۴۸۷ هشدار به پسته ایران

پسته ارزآورترین محصول كشاورزی و پس از فرش مهمترین كالای صادراتی غیرنفتی كشور است.
تولید پسته در ایران طی سه دهه گذشته با افزایش قابل ملاحظه‌ای همراه بوده است. در عین حال برخی كشورهای جهان نیز در همین مقطع زمانی توجه خاصی به تولید پسته داشته‌اند.
در حال حاضر هر چند هنوز هم ایران حرف اول را در تولید و صادرات این محصول می‌زند اما رقبا فاصله چندانی با تولید پرارزش داخلی ما ندارند. پسته تازه‌وارد كالیفرنیا اكنون بازارهای اروپایی را ربوده است.
صادركنندگان پسته در سال‌های اخیر به دلیل اعمال قوانین وارداتی این محصول در اروپا رو به سوی آسیای جنوب‌شرقی آورده‌اند. آنچه مشخص است لزوم توجه به تولید، فرآوری و بسته‌بندی این محصول ارزشمند ایرانی با فناوری‌های روز است.
یك دهه قبل بازار اتحادیه اروپا بر روی پسته ایران بسته شد و این اتفاق ممكن است چند صباحی دیگر در مورد بازارهای جدید این محصول رخ دهد. سازمان توسعه تجارت با انتشار گزارشی به بررسی تاریخچه تولید و صادرات این محصول و همچنین استانداردهای جدید آن پرداخته است. در حال حاضر مشكل عمده صادرات پسته ایران وجود ماده‌ای به نام افلاتوكسین است. حد مجاز افلاتوكسین در كشورهای مختلف متفاوت است.
در حال حاضر ایران بزرگ‌ترین تولیدكننده پسته در دنیاست و پس از كشورمان به ترتیب ایالات متحده، تركیه، چین و سوریه قرار دارند.
‌ پسته درختی است دوپایه. پسته معمولی مشهور به پسته ایرانی بومی نواحی شمال شرق ایران است و در اطراف سرخس جنگل‌های انبوهی از انواع خودروی آن یافت می‌شود. در ایران دوگونه دیگر از جنس (Pistacia) به نام‌های بنه (P.mutica) و خنجك (P.khinyuk) نیز به طور وحشی یافت می‌شوند كه بیشتر به عنوان پایه پسته معمولی به كار می‌روند.
درخت پسته بیشتر در نواحی گرم و نیمه‌گرم زیست می‌كند ولی این گیاه در برابر سرما و گرما مقاومت بالایی از خود نشان می‌دهد به طوری كه از ۲۰ – تا ۴۰+ درجه سانتیگراد را تحمل می‌كند. همچنین این گیاه به دلیل عمیق بودن ریشه، مقاومت خوبی در برابر كم‌آبی دارد و در برابر شوری خاك نیز از مقاومت بالایی برخوردار است.
پیدایش پسته در ایران را به چهار تا پنج هزار سال پیش نسبت داده‌اند و می‌گویند از ایران به سایر مناطق جهان برده شده است. نام درخت پسته در زبان‌های یونانی، لاتین، زبان‌های اروپایی، عربی، تركی، روسی، ژاپنی و دیگر زبان‌ها از نام ایرانی این درخت گرفته شده است. در پارسی قدیم نام این درخت پیستا كاو و در فارسی میانه (پهلوی) پیستاك بوده و بعدها به پسته تغییر نام داده است.
● ساختار بازار صادرات پسته
ایران در بازار جهانی پسته در میان كشورهای صادركننده پسته مقام اول را داشته و دارد به‌طوری كه تا سال ۱۹۷۹ یكه‌تاز بازار محسوب می‌شد. از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۲ سهم ایران در صادرات پسته از ۸۱ درصد به ۴۴ درصد كاهش پیدا كرد كه از دلایل عمده آن می‌توان به جنگ تحمیلی و تحریم تجاری ایران اشاره كرد.
از طرفی در سال ۱۹۸۲ آمریكا با كسب ۱۵ درصد سهم صادراتی پسته دنیا رتبه سوم را پس از تركیه به دست آورد و از این سال به بعد خود را به عنوان یكی از رقبای اصلی ایران در صادرات پسته مطرح كرده است. ایالات متحده به‌رغم تولید محدود پسته و تقاضای بالای داخلی،‌برنامه‌ریزی‌های قابل‌توجهی در ارتباط با صادرات پسته آغاز كرده است، چراكه ایالات متحده از امكانات قابل‌توجهی برای رقابت با پسته ایران برخوردار است، بدین معنی كه:
ـ پسته تولیدی در ایالت كالیفرنیا از لحاظ كیفیت با پسته صادراتی ایران قابل رقابت است.
ـ صادرات پسته در كالیفرنیا از یك سازماندهی و تشكیلات منظم و برنامه استراتژیك برخوردار است.
ـ صادرات پسته آمریكا از پشتوانه تجربی بیشتری از لحاظ قیمت‌گذاری، بسته‌بندی، بازاریابی، مقررات بهداشتی و تبلیغات برخوردار است و این ابزارها را می‌تواند به نحو شایسته به خدمت خود درآورد.
ـ ایالات متحده با استفاده از مدیریت استراتژیك و از طریق رفتارهای بلندمدت بنگاهی، ساختار بازارها را تغییر داده است. به عنوان نمونه یكی از موضوعاتی كه امكان حضور ایالات متحده را در بازارهای خارجی فراهم ساخت تامین بخشی از تقاضای داخلی توسط واردات پسته از كشورهای دیگر و به صورت غیرمستقیم از ایران بوده است كه صادرات ایران بیشتر غیرمستقیم و از طریق امارات متحده عربی، آلمان و تركیه صورت گرفته است. این امر می‌توانست دارای پیامدهای منفی به شرح زیر بر صادرات ایران باشد.
ـ حضور قوی‌تر ایالات متحد در بازارهای خارجی
ـ كاهش حجم عرضه پسته ایران به سایر بازارها و رقابت‌پذیرشدن پسته تولیدی آمریكا
ـ افزایش امكانات سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های تبلیغاتی برای صادركنندگان آمریكایی‌ به لحاظ حجم بیشتر صدور پسته
ـ بهره‌برداری بلندمدت برای پسته تولیدی آمریكا به لحاظ تبلیغ پسته و معرفی همزمان كالیفرنیا به عنوان مركز مهم تولید آن و در نتیجه شناساندن پسته به عنوان یك محصول آمریكایی در بازارهای مصرف.
از سال ۱۹۸۳ رقبای دیگری همچون آمریكا، آلمان، تركیه و در اواخر چین در بازار صادراتی پسته حضور فعالی داشته‌اند كه در این میان كشور آلمان با صادرات مجدد پسته بعد از ایران و آمریكا اغلب در رتبه سوم جهانی قرار دارد.
كشور تركیه از آنجایی كه میزان تولید آن ناچیز است و از طرفی ریز بودن پسته صادراتی آن، رقیب ایران به حساب نمی‌آید و در رتبه‌های بعدی قرار دارد. سوریه به دلیل حجم بالای مصرف داخلی و ایتالیا به علت تولید اندك حضور محسوسی در بازار جهانی ندارند.
ایتالیا بیشتر صادرات خود را به آلمان غربی محدود كرده است. سهم صادراتی چین در بازار جهانی از سال ۱۹۹۸ درخور توجه بوده است كه بیشتر از طریق هنگ‌كنگ صورت می‌گیر د، چین نیز همانند آلمان دست به صادرات مجدد می‌زند، به‌طوری كه از سال ۱۹۸۸ به بعد ۹/۴ درصد از صادرات جهانی پسته را به خود اختصاص داده است.
