و تسلط بر موضوع

می‌دانستید اتریشی‌ها فقط در آفریقا زندگی می‌کنند، در سه سالگی به بلوغ می‌رسند و بزرگ‌ترین تخم‌های دنیا را می‌گذارند؟ اینها اباطیلی است که به عنوان ترجمه در یکی از «ترجمه پذیرفته می‌شود»های پایتخت، به مشتری تحویل داده شد.
از قرار معلوم این اتریشی‌های نگون‌بخت و عجیب‌الخلقه چیزی جز همان پرنده معروف آفریقا یعنی شترمرغ نبودند و «مترجم» کوشا، Ostrich را با کلمه آلمانی Osterreich به معنای اتریش اشتباه گرفته بود، وگرنه اتریشی در انگلیسی Austrian نوشته می‌شود. در بسیاری از این آگهی‌ها تاکید می‌شود که متون از همه رقم، پزشکی، فنی، علمی، تاریخی، حقوقی و... پذیرفته می‌شود. اما اشاره نشده که چه محصولی ارائه می‌شود. زبان یک موجود زنده است و مترجم مهندسی است که با ظرافت آنها را به هم تبدیل می‌کند. می‌توانید با چندتا از این ماشین‌های ترجمه آزمایش کنید تا ببینید که برخورد مکانیکی با زبان نتیجه‌ای جز یک جوک بی‌مزه ندارد. از این رو فرآیند پیچیده ترجمه فرآیندی چند بعدی است که آن را با تسامح به سه جزء تسلط بر زبان مبدا، تسلط بر زبان مقصد و تسلط بر موضوع تقسیم می‌کنند. از این سه تا، جزء نخست بدیهی است. فرض کنید قرار است متنی از انگلیسی به فارسی درآید. بدیهی است کسی که انگلیسی نداند راهی به بحث ما ندارد. مترجمی که دوتای بعد را بداند روی سر ما جا دارد و آنکس که هیچ‌کدام را نداند در جهل مرکب ابدالدهر بماند.
می‌ماند آنکه فارسی بلد نیست و آنکه اصلا در باغ نیست. اولی متن را می‌خواند و می‌فهمد اما نمی‌تواند به زبان فارسی سالم برای شما تعریف کند و دومی می‌خواند و نمی‌فهمد و جنس بنجلی را در بسته‌بندی شیک به شما قالب می‌کند. این گروه اخیر را عمدتا فارغ‌التحصیلان رشته مترجمی زبان تشکیل می‌دهند که در سال‌های اخیر خیلی پرشمار شده‌اند و در جست‌وجوی کار سرانجام سر از نشریات و روزنامه‌ها نیز درآورده‌اند. این نوع مترجمان در محیط مطبوعات معمولا به سرویس‌های خبری مراجعه می‌کنند که در آنها صرف آگاهی داشتن از موضوعات روز و مقداری اطلاعات عمومی در بیشتر موارد کافی است. سپس به سرویس‌هایی مانند ورزش و بین‌الملل نفوذ می‌کنند که در کوتاه‌مدت می‌توان در آنها «متخصص» شد. در انتهای این مسیر پیچیدگی و برای مترجمانی که راهی به بخش‌های مذکور نیافته‌اند، چشم‌انداز تیره‌ای جز سرویس‌های علم و اندیشه باقی نمی‌ماند. در ترجمه متون علمی و فلسفی و حقوقی و مانند اینها که پر از اصطلاحات اختصاصی با تعاریف مشخص است، برای تسلط بر موضوع چاره‌ای جز تحصیل در رشته مورد نظر نیست و نمی‌توان ظرف سه ماه برای مثال از اصطلاحات فنی جامعه‌شناسی سر در آورد.ماهنامه «دانشمند»، گذشته از تمایل مشهودی که در چند وقت اخیر به مباحث شبه علمی و جادوگری و در مواردی ضدعلمی نشان می‌دهد، با بیش از ۴۶ سال انتشار پیوسته و بیش از ۹۰ هزار خواننده، نشان داده است که برای مترجمان دانش نیاموخته نیز هدف سهل‌الوصولی است و هیات ویراستاران آن نیز عمدتا بر همان صفحه نخست (شناسنامه) مجله نظارت دارند. در صفحه ۸۴ شماره اخیر این ماهنامه، مطلبی چاپ شده با عنوان «۱۱ حیوانی که از استتار استفاده می‌کنند» که در آن برای تعدادی جانور معروف با نام‌های جاافتاده از نو نام انتخاب شده است. گویی تاکنون در این کشور جانورشناسی نبوده و این علم قرار است از طریق این دو صفحه وارد شود. ترجمه ناشیانه‌ای اینچنین برای خواننده تازه‌کار گمراه‌کننده و برای خواننده متخصص ناامیدکننده است. نوشته‌اند «پلنگ‌ها (یوزپلنگ)» در حالی‌که پلنگ و یوزپلنگ دو گونه گربه‌اند که در سطح زیرخانواده از هم جدا می‌شوند. اما ظاهرا از این سیاستگذاری نشریه و با مترجمان و ویراستارانی با این اوضاع، انتظار بیجایی است اگر بدانند اصلا زیر خانواده یعنی چه و چرا «آفتاب‌پرست»، «سمندر» نیست.
اینکه آفتاب‌پرست خزنده است و سمندر دوزیست. اینکه خزندگان و دوزیستان نه در سطح گونه، جنس، خانواده یا حتی راسته بلکه در سطح رده از هم جدا می‌شوند. پس فرمول انتشار مجله علمی در ایران چیزی شبیه به این است: ویراستار و مشاور با مدرک دکترا (هرچه بیشتر)+ مترجم جویای کار و نام برای پرکردن صفحات (به مقدار لازم)... و تسلط بر موضوع!

کاوه فیض‌اللهی

منبع : روزنامه کارگزاران