قلعه‌ها و دژها (۳)

شاه جهان احمد، نورآباد، ممسنى (هخامنشيان، ساسانيان)

در نزديکى آبادى عبداللهى از توابع رستم در ۲۰ کيلومترى شمال نورآباد، اثرى از يک قلعهٔ قديمى بر جاى مانده است که در شمال آن آثارى به نام «تشون يا تشگه» ديده مى‌شود. به احتمال قوى اين قلعه به دوران هخامنشى يا اشکانى تعلق دارد.

قلاع اسعديهٔ چليچه، روستاى ميزدج، شهركرد

چليچه يکى از روستاهاى بزرگ ميزدج است که در ۳۰ کيلومترى جنوب غربى شهر کرد واقع شده است. ميان اين روستا در گذشته قلعه‌اى از آثار محمدخان اسعد وجود داشت که به طور کلى خراب کردند و به جاى آن بيمارستان فعلى را ساختند. در قسمت شمال اين ده، امام‌زاده‌اى است که به «آب‌مراد» معروف است و همه ساله عدهٔ زيادى از روستاهاى اطراف به اين امام‌زاده مى‌آيند و در چشمهٔ‌ مجاور آن و در حوضچه‌هاى غيربهداشتى به منظور روا شدن حاجات استحمام مى‌کنند. در خارج از چليچه و در شکاف دره‌اى سرسبز و خرم که به «دره راز» يا اسعديه معروف است، دو قلعه با فاصله کمى از هم به دستور سالار اعظم و خان بابا خان ساخته شده که در نوع خود زيبا و جاى بسيار مصفايى است. بعد از انقلاب، بنياد مستضعفان اقدام به کندن و انتقال کليهٔ‌ در و پنجره‌‌هاى آن قلاع کرده و در نتيجه اين دو قلعه هم اکنون به صورت ويرانه درآمده‌اند.

قلاع دختر، دشمن‌زيارى، كهكيلويه (دهدشت)

قدمت اين گونه قلعه‌ها به عهد مهرپرستى، خداى مادينه و فرشته بارورى ايرانيان قديم مربوط مى‌شود. قلعه‌هاى دختر معمولاً جايگاه آتشکده‌هاى بزرگ و کوچکى بوده‌اند و به فرشتهٔ بارورى اهداء شده‌‌اند. بسيارى از آن‌ها در نواحى مختلف اين استان به همين نام معروف شده‌اند. از جملهٔ‌ اين قلاع مى‌توان به قلعهٔ دختر دشمن زيارى، قلعهٔ دختر کلانک تراب، قلعه دختر امام‌زاده، قلعهٔ دختر گود سرخ و ... اشاره کرد.

قلعهٔ آتشگاه، كاشمر

اين قلعه در دوازده کيلومترى شمال غربى کاشمر واقع شده است و از حجارى‌ها و تصاوير مختلف موجود در آن چنين بر‌مى‌آيد که سابقاً بناى با اهميتى بوده است. در جوار آتشکده، غارى بزرگ وجود دارد که نزديک درِ ورودى آن پيکرهٔ يک سرباز سواره با نيزه، حجارى شده است و از آثار دورهٔ ساسانى مى‌باشد.

قلعهٔ آق‌گنبد (هلاكو)، جزيره اسلامى، شبستر

قلعهٔ‌ تاريخى آق‌گنبد در جزيرهٔ اسلامى (شاهى سابق) واقع شده است. جزيرهٔ اسلامى يکى از چند جزيره بزرگ درياچهٔ اروميه و تنها جزيرهٔ مسکونى آن است. قلعهٔ‌ مورد نظر بر فراز کوهى در اين جزيره قرار دارد، قبر هلاکو و ديگر سرداران مغول در اين قلعه است.

قلعهٔ آكروپل (شوش)، شوش

آکروپل واژهٔ‌ يونانى است که به بلندترين منطقهٔ شهر گفته مى‌شود. قلعهٔ آکروپل يا قلعهٔ شوش به دست هيأت باستانشناسى فرانسوى در سال ۱۸۹۷ ميلادى بر روى بلندترين نقطهٔ شهر شوش بنا شده است. اين قلعه شباهت بسيار زيادى به زندان باستيل فرانسه دارد. اين قلعه با استفاده از آجرهاى به دست آمده از کاخ داريوش و تعدادى از آجرهاى منقوش به خط ميخى چغازنبيل، به دست معماران دزفولى بنا شده است. اين قلعه تا پيش از انقلاب اسلامى در اختيار فرانسويان بود و پس از آن به عنوان پايگاه باستان‌شناسى شوش مورد استفاده قرار گرفت. مجسمهٔ معروف ملکهٔ ناميراستون، لوح قانون نامهٔ حمورابى و ليوان مشهور سفالى شوش به رنگ نخودى و نقش بز کوهى، ‌ از مهم‌ترين آثار بدست آمده از تپهٔ‌ آکروپل است. قلعهٔ‌ آکروپل که بناى آن ۱۵ سال به دراز کشيد و دژ دفاعى باستان‌شناسان فرانسوى در برابر هجوم‌ها و يورش‌هاى قبايل و عشاير منطقه بوده است، در طول جنگ تحميلى، ده‌ها بار مورد اصابت گلوله‌هاى توپ دشمن قرار گرفت ولى پس از پايان جنگ تحميلى ستاد بازسازى استان خوزستان آن را مرمت کرد.

قلعهٔ آوارسين، خدا‌آفرين، كليبر

قلعهٔ قديمى آوارسين منسوب به دورهٔ ساسانى تا قرن سوم هجرى است اين دژ قديمى در ۲۲/۵ کيلومترى جنوب خداآفرين و ۱۱ کيلومترى جادهٔ شوسهٔ اهر - کليبر واقع شده است. حمداللّه مستوفى بناى اين قلعه را به بکربن عبداللّه از اصحاب حضرت رسول اکرم (ص) نسبت مى‌دهد که به امر عُمَر خليفهٔ دوّم در سال ۲۲ هجرى به آذربايجان لشگر کشيد.

قلعهٔ اژدها پيكر، لار (ساسانيان)

اين قلعه روى يک سطح مرتفع در غرب شهر لار، ‌قرار گرفته است و طول و عرض آن به ترتيب ۷۰۰ متر و ۱۷۰ متر است. قلعهٔ‌ اژدها پيکر از سه بخش ديوار سنگى محاطى، قلعهٔ بالايى و ميانى تشکيل شده است و قدمت آن با توجه به يافته‌هاى موجود به دورهٔ پيش از اسلام مى‌رسد. قلعه، تا يک قرن پيش مسکونى بوده و در زمان سلطنت رضاشاه بمباران شد. به جز قلعهٔ‌ بالايى و بناى مشهور به قبر مادر نادرشاه، بقيهٔ قسمت‌هاى قلعه منهدم شده است.

قلعهٔ استخر، مرودشت (ساسانيان، ديلميان)

در انتهاى شمال غربى جلگهٔ مرودشت، سه کوه منفرد و مجزا از يکديگر در ميان صحرا به دنبال هم قرار گرفته‌اند که نام آن‌ها قلعهٔ «شکسته، اشکنون و استخر» است.

بر بالاى کوه سوم، قلعهٔ معروف استخر قرار دارد که در دوران عضدالدولهٔ ديلمى ايجاد شده است. در اين محل، يک استخر بزرگ آب بنا شده بود و اکنون درخت سرو چندين صدساله‌اى در کنار بقاياى استخر در ميان ويرانه‌هاى ابنيهٔ سنگى قلعه سر به فلک کشيده است.

قلعهٔ اسماعيل‌آقا، اروميه

قلعهٔ اسماعيل‌آقا بر فراز کوهى در ۱۸ کيلومترى غرب اروميه و حاشيهٔ رودخانهٔ نازلوچاى قرار گرفته است. اين قلعه در نيمهٔ دوم قرن ۱۹ ميلادى ساخته شده و بخشى از ديوارها و محل ديده‌بانى آن هنوز پابرجاست.

کاوش‌هاى انجام يافته نشان مى‌دهد که در جنب قلعهٔ‌ اسماعيل‌آقا بقاياى بناها و قلعهٔ سنگى ديگرى که به دوران اورارتويى مربوط است وجود دارد.

