تربیت جوان از دیدگاه معصومان علیهم السلام

● ابزارهای مهم تربیت دینی و معنوی:
الف) زمینه درونی جوانان
جوانان سرزمینهای آماده و حاصلخیز برای افشاندن بذر ایمان ومعنویت‏شمرده می‏شوند و بیش از دیگران زمینه پذیرش ایمان ومعنویت دارند. رسول خدا(ص) فرموده است: «شما را به نیكی درباره جوانان سفارش می‏كنم. به درستی كه قلوب آنان نرمتر ومهربانتر است. (برای پذیرش فضیلتها آماده‏تر است) (وقتی)خداوند مرا، بشارت دهنده و انذاركننده; بر انگیخت، جوانان بامن پیمان بستند و پیران به مخالفت‏برخاستند...» (۱)
اسماعیل بن فضل هاشمی می‏گوید: به امام باقر(ع) گفتم: مرا ازسبب تفاوت یعقوب و یوسف آگاه ساز. هنگامی كه فرزندان یعقوب(ع)به او گفتند: ای پدر! بر تقصیراتمان آمرزش طلب كه ما درباره‏یوسف گناه كردیم. یعقوب(ع) فرمود: بزودی از درگاه خدا برای‏شما آمرزش می طلبم; (۲) ولی هنگامی كه به یوسف(ع) گفتند: خداوندشما را بر ما مقدم داشت و ما خطا كردیم; یوسف(ع) فرمود: امروزشرمنده نباشید، من عفو كردم، خداوند گناه شما را ببخشد كه اومهربانترین مهربانان است. (۳)
امام(ع)فرمود: (علت اینكه یوسف‏بی‏درنگ بخشید، آن است كه) قلب جوان نرمتر و مهربانتر ازكهنسال است. درطول تاریخ اسلام بسیاری از جوانان به مقامات‏بالای معنویت دست‏یافتند. (۴)
ب) قرآن
قرآن كتاب هدایت است و هر انسان با سوادی، به فراخور ظرفیت‏خود، از آن بهره می‏گیرد. جوان، به خاطر ویژگیهای خاص خود،بیشتر به انس با قرآن نیاز دارد تا در پرتو آن برای طی مسیرپرپیچ و خم زندگی ره توشه‏ای مطمئن فراهم آورد. امام صادق(ع)فرمود: كسی كه قرآن تلاوت می‏كند، اگر جوان مومن باشد، قرآن باگوشت و خونش آمیخته می‏شود. (۶)
ج) عبادت
عبادت و پرستش لازمه بندگی است. عبادت اوج ارتباط بنده و معبوداست. عبادت منبعی مطمئن برای آرامش است. جوانی دوره حساس وپرمخاطره زندگی است. اضطرابها، نگرانیها، ناكامیها و... همه‏در پرتو عبادت و بندگی از زندگی پرتلاطم جوان رخت‏بر می‏بندد وزندگی‏اش از اطمینان و امید سرشار می‏شود. پیامبر اكرم(ص)فرمود: «خداوند به سبب جوان عبادت كننده بر فرشتگان مباهات‏می‏كند و می‏فرماید: بنده‏ام را بنگرید كه چگونه به خاطر من ازخواهش نفسانی‏اش گذشت.» (۷)
آن حضرت همچنین فرمود: «در روزی كه‏سایه‏ای جز سایه الهی نیست، هفت دسته در سایه عرش الهی قراردارند: امام عادل، جوانی كه در عبادت خداوند رشد كرده باشدو...» (۸)
د) شناخت دین
آگاهی جوان از دین در تربیت او نقشی مهم دارد. بر جوان مسلمان‏ضروری است كه با علوم دینی و مسایل آن آشنا باشد و احكام الهی‏را بداند. امام باقر(ع) فرموده است: «اگر جوان شیعه‏ای را نزدمن آورند كه تفقه در دین نمی‏كند، او را با مجازاتی دردناك‏كیفر خواهم داد.» (۹)
شناخت دین و احكام آن تا آنجا اهمیت داردكه در روایات مرحله‏ای از مراحل تربیت‏شمرده شده است. امام‏صادق(ع) فرمود: «فرزند آدم هفت‏سال اول باری می‏كند، هفت‏سال‏دوم نوشتن فرا می‏گیرد و هفت‏سال سوم مسایل حلال و حرام‏می‏آموزد.»