از سال ۱۹۸۳ به بعد سهم صادراتی ایران افزایش یافته و از ۴۴ درصد در سال ۱۹۸۲ به ۷۴ درصد در سال ۱۹۹۰ رسیده است كه از علل آن می‌توان به كاهش قیمت نفت در این سال‌ها و توجه بیشتر به صادرات غیرنفتی و شروع برنامه اول توسعه و محوریت بخش كشاورزی اشاره كرد.
سهم صادراتی ایران از ۶۶ درصد در سال ۱۹۹۶ به ۴۴ درصد در سال ۱۹۹۷ كاهش یافته كه علت آن مشاهده قارچ‌ آفلاتوكسین در پسته صادراتی ایران به اتحادیه اروپا بوده است و از این سال به بعد بازار صادراتی ایران دچار افول شد. در مقابل، كشورهای آمریكا، چین و آلمان سهم عمده‌ای از بازار صادراتی را به دست آوردند.
● پسته در بازارهای هدف
میزان صادرات پسته ایران طی سال‌های ۸۴-۱۳۸۰ بر مبنای آمار گمرك در نمودار شماره یك نشان داده شده است. این نمودار نشان می‌دهد كه صادرات پسته ایران در پنج ساله اخیر روندی روبه‌ رشد داشته و تا سال ۱۳۸۳ سالیانه ۳۰ درصد رشد داشته و تنها در این سال به دلیل كاهش تولید ناشی از سرمازدگی این روند صعودی مختل شده است كه البته در سال ۸۴ به وضعیت صعودی بازگشته و در این سال به بالاترین میزان طی سال‌های گذشته رسیده است. شایان ذكر است كه بخش عمده این رشد چشمگیر تحت‌تاثیر بازار شرق آسیا یا هنگ‌كنگ بوده است.
مشكلات صادراتی پسته از شهریور ۱۳۷۶ با ممنوعیت واردات این محصول توسط اتحادیه اروپا به دلیل آلودگی به آفلاتوكسین آغاز شد. اما این ممنوعیت كوتاه‌مدت اولیه چهار ماه بعد در پی بازدید هیاتی اروپایی از وضعیت بهداشت پسته ایران برداشته شد. هرچند برخی مقامات ایرانی در آن برهه تصمیم اتحادیه اروپا را تنها به دلیل فشارهای سیاسی عنوان كردند.
گزارش این هیات با توصیه‌هایی برای افزایش كیفیت بهداشتی پسته در مراحل كاشت، داشت و برداشت همراه بوده و سبب شد اتحادیه اروپا با تعیین مبادی ورودی معینی، مجوز واردات پسته ایران را به اروپا صادر كند. اتحادیه اروپا صادركنندگان پسته را ملزم كرد برای محموله‌های پسته، گواهینامه رسمی دولت ایران را ارائه كنند.
پس از آن ایران برنامه‌ای را برای اطمینان از رعایت استانداردهای موردنظر اتحادیه اروپا به اجرا گذاشت. اما اكنون پس از گذشت چندین سال گزارش‌هایی كه هرساله درباره پس فرستادن محموله‌های صادراتی پسته از اتحادیه اروپا منتشر شده، نشان می‌دهد كه مشكل آلودگی به آفلاتوكسین برطرف نشده و به همین علت پسته صادراتی ایران همچنان با محدودیت‌هایی برای ورود به اتحادیه اروپا مواجه است.
شواهد حاكی از آن است كه ایران به عنوان بزرگترین تولیدكننده پسته جهان كه زمانی بیشتر از ۹۰ درصد بازار پسته اروپا را در دست داشت در شرایط جدید بخش عمده این بازار را به رقیب خود آمریكا واگذار كرده است. شایان ذكر است كه اتحادیه اروپا میزان درصد مجاز آفلاتوكسین را PPb۴ تعیین كرده است در حالی كه درصد مجاز آفلاتوكسین اعلام شده از سوی كدكس PPb ۱۵ است.
