ترانه‌های عامیانه

ترانه يکى از جذاب‌ترين و محبوب‌ترين جلوه‌هاى فرهنگ ملّى ما است، که از اعماق زندگى تاريخى توده‌هاى مردم برخاسته است.

ترانه‌هاى عاميانه، بخشى از ادبيات عامّه‌ است و شامل کليه آثار موزونى است که به شکل تصنيف، مَتَل، افسانه، چيستان (نغز)، آوازهاى کار، سرودهاى مذهبي، برشمردنى‌ها، لالائى‌ها، ترانه‌هاى بازى و عروسى و ترانه‌هائى که براى کودکان خوانده مى‌شود، در ميان مردم معمول و متداول است. زبان اين ترانه‌ها، زبان محاوره است. (واژه‌نامه هنر شاعري، ص ۵۹)

ترانه‌هاى عاميانه از محتوا و صورت بسيار غنى و پرتحرک و ساختار شعرى فوق‌العاده متنوع و جذاب بهره‌مند هستند و به‌رغم پرهيز علماى ادب رسمى از آن، همواره سود برده‌اند. بدون آشنائى با اشارات و مبناهاى داستان‌ها، افسانه‌ها و اطلاعات فولکلوريک، درک مفاهيم بسيارى از نشانه‌ها و مثال‌ها و کنايه‌هاى ادبى دشوار خواهد بود. حماسه‌هاى ملي، قصص پيامبران و بسيارى منظومه‌هاى ادبى‌ ما، در حقيقت بازسازى و بازآفرينى افسانه‌هاى عامّه در قالب ادب رسمى هستند. اين رابطه، بدون ترديد رابطه‌اى متقابل است.

مضمون، سبک مشترک بعضى از ترانه‌هاى عاميانه ملت‌هاى مختلف، با زبان‌هاى متفاوت، نشان‌دهندهٔ اين واقعيت است که قدمت اين نوع ترانه‌ها گاه به دورانى مى‌رسد که قبايلى از بشر اوليه، به‌صورت دسته‌جمعى با يکديگر زندگى مى‌کرده‌اند و هنوز به گروه‌هاى مختلف تقسيم نشده و از يکديگر جدا نشده بودند. (واژه‌نامه هنر شاعري، ص ۵۹)

ترانه‌هاى عاميانه از نظر شکل بسيار ساده، و معمولاً کوتاه هستند. ترانه‌هاى عاميانه فارسى عموماً داراى لهجه‌هاى محلى بوده و مجموع چند مصراع با طول متفاوت هستند.

در گذشته، علماى ادب، اساساً گويش‌هاى محلى را به زبان فاسد، مى‌ناميدند و زبان عامّه را قابل آن نمى‌شمردند که از آن سخن بگويند.

بدين‌ترتيب، ترانه‌هاى ملي، در اعماق وجود و ذوق مردم عادى کوچه و بازار توليديافته و زندگى کرده و حفظ شده است.

در ايران، فکر استفاده از شکل و وزن ترانه‌هاى عاميانه، در دوران مشروطيت (۱۳۲۴ ـ ۱۳۲۷) در بين شاعران به‌وجود آمد. على‌اکبر دهخدا و سيداشرف گيلانى معروف به نسيم شمال، از جمله نخستين کسانى هستند که شکل و وزن ترانه‌هاى عاميانه را با مايه‌هائى از طنز و هجو براى مضمون‌هاى سياسى و اجتماعى و اقتصادى به‌کار بردند. در درون متأخر، احمد شاملو زبان و وزن ترانه‌هاى عاميانه را در چند شعر خود تجربه کرده است با 'پريا' و 'دختراى ننه‌دريا' ، نمونه‌هاى برجسته‌اى از تجربه‌هاى او در اين زمينه است. (واژه‌نامه هنر شاعري، ص ۵۹)

ترانه‌هاى عاميانه فارسى، تا دوران اخير ثبت و ضبط نشده بود. از اولين کسانى که به‌ اين‌کار همت گماشت، 'صادق هدايت' (۱۲۸۱ ـ ۱۳۳۰) نويسندهٔ معاصر است. (واژه‌نامه هنر شاعرى ص ۶۰)

در مردم‌شناسى، ترانه‌ها از دو نگاه بررسى مى‌شود، فرهنگ مادى و فرهنگ معنوي، پوشاک، خوراک، مسکن، کار، نامزدى و مسائل زناشوئي، چيزهائى است که از اثردهى عناصر مادى اجتماعى در ترانه‌ها حکايت مى‌کند.

در فرهنگ معنوى، مذهب، بى‌وفائى دنيا، پاکيزگى دل، اشتياق به وحدت، يکى شدن با يار، هجران، غربت، قدرنشناسي، قدر هم‌ داني، اتکاء به نفس و عزت‌نفس، مناعت‌طبع، حسرت، تقدير و شکوه‌هاى احساسى جابه‌جا تکرار شده است. (کلّه فرياد)

لفظ در ترانه پيچيده و غامض نيست. آنچه هست از محيط‌زيست و معيشت اثر پذيرفته است. اوزان ساده در ترانه‌ها، سادگى و اصالت فکر ترانه‌‌سرا را گاه زيباتر مى‌سازد.