ه) توبه
جوان در معرض لغزشها و خطاهاست و دامهای شیطان برای فریب اومهیاتر است. بدین سبب به ارتباط با خداوند و حضور در مجالس‏دعا، انابه و استغفار بیشتر نیاز دارد. جوان با آب زلال توبه‏روح و جان غبار گرفته‏اش را شتسشو می‏دهد و خود را برای پیمودن‏سریعتر مسیر تكامل آماده می‏سازد. فراهم كردن زمینه توبه وتوجه دادن جوان به این عنصر سازنده بخشی از تربیت دینی ومعنوی اوست. رسول اكرم(ص)می‏فرماید:«خداوند (ص)وان توبه كننده را دوست دارد.» (۱۱)
آن حضرت همچنین‏فرمود: «هیچ كس نزد خداوند از جوان توبه كننده محبوبتر نیست;و هیچ كس نزد خداوند ازكهنسالی كه بر گناهانش باقی است،مبغوض‏تر نیست.» (۱۲)
● شیوه‏های تربیت جوان
۱) روش درك واقعیات جوانی
بی تردید جوانی از حساسترین و پرمخاطره ترین دوران زندگی است.جوان با همه تواناییها، به خاطر حساسیت مقطع سنی، مشكلات،كمبودها و واقعیات انكار ناپذیر دارد. عدم درك جوان و بی‏توجهی به واقعیات طبیعی‏اش چه بسا، به جای تربیت، سبب گمراهی‏جوان می‏شود. بدین جهت، باید متولیان امر تربیت جوان راموردتوجه قرار دهند; واقعیاتی كه اشاره به برخی از آنها سودمندمی‏نماید:
الف) شدید بودن غریزه جنسی
شدید بودن غریزه جنسی از واقعیات‏انكار ناپذیر دوره جوانی است. این غریزه در جوان طوفانی است.بویژه امروزه كه جوانان اولین هدف تهاجم فرهنگی‏اند و زمینه‏های‏تحریك غریزه جنسی در آنان بیشتر مهیا است.
ب) محدودیت آگاهی و تجارب
جوان به تدریج‏به اطلاعات و آگاهیهادست می‏یابد و اندوخته‏های ناقص خود را تكمیل می‏كند. توجه‏والدین و مربیان به محدودیت معلومات مفید و تجارب عملی جوان‏سطح توقعات آنان را كاهش می‏دهد و معتدل می‏سازد. علی(ع) می‏فرماید: «نادانی جوان معذور و علم و آگاهی‏اش محدوداست.» (۱۳)
بدین سبب اندیشه و نظر سنجیده كهنسالان از نیروی جوان برتراست. علی(ع) فرموده است: «نظر سالخورده از نیرومندی جوان نزدمن محبوبتر است.» (۱۴)
ج) تكامل تدریجی عقل
جوان در مسیر تكامل عقلی است و اندیشه‏اش به تدریج تكامل‏می‏یابد. علی(ع) می‏فرماید: «انسان تا ۲۸ سالگی درحال تكامل‏عقلی است.» آن حضرت همچنین می‏فرماید: «عقل جوان در ۳۵ سالگی‏به نهایت كمال خود می‏رسد و آنچه پس از آن به دست می‏آورد،تجربه است.» (۱۶)
بدین سبب باید در حد معقول از جوان انتظار داشت‏و این ویژگی را در رفتار و موضعگیریهایش مورد توجه قرار داد.این وضعیت، بویژه تا سن ۱۸ سالگی، بیشتر آشكار است. علی(ع)می‏فرماید: «پیوسته عقل و حماقت‏با یكدیگر در تعارضند تااینكه شخص به ۱۸ سالگی می‏رسد. در این هنگام، یكی بر دیگری‏پیروز می‏شود.» (۱۷)د) جنون جوانی