در قسمت شمال غربى اين کوه دو دخمه به فاصلهٔ چند مترى از هم در صخره‌اى کنده شده‌اند. اين دخمه‌ها داراى يک در ورودى به شکل مربع مستطيل است. داخل ديواره‌هاى جانبى و سقف و کف دخمه کاملاً صيقلى است. به نظر مى‌رسد اين دو دخمه مقبره‌هايى باشند که به دوران اورارتويى تعلق داشته‌اند.

در پايين کوه و در قسمت غربى آن سه مقبرهٔ ديگر نيز ديده مى‌شود. اين مقبره‌ها با سقفى هرمى شکل و سنگ‌هاى رسوبى و لاشه‌اى ساخته شده‌‌اند. در داخل يکى از آنها سنگ قبرى به اين مضمون وجود دارد : «فى شهر ربيع‌الثانى سنهٔ ۱۱۱۰ در ايام شاه سلطان حسين عباسقلى‌خان زياد اقلى بر مناقشه شيخ سليمان».

در زيرزمين داخل مقبره، مقبرهٔ ديگرى قرار دارد که به وسيلهٔ دريچه‌اى از سقف مى‌توان به آن دست يافت. هر چهار مقبرهٔ فوق مربوط به دورهٔ صفوى مى‌باشند. آثار موجود اين کوه مشتمل است بر سه بخش متمايز:

- يکم: دخمهٔ سنگى اورارتويى متعلق به هزارهٔ اول قبل از ميلاد با حجارى منظم و با ايوان ورودى، سردر قاب‌بندى شدهٔ سنگى و اطاقى که طاق‌هاى محراب مانندى دارد و در انتهاى آن دخمه‌اى است از سنگ يکپارچهٔ‌ تراشيده شده.

- دوم: بقاياى ديواره‌ها و مقبره‌هاى دوران صفويه.

- سوم: آثار قلعهٔ‌ اسماعيل‌آقا که به دورهٔ قاجاريه مربوط است. قسمت اعظم ديوارهاى آن هنوز پابرجاست، ولى اطاق نگهبانى و ساير واحدهاى مسکونى اين قلعه خراب شده و آسيب بسيار ديده است. مصالح اين قلعه از خشت خام با ديوارهاى گلى - چينه مى‌باشد.

قلعهٔ ايرج، دهكده جعفرآباد، ورامين

قلعهٔ ايرج در شمال شرقى ورامين، نزديک دهکدهٔ جعفرآباد است. اين قلعه يکى از بزرگ‌ترين قلعه‌هاى ايران به حساب مى‌آيد که تا حدودى از گزند حوادث برکنار مانده است.

ارتفاع متوسط ديواره‌ها در حدود ۱۲ متر است که از غرب به شرق بر ارتفاع‌ آن‌ها افزوده مى‌شود. اطراف قلعه، سنگرهايى است به فواصل ۱۰۰ متر. اين قلعه به شکل مستطيل است و ساختمان آن با خشت و گل ساخته شده است. بقاياى برج‌هاى دفاعى به فواصل تقريباً ۳۰ متر از يکديگر هنوز قابل مشاهده است.

قلعهٔ ايزدخواست، آباده (ساسانيان)

نخستين اثر تاريخى پس از ورود به خاک فارس از جهت شمال، ويرانه‌هاى قلعهٔ قديمى ايزدخواست است که در ۱۴۱ کيلومترى اصفهان واقع شده است.

اين قلعه که بر فراز صخره‌اى رسوبى قرار گرفته است؛ توسط يک پل کهنه از جانب جنوب با خارج ارتباط پيدا مى‌کند. در اين قلعه، خانه‌هاى کوچک و کوچه‌هاى تنگ از دوران ساسانى بر جاى مانده است. چارتاقى عهد ساسانيان را که آتشگاه و نيايشگاه قلعه بوده است در اوايل قرن نهم هجرى به مسجد تبديل کرده‌‌اند.

در حال حاضر نيز با پوششى تازه که پايين‌تر از تاق عهد ساسانى ايجاد کرده‌اند، مسجدى ساخته‌اند که مورد استفادهٔ مردم است.

قلعهٔ ايمام، مريوان

قلعه باستانى ايمام در سه کيلومترى شرق مريوان قرار دارد و از ساخته‌هاى «سرخاب بيگ اردلان» (در حدود سال ۹۴۵ هـ.ق) مى‌باشد. آثار پله‌ها و آب انبار قلعه که از سنگ تراشيده شده، در بناى آجرى قلعه باقى مانده است.

اين قلعه که بعدها توسط احمدخان - والى کردستان - مورد استفاده قرار گرفت به قلعهٔ «خان احمد» معروف شد. در کنار قلعه آثار باقى ماندهٔ مسجدى به نام «مسجد سرخ» ديده مى‌شود.

در جريان جنگ تحميلى و در اثر موشک‌باران عراقى‌ها، بقاياى قلعه کاملاً از بين رفته و امروزه تنها نشانه‌هايى از بناى اوليه قلعه مشهود است.

قلعهٔ باستانى بسطام، روستاى بسطام قره‌ضياءالدين، خوى

اين قلعه که در قرن هفتم پيش از ميلاد احداث شده است در بالادست روستاى بسطام قره ضياءالدين قرار دارد.

کاوش‌هاى باستان‌شناسى نشان مى‌دهد که اين قلعه طى ۵۰ سال و در سه مرحله ساخته شده و داراى معبد، بازار و مقر حکومتى، برج، بارو، ‌ دروازه و راه‌هاى مخفى خروج مخصوص به خود بوده است.

قلعه داراى ديوارهاى مستحکم سنگى است که بر روى صخره‌اى بلند مشرف به دشت و دره‌اى بزرگ قرار دارد و داراى سه اشکوب و کارکردهاى مختلف است:

- اشکوب تحتانى مشتمل بر دروازه، مهمانسرا، اصطبل و قرارگاه سربازان.

- اشکوب ميانى که معبدى است با اطاق‌هاى متعدد.

- اشکوب فوقانى که اوج هنر معمارى اورارتويى است و داراى سکونتگاه، مقر فرماندهى و راه‌هاى خروجى به بيرون از قلعه مى‌باشد.

قلعهٔ بَرْدى، انديكا، مسجدسليمان

اولين اقامتگاه دائمى قوم پارس و زادگاه اصلى کوروش هخامنشى در ايران قلعه بَردى بوده است که در بخش انديکا از شهرستان مسجد سليمان قرار دارد. قلعهٔ بَردى ساختمان عظيمى است که مى‌گويند در زمان عيلامى‌ها احداث گرديده است. اين قلعهٔ باستانى از سنگ‌هاى بزرگ بدون ملاط ساخته شده و در لب دره قرار دارد. ديوارهاى آن سالم بجاى مانده‌اند که با اندکى تعمير استحکام گذشته را باز خواهند يافت.

قلعهٔ بلورآباد، روستاى بسطام قره‌ضياءالدين، خوى

قلعهٔ بلورآباد در حاشيهٔ دشت شمالى روستاى قره‌ ضياءالدين واقع شده است. اين قلعه که طرح اصلى آن به شکل مثلث است، داخل حصارى مستطيل شکل به ابعاد ۶۵×۹۰ متر قرار گرفته است. حصار اصلى قلعه به پهناى ۳ متر بنا شده که مصالح آن عبارت است از سنگ‌هاى بزرگ نتراشيده در جلو و قلوه‌سنگ در قسمت‌هاى ميانى و عقب که بدون ملاط آهکى بر روى آن قرار گرفته‌اند. حصار، هم در قسمت داخل و هم در خارج فاقد برج‌هاى دفاعى است.

در فضاى داخل حصار تعداد زيادى خانه که سقف و ديوارهاى آنها فرو ريخته، هنوز هم قابل تشخيص است.

جلوى ديوار اصلى به فاصلهٔ ۳ متر، ‌ ديوار ديگرى به ضخامت يک متر ايجاد شده است. در فواصل مختلف بين دو ديوار، ديوارهاى موربى ايجاد شده که عمود بر آنهاست و به منظور استحکام ديوارهاى قلعه ساخته شده است. بين آنها با قلوه‌سنگ و خاک پر شده است. هدف از ايجاد ديوار جديد و پر کردن ديوار، ‌ استحکام بخشيدن به ديوار اصلى از نظر دفاعى بوده است. همچنين از سنگ‌هاى انبار شده در فضاى ميانى ديوارها براى ترميم خرابى‌هاى احتمالى، هنگام حملهٔ دشمنان، استفاده مى‌شد.