کویرها ، استان سمنان

كویرها با وجود موقعیت نامناسب زیستی، دارای ویژگی‌هایی بی‌مانند هستند كه هر یك از این ویژگی‌ها، در صورت برنامه‌ریزی و بهینه كردن ارزش‌های بالقوه آن می‌توانند به مناطقی جذاب تبدیل شوند.
آب و هوای كویر حداقل برای نیمی از سال مطلوب است. آسمان پر ستاره كویر به راستی برای شهرنشینان و طالبان مناظر بدیع، دیدنی و شگفت‌آور است. سكوت محض و آرامش كامل، مناظر و چشم‌اندازهای بدیع، سراب‌های اغواكننده، زمین‌های سیاه و سفید، خاك‌های برآمده، موزائیك‌های تشكیل شده از نمك، لایه‌های نمكی برخاسته از زمین و سایر مناظر طبیعی و زیبا را فقط می‌توان در كویرها دید. علاوه بر این زیبایی‌ها، كویر آثار تاریخی و باستانی متعددی مانند كاروان‌سراها، كاخ‌ها، آب‌‌انبارها، قنات‌ها، مراكز زیارتی و مذهبی را در دل خود جای داده است كه نشان از قدمت و دیرینگی زیست انسان در حواشی و محدوده‌های آن دارند.
بین قوس‌های جنوبی البرز در شرق تهران و ارتفاعات آتشفشانی خرقان و ساوه و تفرش در جنوب غربی پایتخت، منطقه‌ای بزرگ و مثلث شكل كه قاعده آن در شرق كوه‌های طبس تا كوه‌های سمنان و سبزوار كشیده می‌شود واقع شده است. یك ضلع این مثلث كوه‌های تفرش، ‌كاشان، انارك و جندق است؛ و ضلع دیگرش را ارتفاعات جنوبی البرز و سمنان و كوه‌های ته‌رود تا سبزوار، تشكیل می‌دهد. این منطقه را دشت كویر می‌نامند. یك ضلع این مثلث در جهت شمال غربی به جنوب شرقی و ضلع دیگر آن درجهت جنوب غربی به شمال شرقی كشیده شده است. جهت شمال غربی به جنوب شرقی به چین‌های البرز شرقی تا كوه‌های خراسان مربوط است. حوزه‌‌های داخل این مثلث را ارتفاعاتی از هم جدا می‌‌كند. در مركز این ارتفاعات، خور و جندق و در مغرب دوازده امام و سیاه كوه و سفیدآب و كوشك كوه واقع شده است و بین آن‌ها نیز چاله‌ها و حوزه‌هایی قرار دارند. بخش قابل توجهی از محدوده استان سمنان در منطقه كویری قرار گرفته است. كویر نمك در بزرگ‌ترین منطقه‌ بیابانی ایران واقع شده كه طول شرقی و غربی آن حدود 600 كیلومتر و عرض آن از شمال به جنوب بین 100 تا 300 كیلومتر است. وسعت این منطقه كویری بین 50 تا 60 هزار كیلومترمربع است.
نیمه جنوبی استان سمنان كه نواحی بیابانی و كویری است هر ساله مورد بازدید دانش پژوهان قرار می‌گیرد، ولی سایر مردم از زیبایی‌های آن بی‌خبرند. برای نمونه، كویر كهك در جنوب گرمسار با درختچه‌های اسفناج وحشی كه به طور مصنوعی كشت شده‌اند و كویر حاج علی قلی در جنوب دامغان از جمله كویرهایی با ارزش‌های دیداری و ایرانگردی هستند.
در كویر آنچه بیشتر از سایر عوامل موجب ظهور پدیده‌ها می‌شود، ‌باد است. باد معمولاً ماسه‌‌ها و سیلت‌های دانه درشت را به شكل تپه یا رشته تپه‌‌هایی در سطح زمین بر جای می‌گذارد كه به آن‌ها تلماسه می‌گویند. در هر منطقه‌ای كه باد قوی دائمی یا موقتی و ماسه وجود داشته باشد عموماً تلماسه تشكیل می‌شود.
یكی دیگر از فعالیت‌های منتج از عامل باد، پوشیده شدن اطراف خانه‌ها با ماسه‌های روان است. در سال‌های اخیر با احداث بادشكن‌های طبیعی و مصنوعی، تا حد قابل توجهی از حركت ماسه‌ها توسط باد جلوگیری شده است.
مشاهده حیات گیاهی در حاشیه كویر كه برخی شن دوست، برخی نمك دوست و بعضی خشكی پسند هستند نیز، برای افرادی كه علاقه‌ای به مطالعه فلور گیاهان دارند، ‌خالی از لطف نیست.
آشنا شدن با شیوه معیشت و خلق و خوی مردمان و ساكنان واحه‌ها (آبادی‌ها) كه تفاوت فراوان با فرهنگ معیشت دیگر مناطق دارد، خود نوعی جاذبه برای كسانی است كه مشتاق دیدن این گونه مناطق هستند. بسیاری دیگر نیز به سیاحت در كویر و استفاده از شتر رغبت نشان می‌دهند. لذا برقراری تورهای كویرپیمایی با شتر برای استفاده جهانگردان در اكثر مناطق كویری و حاشیه آن در استان میسر است. این كار می‌تواند جهانگردان و ماجراجویان بی‌شمار را به سوی كویر ایران جلب كند.
پوشش گیاهی به ویژه درختان، امروزه از جمله مهم‌ترین و زیباترین جلوه‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی و جاذبه‌های بی‌نظیر جهانگردی هستند. سرسبزی پوشش گیاهی، لطافت هوا همراه با آب‌های جاری و روان، چشم‌اندازهای بدیع و زبیایی را پدید می‌آورد كه مناسب برای گذراندن اوقات فراغت به شمار می‌روند.
از كویر تا دامنه‌های جنوبی سلسله جبال البرز، پوشش گیاهی كویری، نیم كویری، نیمه سردسیری و كاملاً سردسیری مشاهده می‌شود. در نواحی كویری مراتع كویری با پوشش گیاهی تنك اكثراً به صورت بوته‌ها و درختچه‌ها و انواعی شامل شوره‌گز، خارشتر، اسپند، گونه، درمنه، گیاهان خانواده اسفناجیان، ورك، ختمی، علف‌های گندمی،‌ تاج‌ریزی و تاج‌خروس دیده می‌شود.
در دامنه‌های جنوبی سلسله جبال البرز با افزایش ارتفاع، تغییر جنس خاك، افزایش مقدار رطوبت و تغییر درجه حرارت، نوع پوشش گیاهی تغییر می‌كند. نمونه‌های نیمه‌سردسیری در قسمت شمالی مراتع كاملاً ییلاقی جلب نظر می‌كند. در 30 كیلومتری حاشیه كویر به سمت دامنه‌‌ها، قسمت عمده‌ای از منطقه دارای پوشش گیاهی جالب توجه است كه در نقاط مختلف از نظر تراكم كاملاً متفاوت‌اند.
از منطقه مهدی‌شهر به طرف حاشیه شمالی،‌ آثار پوشش به صورت درختان خانواده سوزنی برگ به ویژه ارس، سرو، بنه و درختچه زرشك نمایان می‌شود. در مناطقی كه پوشش گیاهی غنی دارند، گیاه غالب از تیره گندمیان است. در منطقه شهمیرزاد گیاهان خودرو شامل گون، درمنه، گیاهان تیره گندمیان، نعنائیان، تیغ‌های كنگرمانند، اسفند فرفیون، گل قاصد، بومادران، كاسنی، گزنه، گل سرخ وحشی (نسترن) به وفور دیده می‌شوند.
در قسمت‌هایی از سطح استان گیاهانی كه مصارف صنعتی، دارویی و غذایی دارند مشاهده می‌شوند این گیاهان عبارت‌اند از : كتیرای صنعتی كه از آن صمغ استخراج می‌شود، زیره سیاه وحشی كه ارزش غذایی بسیاری برای دام دارد و كما این كه از آن صمغ با ارزش باریجه استخراج می‌شود و گیاه معروف افدار (ریش‌بز) كه از آن در صنایع دارویی برای تهیه شربت‌های سینه استفاده می‌شود و گیاه آنابازین كه از آن می‌‌توان برای استخراج سموم گیاهی استفاده كرد و همچنین گیاه خطمی كه ارزش دارویی دارد.
جوامع گیاهی متنوعی به صورت جنگل‌های راش، بلوط و ارس در شیب‌های شمالی و شمال غربی شهرستان شاهرود شروع می‌شود و به جوامع استپی خشك درمنه و اسپند در جنوب ختم می‌شود.
در منطقه خوار توران در جنوب شرقی شاهرود، پوشش گیاهی شامل گیاهان دم روباه، كاروانكش، افدار، شور، تاغ، نوعی سیف، گز، قیچ، اسپند، جارو، گون، درمنه، كما، فرفیون، چوبك اسكنبیل و خارشتر است.
گونه‌های تاغ و آتریلك موجود كه كشت آن‌ها توسط سرجنگلداری در سطح منطقه ترویج شده است، از گونه‌های گیاهی بسیار با اهمیتی است كه علاوه بر تأمین علوفه‌ دامی در تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از گسترش كویر نیز بسیار مفید و مؤثر است.