جنون جوانی یكی از بیماریهای روانی است كه هنگام بلوغ در برخی‏از جوانان آشكار می‏شود. رسول گرامی اسلام می‏فرماید: «جوانی‏شعبه‏ای از دیوانگی است.» (۱۸)
متی جوانی حالت دیگری است كه دراین مقطع سنی پدید می‏آید. علی(ع) انواع مستی را چهار نوع(مستی جوانی، مستی ثروت، مستی خواب و مستی ریاست (۱۹) شمرده،می‏فرماید: «شایسته است انسان عاقل خویشتن را از مستی ثروت ومستی قدرت و مستی علم و مستی تمجید و چاپلوسی مستی جوانی دورنگاه دارد; زیرا هریك از این مستی‏ها بادهای مسموم و پلیدی‏دارد كه عقل را می‏رباید و آدمی را سبك می‏سازد.» (۲۰)
ه ) نوگرایی و شیك پوشی
نوگرایی و نوجویی از ویژگیهای جوان است. جوان دوست دارد خودرا نشان دهد و مورد توجه دیگران واقع شود. والدین باید این‏واقعیت را بپذیرند، در حد امكان به خواسته‏های معقول جوان پاسخ‏مثبت دهند و از سختگیری و نه گفتن‏های غیر ضروری، كه به كدورت‏جوان می‏انجامد، بپرهیزند. علی(ع) همراه قنبر به بازار رفت واز فروشنده‏ای پرسید: آیا دو لباس به قیمت پنج درهم دارید؟مرد پاسخ داد: آری، ای امیرمومنان. با این پاسخ حضرت دریافت‏كه فروشنده وی را شناخته است.
پس آنجا را ترك گفت، نزد دیگری رفت و همین پرسش را تكراركرد.فروشنده دوم جواب داد: آری، دولباس دارم; یكی بهتر است وسه درهم می‏ارزد و دیگری دو درهم. حضرت آنها را خرید و لباس سه‏درهمی را به قنبر داد. قنبر گفت: شما به آن سزاوارترید:شمابالای منبر می‏روید و خطبه می‏خوانید.
حضرت فرمود: «انت‏شاب و لك شره الشباب ...; تو جوانی و میل‏جوانی داری. من از پروردگارم شرم دارم و خود را بر تو ترجیح‏دهم.» (۲۱) طبق این روایت علی(ع) به خاطر جوانی قنبر و میل جوان‏به نوپوشی (به اصطلاح امروز «شیك پوشی‏») لباس بهتر و گرانتررا به او داد.
ی ) روش احترام و مسوولیت دادن به جوان
احترام به شخصیت جوان و مسوولیت دادن به او از شیوه‏های مهم‏تربیتی شمرده می‏شود. جوان، با همه مشكلات و واقعیات دوره‏جوانی، برای ایفای نقش و انجام مسوولیتهای مختلف توانایی‏بسیار دارد. عدم اعتماد به جوان و بی‏توجهی به تواناییهای اومانع شكوفایی استعدادهاست و در نتیجه به عدم رشد مطلوب جوان‏می‏انجامد.
سیره گرانسنگ رسول گرامی(ص) در مسیر دشوار تربیت، بهترین‏سرمشق شمرده می‏شود. آن بزرگوار به جوانان اعتماد می‏كرد وكارهایی بس مهم بدانان می‏سپرد.
● در این بخش به نمونه‏هایی ازاین روش پیامبر(ص) اشاره می‏شود.
الف) عتاب بن اسید و ولایت مكه
رسول اكرم عتاب بن اسید را كه‏بیست و یك سال داشت، والی مكه ساخت. و امر فرمود با مردم نمازبگزارد. عتاب بن اسید اولین امری بود كه پس از فتح مكه در مكه‏نماز جماعت اقامه كرد. (۲۲)
ب) مصعب بن عمیر و تعلیم قرآن در مدینه
اسعد بن زراره وزكوان بن عبد قیس از قبیله خزرج در مكه خدمت رسول اكرم(ص)رسیدند و پس از پذیزش اسلام، از حضرت خواستند كسی را با آنهابه مدینه بفرستد تا به مردم قرآن بیاموزد و آنان را به آئین‏اسلام دعوت كند. پیغمبر اكرم(ص) به مصعب بن عمیر، كه جوانی‏نورس می‏نمود و بیشتر قرآن را فراگرفته بود، امر فرمود همراه‏آنان به سوی مدینه حركت كند. مصعب به مدینه رفت و ماموریتش‏را بخوبی انجام داد. او اولین كسی بود كه در مدینه نماز جمعه‏و جماعت‏بر گزار كرد. اسید بن خضیر و سعد بن معاذ به وسیله اومسلمان شدند. او در جنگ بدر در ركاب پیغمبر اكرم(ص) بود. درجنگ احد پرچم مخصوص پیامبر را در دست داشت و در همان جنگ به‏شهادت رسید. (۲۳)
ج) اسامه بن زید و فرماندهی لشكر
پیامبر اكرم(ص) در روزهای‏پایانی زندگی‏اش مسلمانان را برای جنگ با روم بسیج كرد. افسران‏ارشد و بزرگان مهاجر و انصار و شیوخ عرب در آن سپاه حاضربودند. پیغمبر(ص) برای مشاهده سپاه به خارج شهر رفت و با آنكه‏بزرگان حضور داشتند، اسامه‏بن زید را به فرماندهی برگزید. برخی‏بر این انتخاب اعتراض كردند و ناخشنود شدند. رسول اكرم(ص) ازشنیدن سخنان آنان خشمگین شد.منبر رفت و پس از ستایش خداوند فرمود: مردم، این چه سخنی است‏كه بعضی شما در باره فرماندهی اسامه می‏گویید؟ اگر شما امروزبه فرماندهی اسامه معترضید پیشتر در باره فرماندهی پدرش نیزاعتراض كردید. به خداوند سوگند، دیروز زید بن حارثه برای‏فرماندهی لشكر شایسته بود و امروز فرزندش اسامه شایستگی دارد.باید همه شما از او اطاعت كنید. (۲۴)
۳) روش محبت و رفاقت
محبت داروی بی‏نظیر بسیاری از دردهاست. محبت‏بسیاری مشكلات‏عاطفی و اجتماعی را از میان می‏برد. محبت موثرترین شیوه تربیتی‏است. جوان كانون عاطفه و احساسات است و تشنه محبت صادقانه. (۲۵) ایجاد رابطه عاطفی و صمیمی در تربیت او بسیار سودمند است. درطریق تربیت، تندی، سختگیری و فشارهای روانی نه تنها مفیدنیست، بلكه سبب رنجش جوان و لجاجت‏بیشتر او می‏شود. جوانی،بویژه آغاز آن، زمان دوستی و دوست‏یابی است و جوان شدیدا ازدوستان خود تاثیر می‏پذیرد. این ویژگی ایجاب می‏كند كه والدین‏فرزندان خود را در انتخاب دوستان صالح یاری كنند و مهمتراینكه خود برای او دوستی صمیمی باشند، آنها باید ضمن انجام‏دادن وظیفه پدری و مادری، دوستانی خوب و صمیمی برای جوانشان‏باشند. محبت و رفاقت صمیمانه با فرزند چنان مهم است كه امام‏صادق(ع) آن را راه درست تربیت در هفت‏ساله سوم زندگی می‏داند.آن حضرت می‏فرماید: بگذار فرزندت هفت‏سال بازی كند; هفت‏سال اورا با آداب و روشهای مفید تربیت كن و در هفت‏سال سوم ماننددوست صمیمی با وی همراه باش.» (۲۶)
۴)روش موعظه
موعظه از شیوه‏های موثر در تربیت فرزندان جوان است. اگر اندرزبا منطق و عطوفت همراه باشد، بسیار موثر و كار ساز است.معصومان(علیهم السلام) از این شیوه بسیار بهره می‏بردند; برای‏مثال امام سجاد(ع) به فرزندش چنین اندرز می‏دهد:
فرزندم، آگاه باش. با پنج گروه همنشین نشوی، سخن نگویی و درمسافرت دوستی نكنی. فرزند عرض كرد: پدرجان، آنان كیانند؟
حضرت فرمود: از همنشینی با دروغگو بپرهیز; زیرا او مانند سراب‏است، دور را نزدیك و نزدیك را دور جلوه می‏دهد. از رفاقت‏باگناهكار ولاابالی اجتناب كن; زیرا او تو را به یك لقمه یا كمتراز آن می‏فروشد. از دوستی با بخیل بپرهیز; زیرا او درضروری‏ترین وقتها از یاری‏ات سرباز می‏زند. از رفاقت‏با احمق‏اجتناب كن; چون در پی‏سود رسانی به تو است ولی به خاطر نادانی‏زیان می‏رساند. از مصاحبت‏با آن كه قطع رحم كرده بپرهیز; زیرادر كتاب آسمانی مورد لعن و نفرین قرار گرفته است. (۲۷)
علی(ع) نیزفرزندش امام حسین(ع) را چنین موعظه كرده است: فرزندم، تو رابه تقوای الهی، در نیازمندی و بی‏نیازی، و سخن حق، هنگام‏خشنودی وخشم، و میانه روی، در فقر و بی‏نیازی، و عدالت، دررفتار با دوست و دشمن، و كار و تلاش، هنگام نشاط و بی‏حالی، وخشنود بودن از خداوند، در سختی و گشایش و... سفارش می‏كنم. (۲۸)
۵) روش احترام به شخصیت
جوان برای شخصیت‏خود اهمیت‏بسیار قائل است، هرنوع كم توجهی‏را بی‏احترامی به شخصیت‏خود می‏داند. و چه بسا واكنش نشان‏می‏دهد. احترام به شخصیت جوان در تربیت او بسیار موثر است. اگرجوان خود را بی‏مقدار و حقیر بشمارد، احساس كند در نظر دیگران‏اعتبار و جایگاهی ندارد و نزد دیگران از احترام و ارزش برخوردار نیست، تلاش در جهت رشد و تربیت‏خود را بی‏ثمر می‏داند و چه‏بسا رفتارهای نابهنجار بروز می‏دهد.امام هادی(ع) می‏فرماید: «از شر كسی كه خود را خوار می‏داند،ایمن مباش.» (۲۹)
مشورت كردن با جوان نشان دهنده احترام به اوست;زیرا سبب می‏شود بیشتر برای خود ارزش قائل شود، بیشتر احساس‏مسوولیت كند و در نتیجه در راه تربیت‏خود بیشتر بكوشد. رسول‏اكرم(ص) می‏فرماید: فرزندم آدمی در فت‏سال اول آقا و سروروالدین است، در هفت‏سال دوم بنده فرمانبردار و در هفت‏سال سوم ‏وزیر و مشاور آنان شمرده می‏شود. (۳۰)

علی همت‏بناری
پی‏نوشتها:
۱- الحدیث، ج ۱،ص ۳۴۹.
۲- یوسف، آیه ۹۷ و ۹۸.
۳- همان، آیه ۹۲.
۴- بحار، ج ۱۲، ص ۲۸۰، ح ۵۷.
۵- همان، ح ۲۲، ص ۳۸۵ و ج ۶۷، ص ۱۵۹ و ج ۶، ص ۱۳۰ و ۱۳۱.
۶- همان، ج ۷، ص ۳۰۵، ح ۷۸.
۷- كنز العمال، ج ۱۵، ص ۷۷۶.
۸- بحار، ج ۷۱، ص ۳۵۳، ح ۲۸.
۹- همان، ج ۱، ص ۲۱۴، ح ۱۶.
۱۰- میزان الحكمهٔ، ج ۵، ص ۸.
۱۱- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۹۴، ح ۱.
۱۲- میزان الحكمهٔ، ج ۵، ص ۸.
۱۳- كنز العمال، ج ۴، ص ۲۱۷.
۱۴- میزان الحكمهٔ، ج ۵، ص ۶.
۱۵- بحار، ج ۷۲، ص ۱۰۵،(پاورقی).
۱۶- مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۶۲۵.
۱۷- گفتار فلسفی جوان، ج ۱، ص ۱۲۹.
۱۸- همان، ص ۱۳۲.
۱۹- میزان الحكمهٔ، ج ۵، ص ۶.
۲۰- گفتار فلسفی جوان، ج ۱، ص ۱۳۶.
۲۱- همان.
۲۲- بحار، ج ۱۰۰آ ص ۹۲- ۹۴.
۲۳- همان، ص ۸۹.
۲۴- همان، ص ۳۴۴ و ۳۴۵.
۲۵- همان، ص ۲۱- ۲۳.
۲۶- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۹۴ و ۱۹۵.
۲۷- گفتار فلسفی جوان،ج ۱،ص ۴۵۷.
۲۸- تحف العقول، ص ۶۴.
۲۹- همان، ص ۴۸۳.
۳۰- گفتار فلسفی جوان ج ۱،ص ۴۴۱

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس