بهترین اختفاهای سال ۱۳۸۶

پنهان شدن یک جسم سماوی در پشت جسم سماوی بزرگ‌تر و نزدیک‌تر را در اصطلاح <اختفا> می‌نامیم. در این مقاله با فهرستی از بهترین اختفاهای سال ۱۳۸۶ و شرایط رصدشان در برخی از مهمترین شهرهای ایران آشنا می‌شوید.
اجرام سماوی در فواصل مختلفی از زمین قرار دارند و این عامل باعث می‌شود که گاهی یکی از آنها از جلو دیگری عبور کند. بهترین مثال این رویداد خورشیدگرفتگی است. برای ناظر زمینی اندازهِ زاویه‌ای ماه و خورشید تقریباً برابر است. در هنگام گرفت­ یک جرم سماوی از داخل سایه جسم دیگر عبور می‌کند. در حالت دیگر ممکن است جرم نزدیک‌تری با اندازهِ زاویه‌ای کوچک‌تر از جلو جسم دورتر و بزرگ‌تری عبور کند که به این پدیده گذر گفته می‌شود؛ مانند گذر سیارات عطارد و زهره از مقابل قرص خورشید.
اما گاهی اوقات جرم سماوی با اندازهِ زاویه‌ای بزرگ‌تر از مقابل جسم دورتر عبور می‌کند و باعث می‌شود که مدتی آن جسم از دید ما پنهان شود. به این پدیده <اختفا> گفته می‌شود. در اختفا جسم دورتر پوشیده می‌شود و نور آن مدتی به ما نمی‌رسد. چون ماه بزرگترین (از لحاظ قطر زاویه ای) جرم سماوی آسمان شب است بیشتر اختفاها را ماه سبب می‌شود. به طور متوسط ماه در هر شبانه‌روز تقریباً حدود ۱۲ درجه در امتداد دایره`‌البروج جابه‌جا می‌شود و بسیار اتفاق می‌افتد که ماه از مقابل ستاره‌های پُرنورتر آسمان عبور کند.
در این حالت ماه مدتی (حداکثر حدود یک ساعت) در جلو ستاره قرار می‌گیرد و مانع رسیدن نور آن می‌شود. مدار ماه نسبت به دایره`‌البروج زاویهِ کوچکی می‌سازد (حدود ­۵). فقط ستاره‌هایی که عرض دایره`‌البروجی (فاصله از دایره`‌البروج) آنها کمتر از ۶ درجه باشد احتمال دارد دچار اختفا شوند. قلب‌الاسد(آلفا‌-‌اسد)، سماک‌اعزل (آلفا‌-‌سنبله)، قلب‌العقرب (آلفا‌- عقرب)، و دَبَران (آلفا‌-‌ثور) از پرنورترین ستاره‌هایی‌اند که به سبب نزدیکی به دایره`‌البروج ممکن است دچار اختفا شوند. از آنجایی که ماه جوّ ندارد و ستاره‌ها چشمه‌های نورِ نقطه مانندند بنابراین مخفی شدن یا ظاهر شدن ستاره‌ها از لبهِ ماه با ابزارهای معمولی به طور آنی و لحظه‌ای مشاهده می‌شود.
گاهی ممکن است یک سیاره در پشت ماه مخفی شود. چون سیارات اندازه زاویه‌ای دارند بنابراین رصدگران مشاهده می‌کنند که به‌تدریج سیاره در پشت ماه قرار می‌گیرد یا این که خروج کامل سیاره از لبهِ ماه چند ده ثانیه به طول خواهد انجامید.
اما همهِ اختفاها را ماه ایجاد نمی‌کند. ممکن است ستاره‌ها در پشت سیارات پنهان شوند. در سال ۱۳۳۸/۱۹۵۹ اختفای ستارهِ قلب‌الاسد در پشت زهره مشاهده شد. در ۱۹ اسفند ۱۳۵۵‌/‌ ۱۰ مارس ۱۹۷۷، وقتی سیارهِ اورانوس از جلو ستاره‌ای عبور می‌کرد، اخترشناسان موفق به کشف حلقه‌های این سیاره شدند.
در شامگاه ۱۲ تیر ۱۳۶۸‌/ ۳ ‌ژوئیه ۱۹۸۹، سیارهِ زحل از جلو ستارهِ قدر پنجم ۲۸-‌قوس عبور کرد و بررسی مجدد حلقه های آن میسر شد. در ۱۷ آذر ۱۳۸۳/ ۷ دسامبر ۲۰۰۴ اختفای سیارهِ مشتری و اقمارش در پشت ماه مناظر دیدنی را به جا گذاشت. پلوتون، که روزگاری سیاره محسوب می‌شد، در سال‌های ۱۳۶۷/‌‌۱۹۸۸، ۱۳۸۱/‌۲۰۰۲ و ۱۳۸۵/‌۲۰۰۶ میلادی موجب اختفای ستاره‌های کم‌نوری شد که به شناخت بهتر جوّ و اقمار آن کمک کرد.
در مواقع نادری ممکن است حتی سیاره‌ای در پشت سیاره دیگر پنهان شود. آخرین اختفا از این نوع در ۳ ژانویه سال ۱۸۱۸ رخ داد و مورد بعدی در ۲۲ نوامبر ۲۰۶۵ (آذر ۱۴۴۴) اتفاق می‌افتد. در هر دو مورد بازیگران این رویداد سیارات درخشان زهره و مشتری‌اند. گاهی ممکن است سیارات سبب اختفای اقمار خود شوند مانند اختفای اقمار گالیله‌ای سیاره مشتری.
در منظومهِ شمسی علاوه‌بر خورشید، سیارات و اقمار، هزاران جرم سیاره‌مانند کوچک دیگر وجود دارند که سیارک نامیده می‌شوند. بیشتر سیارک‌ها آن قدر کوچک‌اند که تصویر‌برداری دقیق از آنها با تلسکوپ‌های زمینی میسر نیست. وقتی یک سیارک از بین زمین و ستاره‌ای عبور می‌کند، به مدت کوتاهی (چند ثانیه) مانع رسیدن نور آن می‌شود. در این حالت شاهد اختفای سیارکی هستیم. به علت این که این اجرام کوچک‌اند، معمولاً این نوع اختفا فقط در مسیر باریکی از کره زمین قابل مشاهده است.
حالت خاصی از اختفا موسوم به اختفای خراشان است که اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در اختفای خراشان جرم مورد نظر از لبهِ ماه می‌گذرد. از آنجایی که لبه ماه سطح صاف و همواری نیست بنابراین ممکن است جرم نجومی بارها در پشت کوه‌های ماه مخفی و دوباره پدیدار شود و رصدگران بارها شاهد اختفا باشند. معمولاً در مرز مناطقی که اختفا قابل مشاهده است رصدگران می‌توانند شاهد اختفای خراشان باشند.
● رصد دقیق اختفا کاربردهای متعدد و جالبی دارد:
▪ تعیین زمان دقیق اختفای ستاره‌ها با ماه و مقایسهِ مقادیر پیش‌بینی‌شده با مقادیر رصد‌شده به بررسی دقیق اختلال‌های حرکتی ماه و موقعیت‌سنجی دقیق ستاره‌ها و تعیین حرکت خاص ستاره‌ها کمک قابل توجهی می‌کند.
▪ تحلیل رصدهای اختفای ستاره‌ها با ماه در کشف همدم‌های احتمالی ستاره‌های دوتایی و چندتایی و تعیین زاویهِ موقعیت مداری همدم‌ها مفید است.
▪ به سبب کم بودن توان تفکیک تلسکوپ‌های رادیویی، تعیین موقعیت دقیق منابع قوی رادیویی با مشکلاتی همراه است. با استفاده از زمان‌ سنجی اختفای این منابع با ماه می‌توان این مشکل را تا حدی بر طرف کرد.
▪ با بررسی درخشندگی اختفای برخی سیارات و اقمارشان می‌توان دربارهِ وجود و غِلظت جوّ، حلقه‌های سیارات، و کشف اقمار جدید به نتایج باور نکردنی رسید. در چند سال اخیر پلوتون کانون توجه در این زمینه بوده است. رصد اختفای ستاره‌های کم‌نور با پلوتون به درک تغییرات جوّ و کشف اقمار جدید آن کمک قابل توجهی کرده است. نتایج این دستاوردها در برنامه‌ریزی مأموریت‌های فضایی (مانند مأموریت افق های نو) تاثیرگذار است.
▪ رصد اختفاهای سیارکی در تعیین شکل و اندازهِ سیارک‌ها کاربُرد فراوانی دارد. اگر رصدگران در امتداد خط عمود بر مسیر اختفا موضع بگیرند می‌توانند با زمان‌سنجی شروع و پایان اختفای ستاره به این هدف دست یابند. مدت زمان اختفای ستاره در پشت سیارک به موقعیت نسبی رصدگران و شکل سیارک (توپوگرافی) بستگی دارد. با ترکیب داده‌های ثبت‌شده می‌توان دربارهِ اَشکال و اندازهِ سیارک اظهار نظر کرد. هرچه تعداد داده‌های ثبت‌شده بیشتر و دقیق‌تر باشد نتایج به واقعیت نزدیک‌تر خواهد بود.
▪ اگر رصدگران در نزدیکی خط اختفا به زمان‌سنجی اختفاهای خراشان بپردازند می‌توان نمایی از وضعیت عوارض لبهِ ماه به دست آورد. با وجود تصویربرداری‌های مختلفی که از عوارض ماه صورت گرفته است هنوز اطلاعات کاملی دربارهِ عوارض لبهِ ماه وجود ندارد. تعیین و شناسایی عوارض لبهِ ماه علاوه‌بر افزایش شناخت ما از توپوگرافی ماه در پیش‌بینی موقعیت دانه‌های بِیلی در خورشیدگرفتگی کامل، تعیین زمان دقیق آغاز و پایان خورشیدگرفتگی، و بررسی روِیت‌پذیری هلال‌های بسیار باریک ماه اهمیت فراوانی دارد.

امیر حسن‌زاده‌

منبع : ماهنامه نجوم