فهرست هشدار سریع اتحادیه اروپا، یك سیستم هشداردهنده زودهنگام برای مسوولان مربوطه در كشورهای این اتحادیه و نیز كسانی كه در خرده‌فروشی‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای، موادغذایی را برای فروش عرضه می‌كنند،است. آفلاتوكسین یافت شده در پسته ایران طی سال گذشته ۴۸۷ مورد از كل ۵۳۸ مورد هشدار داده شده توسط این سیستم درخصوص آفلاتوكسین یافته شده در پسته‌های وارداتی به اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده بود كه در نتیجه آن كمیسیون اروپا واردات پسته از ایران را ممنوع و تدابیر جدیدی اتخاذ كرد.
كل محموله‌های پسته ایران دو بار مورد آزمایش قرار می‌گیرد؛ یك بار قبل از صادرات توسط ایران و بار دوم قبل از ورود به كشورهای عضو اتحادیه اروپا.
● تولید پسته در ایران و جهان
میزان پسته تولید شده در ایران براساس آمار فائو بخش قابل ملاحظه‌ای از تولید جهانی این محصول را تشكیل می‌دهد به طوری كه به جز سال ۲۰۰۱ كه میزان تولید پسته ایران ۳۸ درصد تولید جهانی را تشكیل می‌داده است، در سایر سال‌های مورد بررسی همواره میزان تولید پسته ایران بیش از ۵۰ درصد تولید جهانی این محصول بوده است.
حجم تولید پسته در ایران طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب روند مشخصی نداشته است به عنوان مثال تولید ۳۰۳ هزار تنی پسته در سال ۲۰۰۰ به یكباره به ۱۱۲ هزار تن در سال ۲۰۰۱ كاهش و مجددا در سال ۲۰۰۲ به ۲۴۹ هزار تن افزایش یافته است.براساس این گزارش نمونه دیگر نوسان شدید تولید پسته ایران به سال ۱۹۹۶ برمی‌گردد كه تولید ۲۶۰ هزار تنی پسته در این سال به طور ناگهانی به ۱۱۱ هزار تن در سال ۱۹۹۷ كاهش یافته است و مجددا در سال ۱۹۹۸ با افزایش ۲۰۰ درصدی مواجه شده و به ۳۱۳ هزار تن رسیده است.
گزارش فائو تصریح می‌كند: در حالی كه تولید پسته ایران در سال ۱۹۷۸ (سال پیروزی انقلاب اسلامی) ۶۹ هزار تن بود، طی دو سال بعد از آن به حدود ۲۰ هزار تن كاهش یافت، ولی مجددا در سال ۱۹۸۱ به ۱۲۲ هزار تن رسید و بار دیگر در سال ۱۹۸۲ به ۹۶ هزار تن كاهش یافت.
با توجه به این تغییرات در میزان تولید پسته طی سال‌های متوالی، برخی كارشناسان معتقدند كه تغییرات در شرایط اقلیمی و آب و هوایی یكی از مهمترین دلایل نوسان شدید تولید پسته در ایران طی سال‌های گذشته بوده است.
همچنین می‌توان وجود پدیده سال‌آوری در درخت پسته را كه باعث بالا رفتن باردهی این گیاه در یك سال و افت باردهی آن در سال دیگر است، را دلیل دیگر روند پر افت‌و‌خیز تولید این محصول در ایران به حساب آورد.
در بین كشورهای عمده تولیدكننده پسته در سال ۱۹۹۷ ایالات متحده آمریكا با تولید متوسط ۳۰۸۵ كیلوگرم بالاترین عملكرد را به خود اختصاص داده است و نسبت آن به عملكرد جهانی ۳۵۱ درصد بالاتر است. پس از ایالات متحده آمریكا، تركیه در جایگاه دوم قرار دارد. كشورهای چین، سوریه و یونان به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند كه عملكردشان بالاتر از عملكرد جهانی بوده است.
در سال ۱۹۹۷ عملكرد در هكتار پسته ایران ۴۵۳ كیلوگرم و نسبت به متوسط جهانی ۵۲ درصد بوده است.
پسته به عنوان یك محصول عمده صادراتی، تقریبا در تمامی سال‌ها در كانون توجهات قرار گرفته و از امكانات و تسهیلات مناسب‌تری نسبت به دیگر محصولات صادراتی بهره‌مند بوده است.
ایران تا سال ۱۳۵۷ در بازارهای جهانی تقریبا بدون رقیب بوده و حجم بالای تولید و كیفیت مطلوب، عامل اصلی موفقیت در صادرات پسته ایران بوده است.
با وقوع جنگ تحمیلی و محدودیت‌های اقتصادی و سیاسی پیش آمده، صادرات پسته در سال ۱۳۵۹ نسبت به سال ۵۸ حدود دوسوم كاهش یافت كه این روند برای دو سال بعد از آن نیز كماكان ادامه داشت.
تولید و صادرات پسته در سال ۱۳۷۴ نسبت به سال‌های برنامه اول توسعه تقریبا دو برابر شده است.
در مجموع ارزش صادرات جهانی درخصوص این محصول طی سال‌های ۲۰۰۳-۱۹۹۷ روند افزایشی را طی كرده و با رشد معادل ۱۲۶ درصد از حدود ۴۲۸ میلیون دلار در سال ۹۷ به سطح ۹۶۶ میلیون دلار در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است.
علت این افزایش را عمدتا می‌توان صادرات مجدد این محصول به خصوص در اروپا دانست. برای مثال كشورهای آلمان، لوكزامبورگ و هلند كه تولیدكننده پسته نبوده و واردكننده این محصول از كشورهای ایران و آمریكا بوده‌اند پس از واردات اقدام به صدور مجدد این محصول كرده‌اند.
ایران در میان صادركنندگان بزرگ پسته جهان همواره در مرتبه نخست قرار گرفته است و طی سال‌های مذكور بیش از ۵۸ درصد از كل صادرات جهانی پسته را به خود اختصاص داده است. پس از ایران به لحاظ ارزش صادرات، كشورهای ایالات متحده آمریكا، آلمان، لوكزامبورگ، هنگ‌كنگ و هلند قرار گرفته‌اند.
● استانداردهای پسته
مسائل مربوط به استانداردهای محصولات مختلف طی سالیان اخیر از مباحث مهم و مورد توجه كشورهای مختلف خصوصا در زمینه موادغذایی وارداتی محسوب می‌شود. مشكلات صادراتی پسته ایران طی چند سال اخیر مربوط به آلودگی‌های احتمالی این محصول و استانداردهای مربوطه بوده است.
● كد كس و تجارت بین‌المللی موادغذایی
پیشنهاد ایجاد كمیسیون مقررات موادغذایی (كد كس) یك ابتكار از طرف سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد (FAO) و سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال ۱۹۶۲ بود كه اهداف اصلی تشكیل چنین سازمانی عبارت بودند از:
۱) حفاظت از بهداشت عمومی.
۲) ترویج تجارت عادلانه موادغذایی.
كد كس سازمانی بین دولتی است كه در حال حاضر بیش از ۱۷۰ كشور عضو آن هستند. علاوه بر نمایندگان دولت‌های ملی، كسانی نیز به عنوان ناظر در آن حضور دارند كه نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی، جامعه تجاری و سازمان‌های مرتبط با حقوق مصرف‌كنندگان هستند.
واژه كد كس موادغذایی ریشه لاتین داشته و به معنای نظام‌نامه‌های موادغذایی است. كد كس موادغذایی مجموعه‌ای از استانداردهای جهانی ایمنی و كیفیت موادغذایی، نظام‌نامه‌های جهانی و سایر خط‌مشی‌های ایمنی برای حفاظت از بهداشت مصرف‌كننده و تصحیح تجارت جهانی است.
