیم گرفتیم در یک واحد ۴۰۰ متری در ۱۰ تیمار، همراه با شاهد کار را شروع کردیم، بنابراین ترکیبات گوناگونی را توانستیم فراهم کنیم؛ در ابتدا عوامل و عناصر خاک را تحت کنترل قراردادیم و از ماسه‌ی شسته و کود حیوانی موجود در منطقه استفاده کردیم.
گفتنی ست هنگامی که کشت محصول در گلدان انجام شود به دلیل محدود شدن فضا، اسپورها نمی‌توانند به راحتی منتقل شوند و دیگر محصولات را آلوده کنند به عبارت دیگر هر گلدان نقش یک واحد را پیدا کرده و چنان‌چه دچار مشکل شود می‌توانیم گلدان را از گلخانه خارج کنیم تا بیماری شیوع پیدا نکند؛ هم چنین هوادهی خاک نیز پیش از کشت محصول می تواند نقش بسزایی در نابودی اسپورهای باقیمانده در خاک و رشد تغذیه‌ی ریشه های گیاهی داشته باشد.
از سویی با اصلاح ساختار گلخانه آن‌را به شیوه‌ای طراحی کردیم تا بتوانیم دمای مناسب را در اختیار بوته‌ها قراردهیم؛ مدیریت دریچه‌ها و هوادهی خاک و محیط گلخانه کمک مهمی در تنظیم رطوبت خاک و فضای گلخانه و جلوگیری از تنش حرارتی داشت.
با تاسیس اتاقک استریلی توانستیم رفت و آمد افراد را کنترل و مانع از انتقال آلودگی توسط این افراد به محوطه شویم. ما علاوه بر آن که پس مانده‌ی فرعی در ارتباط با محصولات گلخانه‌ای نداشتیم، بلکه در انتهای کار کاهش ۶۵ ـ ۶۰ درصدی مصرف آب و هم‌چنین کاهش مصرف کودهای محلول و شیمیایی از دستاوردهای ما بود که این موضوع توانست تاثیر بسیار مثبتی بر روی کشاورزان داشته باشد.
از سوی دیگر در تعداد بسیاری از گلدان‌ها کمپوست را جایگزین کودهای قدیمی کردیم؛ این امر منجر به آن شد که علاوه بر استفاده‌ی بهینه از آب و کود، بستر نیز آلوده نشود.
هنگامی‌که بستر رشد، زه‌کش مناسب داشته باشد، منجر به حرکت و نفوذ آب از میان ذرات خاک و در نهایت خروج آب‌های اضافی محبوس و بازگشت آن به چرخه‌ی بازیافت می‌شود؛ گفتنی ست زه‌کش مناسب علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب محیط را برای رشد و تکثیر قارچ‌های بیماری‌زا نامساعد خواهد کرد.
باید درنظر داشت افزایش آبیاری منجر به شیوع بیماری‌های قارچی در زمین‌های کشاورزی می‌شود، این درحالی ست که عدم آبیاری نیز موجب تنش خشکی و در نتیجه تنش محصول و گل همراه است و باعث پایین آمدن راندمان می‌شود و این موضوع برای تولید کننده مطلوب نیست.
▪ خبرنگار:
الگوها و روش‌هایی را که برای اعمال مدیریت تلفیقی به‌کار می‌برید داخلی و بر اساس شرایط کشور طراحی می شوند یا از الگو و مدل‌های بین المللی دراین باره استفاده می کنید؟
ـ طاهری:
الگوها ابتکار کشاورزان و کارشناسان داخلی است.

گفت وگو: مهندس مرجان طاووسی
خبرنگار مهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا