قلعه‌ها و دژها (۶)

قلعهٔ زارخضرخان، اهرم، بوشهر

اين قلعه در شمال منطقهٔ اهرم واقع شده و به زار خضرخان تنگستانى منسوب است و در حال حاضر نيز اعقاب و فرزندان او در آن سکونت دارند. اين قلعه در زمان جنگ انگليس و ايران در بوشهر مورد استفاده قرار گرفت و جاى اصابت گلولهٔ توپ بر برج غربى آن هنوز هم باقى است. قلعه مشتمل بر چهار برج و بارو و قلعهٔ‌ ميانى است و همچنين داراى تأسيسات خصوصى براى ساکنين قلعه مى‌باشد. ساختمان قلعه از خشت خام و گِل ساخته شده است.

قلعهٔ سام، زاهدان

اين قلعه در فاصلهٔ ۲۸ کيلومترى جاده زاهدان به زابل واقع شده و به شکل ذوزنقه نامنظم است. طول قلعه از شرق به غرب ۳۷۶ متر و از جنوب به شمال ۲۹۶ متر است. قلعه سام داراى دو دروازهٔ شمالى و جنوبى است که هر کدام داراى برج نگهبانى است. اين قلعه به زمان پارت‌ها مربوط است و از خشت خام ساخته شده است. مجموعهٔ برج‌هاى اين قلعه بالغ بر ۳۶ برج است. ۹ برج آن بزرگ است که در گوشه‌هاى قلعه قرار گرفته و ۲۸ برج آن کوچک که در اطراف قلعه ساخته شده‌اند. اين قلعه از چينه دو لايه درست شده است؛ به اين ترتيب که ديوار در وسط قرار دارد و دو طرف آن را با قشر گِل پوشانده‌اند.

قلعهٔ سفيد، ممسنى، قبل ازميلاد، عيلامي‌ها

اين قلعه يکى از قلاع معروف فارس است که در ۱۵ کيلومترى شمال نورآباد قرار دارد و قدمت آن به پيش از عهد عيلامى مى‌رسد.

گمان مى‌رود که اين قلعه در قرن پنجم هجرى يکى از قلعه‌هاى معروف اسماعيليان بوده و در سال ۶۵۴ هجرى قمرى به دست هلاکوخان مغول خراب شده است. مى‌‌گويند اين قلعه درى از فولاد داشت که احتمالاً همان درِ آهنين «امام‌زاده در آهنين» است.

قلعهٔ سموران، روستاى رودفرق، جيرفت

قلعهٔ سموران که از سنگ‌‌هاى مرمر متمايل به قرمز ساخته شده؛ در فاصلهٔ ۳ کيلومترى شمال غربى روستاى رود فرق و در ۶۰ کيلومترى شرق شهر جيرفت بر فراز کوهى احداث شده است.

ديوارهٔ بالاى کوه که حدود هزار مترمربع مى‌باشد از صخره‌ها و پرتگاه‌هاى طبيعى تشکيل گرديده است. در قسمت‌هايى که امکان نفوذ دشمن مى‌رفته، ديوارى بلند شامل دو دروازه در ضلع شمالى و ضلع جنوبى با ۱۲ برج ديده‌بانى احداث شده است. طول بالاى قلعه يک کيلومتر و عرض متوسط آن حدود ۱۵۰ متر است. آثار بناهاى ويران قلعه با پى‌هاى سنگى و آجرى در ابعاد ۲۱×۲۱ و قطر ۳ سانتى‌متر به فراوانى ديده مى‌شود. در ارتفاع ۲۰۰ مترى بالاى قلعه، ‌ديوار سنگى ديگرى با ملاط آهک وجود دارد که دور تا دور قلعه احداث شده است. کنارهٔ درونى ديوارهٔ سنگى بالاى قلعه، محل نگهدارى اسب‌ها بوده است که هنوز آخورهاى آن موجود است. آثار، استحکام و موقعيت قلعه بينندگان را تحت تأثير قرار مى‌دهد.

چاه نسبتاً عميق قلعه با گذشت قرن‌هاى متمادى و ‌آسيب‌هاى فراوان هنوز عمق خود را حفظ کرده و طرز سنگ‌چينى کناره‌هاى آن بسيار جالب توجه است.

بالاى قلعه دو حوض قرار دارد که آب باران را جمع مى‌کرده است. حوض بزرگ ۲۰ متر طول و ۸ متر عرض و ۳ متر عمق دارد و چهار ستون سنگى در داخل آن قرار گرفته که روى آن را براى رفع آلودگى مى‌پوشانده‌اند. ديواره آجرى حوض با روکش ظريفى از ماسه و آهک ساخته شده و حوض کوچک‌تر هم در فاصله نزديک و بالاتر از حوض اصلى قرار گرفته است.

ساختمان قلعه سموران به قرون قبل از اسلام تعلق دارد، ولى در قرون اوليهٔ اسلامى بازسازى شد و در دوران حکومت سلجوقيان قلعهٔ مشهورى بوده است. قلعه سموران به علت استحکام و موقعيت طبيعى شباهت زيادى به قلاع اسماعيليه دارد و شايد مدت‌‌ها مورد استفادهٔ پيروان اسماعيليه قرار گرفته بوده، چون که گروه‌‌هايى از فرقهٔ اسماعيليه در جبال بارز زندگى مى‌کردند.

قلعه‌هاى ديگر استان عبارت‌اند از: دختر در شهر کرمان، سنگ در سيرجان، قلاع جشار، سعيدخان، منوجان، کهنه، داستوگان، تل آتشى، زاخت، گبرها، رستم و ... در جيرفت و رودبار.

قلعهٔ سميران، روستاى تارم، قزوين (ساسانيان، صفويان)

اين قلعه بر بالاى يک تپهٔ سنگى در دهستان طارم قرار دارد و دسترسى به آن جز از سمت شمال، بسيار دشوار است. سفيدرود از جانب جنوبى اين قلعه مى‌گذرد و آن سوى رود، رشته ارتفاعاتِ بلندِ سنگى، سر به آسمان کشيده‌اند. بناى اصلى قلعه در بالاى کوه قرار دارد و بخشى از شيب آن را که به طرف جنوب مى‌باشد، در بر مى‌گيرد.

در حال حاضر از ديوارهاى قلعه، گذشته از ديوار اصلى در بالا، قسمتى نيز در دامنهٔ شمالى پابرجا است. اين بخش از ديوار که بر روى يک رگهٔ سنگى استوار شده است، به اين خاطر به وجود آمده تا در مسير دسترسى به قلعه، از اين سو که راحت‌تر از جانب‌هاى ديگر است، ‌ مانعى به وجود آمده باشد و امکان نفوذ به قلعه را سد ساخته باشند. بايد دانست که در دوران آبادانى اين قلعه، چنان‌که ناصرخسرو نقل نموده، قلعهٔ مزبور داراى سه ديوار تودرتو بوده است.

بخش اصلى قلعه داراى طرح کاملاً منظم نيست؛ زيرا ديوار قلعه به تبعيت از صخره‌هاى کوه و پيش‌آمدگى و پس‌رفتگيِ آن به وجود آمده است. با اين حال، طرح کلى آن نزديک به شکل مستطيل است.

در حال حاضر، سالم‌ترين بخش قلعه، ديوار شمالى آن است که از سه قسمت تشکيل شده است. قسمت اول، سمت چپ و جانب شرقى ديوار است که به صورت ديوار بلندى محصور ميان دو برج مدورِ سالم خودنمايى مى‌‌کند. برج‌ها و ديوار با سنگ‌هاى لاشه و ملاط گچ ساخته شده‌اند و ارتفاع آن‌ها به ۸ متر مى‌رسد. در جريان بناى ديوار و برج‌ها، براى جلوگيرى از فرو ريختن آن‌ها، و هم اين‌که برپا داشتن ديوار و برج‌‌ها به صورت منظم و مرتب صورت پذيرد، در فاصله‌هاى يک مترى يک کلاف چوبى در تنهٔ‌ بنا به کار برده‌اند که از دور به صورت يک رج سنگ ديده مى‌شود. در بناى ديوار قلعه، گاه به گاه آجر نيز به کار رفته و اين بيش‌تر مربوط به قسمت‌هاى بالاى ديوار است که به احتمالى، مربوط به تعميرات بعدى بناست.

برج‌هاى دوگانه که در قسمت بالا جاى گرفته‌اند، داراى پنجره‌هاى بلند مستطيل شکلى با قوس تيزه‌دار هستند، و بيش‌تر براى نگهبانى پايين قلعه مورد استفاده قرار مى‌گرفته‌اند. ساختمان قسمت سمت راست يا غربى ديوار قلعه با ديوار جانب شرقى بسيار تفاوت دارد. در اين قسمت از وجود برج‌هاى مدور خبرى نيست، و تنها ديوارى صاف وجود دارد که ساختمان‌هاى اين گوشهٔ قلعه را در بر گرفته است. بناى اين قسمت از ديوار از نظر موقعيت حائز اهميت است؛ زيرا که بر فراز يک صخرهٔ کاملاً عمودى برپا گرديده که سفيدرود از پاى آن مى‌گذرد و موقعيت آن، چنان است که به هيچ‌وجه امکان تسلط بر اين قلعه از اين سو ميسر نيست.

با توصيفى که تاريخنگاران قديم از اين قلعه نموده‌اند، مى‌توان گفت که اين قلعه هم‌چون بسيارى از دژهاى کوهستانى منطقه، تنها کارکرد دفاعى و نظامى نداشته، بلکه منظور اصلى از بناى آن، سکونت بوده است. بر روى زمين‌هاى اطراف قلعه تا مسافتى بسيار، قطعه‌هاى فراوان سفال پراکنده است. سفالينه‌هاى مزبور همگى مربوط به دوره‌هاى پس از اسلام هستند.

قلعهٔ سن سارود، مرند

در ۲۶ کيلومترى شمال مرند بر روى تپه‌اى سنگى و مرتفع که بين دو بازوى رودخانه واقع شده است بقاياى قلعه‌اى قرون وسطايى به نام سن سارود وجود دارد. احتمالاً اين قلعه در قرن‌هاى ۱۳ و ۱۴ ميلادى بنا شده است. در قسمت شرقى آن تخته‌ سنگ‌هاى بزرگى قرار دارد که قدمت آن را به دوران قبل از ميلاد مى‌رساند. امتداد حصار دفاعى قلعه هنوز در سطح زمين نمايان است. به علاوه قسمت‌هايى از ديوار نيز تا ارتفاع زياد پابرجاست و آثار برج‌هاى نيم‌استوانه‌اى پيش آمده در آن‌ها ديده مى‌شود. در حياط داخلى قلعه، پى‌هايى از چند اطاق که در جوار هم و عمود بر يکديگر بوده‌اند نمايان است. تمام ديواره‌هاى قلعهٔ سن سارود از سنگ لاشه و ملاط گل و آهک ساخته شده است. در جنوب قلعه، قبرستان قديمى مسلمانان و بقايايى از پى‌هاى ساختمانى وجود دارد که به پير حسن معروف است. ظاهراً اين مکان گوشه عزلت زاهد مسلمانى بود که در مجاورت امام‌زاده حسن مدفون است. به طور يقين مشخص نيست که قلعهٔ سن سارود مأمن طايفه‌اى اسلامى بوده است و يا مسکن يکى از اشراف ارمني؟ اين قلعه تقريباً در مرز شرقى ارمنستان واقع شده است.

قلعهٔ سياه، ماكو

قلعهٔ سياه در ۳۶ کيلومترى شرق ماکو، بر روى يک تودهٔ مسطح از مواد مذاب منجمد بنا شده است. در ميان برج‌هاى مستطيلى شکلى که نيمى از آنها جلوتر بنا شده‌اند، ديوارهايى نيز وجود دارند که در فواصل مساوى پيش آمده يا عقب رفته‌اند. اين پيشآمدگى‌ها به هيچ‌وجه از نظر دفاعى يا استحکام‌بخشى به ديوارها، ‌ ارزشى ندارند، بلکه فقط از نظر تزئينى به اين صورت ساخته شده‌اند.از جنبه‌هاى دفاعى، ‌ طرح‌هاى معمارى ديگرى در ديوارها به کار رفته است.

آثار هنرمندانه‌اى که از معماران ماهر در بعضى از خانه‌هاى اورارتويى به جا مانده است گواهى مى‌دهد که خانه‌‌هاى مذکور بناى سلطنتى بوده‌اند. قلعهٔ سياه نيز يک کاخ پادشاهى اورارتويى بوده که در قرن‌هاى هشتم و هفتم قبل از ميلاد به منظور دفاع يا حمله و با استفاده از عوامل طبيعى زمين ساخته شده است.

قلعهٔ شاهاندشت (ملك قلا)، لاريجان، آمل

اين قلعه که به ملک قلا معروف است، ظاهراً به نام ملک بهمن آخرين سلطان لاريجان نام‌‌‌گذارى شده است. آثار ويرانه‌هاى اين قلعه بالاى کوهى مشرف بر دهکدهٔ‌ شاهاندشت (از روستاهاى لاريجان) هنوز خودنمايى مى‌‌کند. قلعهٔ مذکور، سابقاً يکى از عظيم‌ترين بناهاى تاريخى لاريجان و سلسله جبال البرز به شمار مى‌رفت، تا اين که در سال ۱۰۰۵ هجرى، يعنى بعد از مغلوب شدن بهمن در جنگ با فرهاد خان - فرستادهٔ‌ شاه عباس صفوى - و انقراض سلسلهٔ بادوسپان، ويران شد.

قلعهٔ شلمزار، شهر كرد

اين قلعه در شلمزار و در کنار باقى‌مانده اين بنا از آثار دوره قاجار است و توسط خوانين بختيارى احداث و مورد استفاده قرار مى‌گرفته است. مجموع قلاع نجف‌قلى خان قرار دارد. عمارتى است به مساحت يک هزار مترمربع که در تاريخ ۱۳۰۷ هجرى قمرى به دستور مرتضى قلى‌خان صمصام ساخته شده است. اين بنا به شکل مربع مستطيل و به صورت دو طبقه است. طبقهٔ‌ اول داراى چندين اتاق به صورت طاق و چشمه و با خشت خام ساخته شده که بسيار محکم و سالم باقى مانده است. جلوى اين اتاق‌ها را ايوانى با ستون‌هاى سنگى در بر گرفته که به صورت زيبايى حجارى و تزئين شده است. طبقهٔ دوم خراب شده و آثارى از آن باقى نمانده است. کليه اشياى تزئينى آن از قبيل آينه‌‌هاى قدى، قاب‌هاى منبت‌کارى شده را از سقف‌ها کنده و به يغما برده‌اند.

قلعهٔ ضحاك، فسا (ساسانيان)

بالاى تپه‌اى در نزديکى شهر فسا، قلعه‌اى از دوران ساسانى و اوايل اسلام به جا مانده است. بر اثر حفارى‌هايى که در اطراف اين قلعه صورت گرفته، اشياء‌ و ظروف سفالين و لعابدار کشف شده است.

قلعهٔ ضحاك عجب شير (داش قلعه)، عجب شير، بناب

در ۲۸ کيلومترى شرق عجب شير در ساحل شرقى درياچهٔ اروميه و ۹۵ کيلومترى جنوب تبريز. قلعهٔ ضحاک عجب‌ شير واقع شده است. در ارتفاعات مقدّم سهند غربى، کوه سنگى مجزايى در درهٔ سر برآورده که به داش قلعهٔ ضحاک معروف است. در پاى اين کوه قبرستانى است که در آن مجسمهٔ سنگى قوچى قرار دارد. در کنار قبرستان‌ دهى است به نام ينگجه و در شمال قلعه روستاى بازار (بالاس) قرار دارد. رسيدن به اين روستا فقط با خودروهاى بيابانى و از راه روستاى گنبد (گنبر) و قريه هزاره ممکن است.

روبناى ديوارهاى قلعه سنگ‌هايى به شکل مکعب مستطيل است که يادآور پوشش ديوارهاى ساسانى در تخت سيلمان است، ولى سفال‌هايى که تاکنون از داش قلعهٔ‌ ضحاک به دست آمده همگى مربوط به قرن ۱۱ و ۱۲ ميلادى يعنى دورهٔ اسلامى است. شکل حجارى‌ها و جاسازى آن‌ها تفاوت‌هايى با موارد مشابه اورارتويى دارد. همچنين قطعه سنگى به شکل ستون از کوه در آورده‌اند که شايد مذبح و کشتارگاه بوده است. همهٔ اين‌ها دلايلى است بر اين که اين قلعه به دورهٔ پيش از اسلام تعلق دارد.