این استانداردها برای تمامی موادغذایی فرآینده شده، نیمه‌فرآیند شده و خام كه توسط مصرف‌كنندگان مصرف می‌شود، كاربرد دارد.در حال حاضر كد كس بالغ بر ۳۰۰ استاندارد، راهنما و دیگر توصیه‌ها در زمینه كیفیت، بهداشت و تركیب موادغذایی دارد.
سازمان‌های خواربار و كشاورزی و بهداشت جهانی، حامیان علمی كد كس به ویژه در زمینه‌های مواد افزودنی، باقیمانده حشره‌كش‌ها و سموم باقیمانده از داروهای دامپزشكی هستند. برخی از كشورها نظیر اتحادیه اروپا به دلیل افزایش ایمنی بالا و سلامت بیشتر مصرف‌كنندگان خود، قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای ورود موادغذایی به كشور خود وضع می‌كنند.
به عنوان مثال اتحادیه اروپا پسته ایران را به ۴ واحد در میلیارد آفلاتوكسین می‌پذیرد در صورتی كه استاندارد كد كس و سازمان جهانی بهداشت و همچنین فائو حد آفلاتوكسین را تا ۱۵ درصد در میلیارد قبول دارد. بدین ترتیب رعایت استانداردهای كد كس شرط لازم جهت حضور در بازارهای صادراتی است ولی كافی نیست.
● كریدور سبز
كریدور سبز شامل یكسری مراحل علمی می‌شود كه برای جلوگیری از آلودگی پسته به قارچ آفلاتوكسین طراحی شده است و احتمال وجود این قارچ را در محموله‌های صادراتی بسیار كم می‌كند. اجرای این طرح از سوی اتحادیه اروپا نیز مورد تایید قرار گرفته و تولیدكنندگان پسته می‌توانند با پرداخت حق نظارت به اتاق بازرگانی،‌كیفیت پسته تولیدی خود را بالا برده و صادرات آن به اتحادیه اروپا را تسهیل كنند البته این مزایا تاكنون باعث استقبال مطلوب تولیدكنندگان از اجرای این طرح شده است.
پسته برای دریافت مهر كریدور سبز، مراحل مختلف را طی می‌كند و در پایان این مراحل پسته‌هایی كه وارد گونی صادراتی می‌شوند، جدای از اداره بهداشت تحت نمونه‌برداری و آزمایش قرار می‌گیرند و اگر نتایج آزمایش كریدور سبز و اداره بهداشت نشان دهند كه میزان آفلاتوكسین در حد مجاز قرار دارد، گونی پسته مهر كریدور سبز دریافت می‌كند.
در سال ۸۳ پس از اجرایی شدن پروتكل‌ها، بیش از ۹۳ درصد محموله‌هایی كه از طریق كریدور سبز به اروپا ارسال شد مورد پذیرش واقع شدند، در حالی كه در سال قبل از آن ۵۰ درصد پسته‌هایی كه از ایران به ۲۵ كشور اتحادیه اروپا صادر شده بود از سوی آنان مرجوع شده بودند.
در سال ۲۰۰۵ پروتكل‌ها و آیین‌نامه‌های اجرایی مربوط به كریدور سبز با مشاركت داوطلبانه عده بیشتری از تولیدكنندگان پسته مواجه شدند به‌طوری كه این آیین‌نامه‌ها در ۲۳ ترمینال ضبط پسته اجرایی شدند. شایان ذكر است كه ۱۳ ترمینال واجد شرایط اجرای پروتكل‌های مربوطه نبودند و از ترمینال‌های واجد شرایط كه تحت اجرای پروتكل‌ها قرار گرفتند دو ترمینال به دلیل تخلفات صورت گرفته حذف شدند.
با توجه به روند مثبت صادرات پسته به كشورهای اروپایی از طریق كریدور سبز، بسیاری از چایكاران لاهیجان و زعفران‌كاران استان خراسان خواهان به‌كارگیری پروتكل‌ها و دستورالعمل‌های این پروژه برای صادرات محصولات تولیدی خود شده‌اند.

منبع : روزنامه هم‌میهن