ارزش‌ها و گذر تاریخ

کنشگران اجتماعی عموما در هر موقعیت و هر سطحی از دانش قرار داشته باشند، با فرهنگ رابطه‌ای نه فقط «عملی» (یا رفتاری) بلکه «ذهنی» و شاید بهتر باشد در مورد دوم بگوییم رابطه‌ای «شناختی» و «زبان‌شناختی» داشته و در طول زمان خواسته یا ناخواسته به آن تحول می‌بخشند.
بخشی از این دو‌گونه رابطه، از طریق ساختارهای اجتماعی در سطوح کلان و خرد، در فرآیندی که به آن اجتماعی‌شدن (یا به اصطلاحی عام‌تر «آموزش») نام داده می‌شود، به فرد منتقل می‌شود. بخش دیگر نیز از خلال میلیاردها کنش، اندیشه و تصویر و مقوله‌های عملی و ذهنی دیگر از طریق دستگاه‌های حسی و ارتباطات آنها در سطح شناختی و حتی از طریق کاملا بیولوژیک و ژنتیک به افراد منتقل می‌شود. آنچه در این فرآیند اتفاق می‌افتد و چگونگی روابط درونی که فرد میان این دو سطح آگاه و ناخودآگاه (‌اکتسابی و انتسابی) و این دو‌‌گونه از رفتارها و شناخت‌ها برقرار می‌کند، موضوع بحث‌های پیچیده‌ای است که فرهنگ‌شناسان به آن می‌پردازند. اما موضوعی که در اینجا قصد پرداختن به آن را داریم در این نیست. بلکه به آن بر می‌گردد که کنشگر اجتماعی بر اساس گروهی از ساختار‌های بیولوژیک (ژنتیک) و گروهی از برساخت‌های اسطوره‌ای (‌در سطح نمادگرایی زبان) خود را در تداومی احساس می‌کند که می‌توان به آن «تداوم تاریخی» نام داد و دائما در تلاش است که از این «حس تداوم» (‌که عاملی ضروری برای تداوم حیات ارگانیسم نیز هست) اشکال معنا‌دار شناختی و زبان‌شناختی بسازد.
بحث تاریخ خود موضوعی بسیار مفصل است که در زمینه‌های جدیدش (‌به ویژه در چارچوب مکتب آنال و انسان‌شناسی تاریخی) فاصله‌ای عظیم با تاریخ‌نگاری روایت‌گونه و قدرت‌ـ ‌محور کلاسیک دارد. اما فراتر از این مباحث، تاریخ، واقعیتی بیولوژیک‌ـ ‌شناختی است که می‌توان بر آن نام دیگری نیز گذاشت و آن به سادگی «میراث فرهنگی» است: هر کنشگری در هر زبانی از تجربه‌های زیستی خود چه به صورت فردی و چه به صورت اجتماعی (چه در قالب‌های خود‌آگاهانه یعنی بر اساس سیستم‌های حسی و چه در قالب‌های ناخود‌آگاهانه) در مجموع به موقعیتی رسیده است (‌و یا بهتر است بگوییم احساس می‌کند رسیده است) و دیگران نیز (بنا بر مورد‌) او را در موقعیتی می‌بینند یا خواسته و ناخواسته قرارش می‌دهند که حاصل همین زنجیره‌ها (‌و نه یک زنجیره) از فرآیندهای تاریخی است.
کنشگر خود نمی‌تواند به طور دقیق تعیین کند که این فرآیندها و اجزای آنها چگونه در ذهن او شکل گرفته و میزان تاثیرگذاری آنها در خود‌آگاه یا ناخود‌آگاه او بر سطوح رفتاری‌ ـ‌ شناختی او و دیگران چقدر و به چگونه‌ای است. ما نیز تنها به صورتی پسینی و بر اساس تحلیل واکنش‌های اجتماعی روی زنجیره‌های رفتاری‌ـ شناختی می‌توانیم فرضیاتی را در این زمینه مطرح کنیم.
یکی از این فرضیات در هم آمیختگی ساختارهای اسطوره‌ای و واقعی، وقایع در مفهوم دورکیمی این واژه، و بازنمودهای ذهنی بلافصل مشاهدات، ادراک‌ها و تحلیل‌ها یا بازنمودهای ثانویه عمیق‌تر آنها، شکل‌گیری مقوله‌های ذهنی ناخودآگاه به صورت داوری‌های ارزشی، رویاها، تصویرها، تصورات، خلاقیت‌های هنری بالقوه و بالفعل و ... است که سپس به صورتی کاملا ارگانیک وارد پراکسیسی (زنجیره‌های چرخشی کنش‌ها و واکنش‌هایی‌) اغلب غیر‌قابل پیش‌بینی می‌شوند. همه این موارد در معنای چارچوب یک «تاریخ» قرار می‌گیرند که دقیقا در نقطه‌ای معکوس با «تاریخ‌گرایی» قرن نوزدهمی‌، نه فقط در یک قانونمندی خطی و جبرگرایانه، بلکه در ساختاری کاملا انعطاف‌پذیر، در هم آمیخته، پویا، غیر‌قابل پیش‌بینی و غیر‌قطعی قرار دارد. با این وصف، نمی‌توان و نباید تصور کرد که چنین «تاریخ»ی به دلیل چنین شکل و محتوایی کاملا بی‌نظم و آشفته و در سطح رفتارها و شناخت‌ها بی‌تاثیر و یا کم‌تاثیر است.
مثالی بیاوریم، اگر در مورد فرهنگ خودمان و یا آنچه روزانه در زبان فرهنگی‌مان به کار می‌بریم، به واژگانی دقت کنیم که دائما به کار می‌بریم متوجه می‌شویم که چگونه تاریخ از خلال زبان، که سطح نمادین کاملا بارزی از تبلور یافتگی آن است، بر واقعیت تاثیر می‌گذارد: «ایرانی بودن» ، «انسانیت» ، «مهمان‌نوازی» ، «دوستی» ، «عدالت» و ... مفاهیمی هستند که می‌توان آنها را در قالب‌هایی کاملا خاص و محلی و یا در برخی از موارد به صورتی کاملا جهانشمول بررسی کرد.
اما در هر دو مورد ما از ساختارهای تاریخی استفاده می‌کنیم که بخشی از آنها هنجارمند و سخت شده‌اند و بنابراین جای اندکی برای تفسیر باقی می‌گذارند، در حالی که بخشی از آنها برعکس، هنجار گریز و سست بوده و جای زیادی برای تفسیر می‌دهند. اما در هر دو حالت نمی‌توان منکر آن بود که موقعیت کنشگر اجتماعی که از این مفاهیم استفاده می‌کند، علاوه بر مختصات مقطعی که در آن قرار گرفته است (‌به آنها مختصات خرد موقعیتی می‌گوییم) بر مختصات کلان موقعیتی قرار می‌گیرند که به استراتژی‌های اجتماعی او باز می‌گردند و رابطه او را با سایر کنشگران و نهادها و روابط اجتماعی تعیین می‌کنند.
پرسش آن است که در این میان ارزش‌ها در تحولی تاریخی و چنین سیال چگونه عمل می‌کنند. چگونه است که به‌رغم این سیالیت گروهی از ارزش‌ها تداومی سخت دارند (‌و برعکس گروهی دائما تغییر می‌کنند) دلیل را باید به نظر ما در تغییر دائم موقعیت‌های خرد و کلان، فردی و گروهی در نظام‌های اجتماعی پویا یافت و هر اندازه در میزان پیچیدگی این نظام‌ها بیشتر پیش رود، به همان نسبت نیز این استراتژی‌ها پیچیده‌تر و میزان ناخودآگاهی در آنها افزایش می‌یابد. آنچه طبعا در این روند برای ما می‌تواند به صورت یک پرسمان اخلاقی مطرح شود، دقیقا خطوط راهنما یا تداوم‌های تاریخی‌ـ ارزشی است که شاید به زبانی دیگر بتوان به آنها «ارزش‌های مطلق» نام داد. ابتدا باید بگوییم سخن گفتن از زبان یک دانشگاهی از «مطلق» بودن یک ارزش، جز از موضعی فردی و غیر علمی، معنایی ندارد زیرا دانش بنا بر تعریف غیر‌مطلق، نسبی و خطاپذیر است.
با این وصف یک جامعه‌شناس یا یک فرهنگ‌شناس، حتی یک زبان‌شناس نمی‌تواند از لزوم وجود حداقلی از مطلق بودن، هنجارمندی و تداوم ارزشی در هر شرایطی برای آنکه حداقلی از جامعه‌بودگی داشته باشیم دفاع نکند. این کار به باور ما، عمدتا بر دوش ساختارهای زبانی است که نشان می‌دهند موقعیت هر سیستم ارزشی در هر بخش از جامعه و در هر موقعیت خاصی چگونه تعریف می‌شود. آنچه همواره باید در نظر ما باشد این است که وضعیت‌های مقطعی و ناپایدار را به جای وضعیت‌های قطعی نگیریم و از پیش‌داوری‌های ارزشی با محوریت گرفتن خود پرهیز کنیم به ویژه از آن‌رو که همواره این خطر وجود دارد که به دلیل خود‌محوری، نهادها و هنجارها را با خویشتن یکی بپنداریم و بر این اساس عمل کنیم و از این بدتر انتظار داشته باشیم که دیگران نیز بر این اساس عمل کنند و بیاندیشند، تمایلی که حاصلی جز تخریب کوتاه یا درازمدت اندیشه و ما‌به‌‌ازاهای اجتماعی آن را نخواهد داشت.

ناصر فکوهی

منبع : روزنامه کارگزاران