برج‌ها و مناره‌ها (۳)

برج سنگى با كتيبهٔ كوفى، روستاى تارم، قزوين (سلجوقيان)

بر روى تپه‌اى که در جانب شمال شرقى قلعهٔ ساسان - از دهستان طارم - قرار دارد، برج سنگى ويرانهٔ ديگرى که با سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده است، ديده مى‌شود. با گذشت زمان، اين برج آسيب‌هاى فراوانى ديده است.

در سال ۱۹۶۲ اين برج توسط يکى از باستان‌شناسان خارجى به نام «ويلي» مورد مطالعه قرار گرفته است. در اين بررسى، کتيبه‌اى به خط کوفيِ تزئينى در قسمت زير سقف آن مشاهده شده که فقط دو کلمهٔ آن باقى مانده و بقيهٔ آن فرو ريخته است.

خط کوفى اين کتيبه، از نظر زيبايى و ارزش‌هاى هنرى، ‌ از زيباترين نمونه‌هاى خط کوفى تزئينى به شمار مى‌رود.

برج شاطر گنبدى، روستاى صومعه، اردبيل

اين برج در روستاى صومعه ۸/۵ کيلومترى اردبيل در يک فضاى وسيع و گسترده بنا شده است. در حوالى برج به فواصل گوناگون، تپه‌هاى باستانى قرار دارد. بيشتر آن‌ها مربوط به دوره‌هاى پيش از اسلام به ويژه دوره اشکانى است.

برج از داخل استوانه و از خارج ده ضلعى با طول اضلاع ۲/۶۳ متر است و ازاره‌اى سنگى به ارتفاع ۱/۵ متر و مرکب از چهار رج سنگ‌ تراش دارد. بر روى پايهٔ سنگى، جرزهاى دو وجهى آجرى و در فاصله آن‌ها قاب‌سازى‌هاى آجرى با طرح‌هاى مختلف انجام شده است. ورودى برج در ضلع شرقى و در بالاى پايهٔ سنگى واقع شده که پنج يا شش پله در برابر آن قرار داشته است. از کتيبه و پوشش بنا چيزى برجا نمانده است، ولى از شيوه معمارى برج و شباهت آن با مقبره چلبى اوغلو در سلطانيه چنين برمى‌آيد که احتمالاً از بناهاى قرن هشتم هجرى باشد.

برج طغرل، روستاى مهماندوست، دامغان (سلجوقيان)

اين برج به سال ۴۹۰ هجرى قمرى در جنوب روستاى مهماندوست (۲۰ کيلومترى شمال شرقى دامغان) و نزديکى آبادى امام‌آباد ساخته شد.

شعاع داخلى اين برج ۷/۹۲ متر و ارتفاع آن ۱۲ متر است. ارتفاع اصلى برج در گذشته بيشتر بود، و بعدها به علت فرو ريختن گنبد مخروطى شکل و زيباى اين بنا از ارتفاع آن کاسته شده است.

اين برج آجرى که مشهور به برج معصوم‌زاده است، داراى تاقنماهاى بلند و مقرنس‌کارى‌هاى زيباى آجرى است. دو کتيبه در بالاى برج به خطوط کوفى و بنّايى وجود دارد. تاريخ بنا با زمان سلطان سنجر سلجوقى مطابقت دارد و مردم محل آن را امام‌زاده قاسم مى‌گويند.

برج طغرل، رى

برج طغرل در شهر رى، بنايى است که بلندى آن در حدود ۲۰ متر است. بدنهٔ اين برج ترک ترک است. برج که در ميان محوطه‌اى قرار دارد به احتمال قوى مدفن طغرل اول پادشاه سلجوقى است.

برج طغرل در سال ۱۳۰۰ هجرى قمرى تعمير شد، به همين دليل، آثار و نشانه‌‌هاى به‌جاى ماندهٔ‌ تاريخى و معمارى سلجوقى آن، از قبيل کتيبه کوفى و نقش و نگار آجرى آن از بين رفت. اکنون اين برج قديمى که از بناهاى نيمهٔ اول قرن پنجم هجرى است به صورت يک بناى تازه درآمده است. لوح سنگ مرمر سر در برج، به يادگار مرمت بنا نصب شده است.

برج علاءالدين، ورامين

برج آجرى علاءالدين با ارتفاع ۱۷ متر به فاصله‌‌اى اندک در شمال مسجد جامع ورامين قرار دارد و شامل دو قسمت است:

- قسمت اول : با بدنه‌اى مدور به ارتفاع ۱۲ متر که بخش اصلى بنا را تشکيل مى‌دهد. برج، داراى دو در بزرگ جنوبى و شمالى است. در ضلع غربى در ارتفاع شش مترى، راه‌پله‌اى وجود دارد که از طريق آن مى‌توان به قسمت ميانى برج راه يافت. در منتهى‌اليه بخش مدور، کتيبه‌اى به خط کوفى قرار دارد. تزئين خارجى برج با کاشى‌هاى فيروزه‌‌اى انجام گرفته که زيبايى خاصى به برج بخشيده است.

- قسمت دوم : شامل گنبدى مخروطى شکل و بزرگ به ارتفاع ۵/۴۰ متر است که روى قسمت اول قرار دارد. بخش بالايى مخروط با خطوط هندسى تزئين يافته است. تاريخ بناى برج سال ۶۸۰ هـ.ق است و بعضى‌ها آن را مقبرهٔ سلطان علاءالدين خوارزم‌شاه مى‌دانند. سبک ساختمان برج، ترکيبى از معمارى زمان مغول و دورهٔ آق‌قويونلو و قره‌قريونلو است.

علاوه بر اين‌ها، قلعه‌هاى ديگرى نيز در گسترهٔ‌ استان تهران وجود دارد که از آن جمله مى‌توان به قلعه سرخ در شهر رى اشاره کرد که مربوط به دوره‌هاى پيش از ميلاد است.

برج على‌آباد، روستاى على‌آباد، كاشمر

در روستاى على‌آباد در ۴۲ کيلومترى کاشمر، بنايى بر روى قلعه‌اى به نام کوشک ساخته شده است. معمارى اين منارهٔ آجرى به شيوهٔ برج رادکان قوچان مى‌باشد. شکل مناره مانند برجى است که منظرهٔ خارجى آن از چهل و هشت ترک آجرى تشکيل شده است و دوازده قاب آجرى مزين به اشکال لوزى نيز دارد.

در حدفاصل ستون‌هاى بدنهٔ برج و گنبد آن، تزئينات قطارسازى با کاشى‌هايى به رنگ فيروزه‌‌اى تعبيه شده است. گنبد آجرى آن مخروطى شکل و دو پوششه است : پوشش اول داراى روزنى است که نور را به داخل بنا هدايت مى‌‌کند، پوشش دوم بسيار بلندتر از پوشش نخستين است. در بالاى گوشوارهٔ مقرنس‌کارى زير گنبد، شيارهاى باريک و با انتهايى پهن‌تر وجود دارد. اين شيارها بيست و چهار عدد مى‌باشند. ارتفاع گنبد بنا ۱۸ متر است و شکل داخلى آن، هشت‌گوش است. محيط داخلى آن ۲۲ متر و محيط خارجى آن ۴۲ متر است. زمان ساخت اين مناره را در مقايسه با ميل رادکان، در حدود قرن هفتم هجرى قمرى مى‌دانند. سردرِ برج به شکل ايوان تا‌ق‌دارى است که در اصل داراى کتيبه‌اى بوده است. در سطح فوقانى ميان حجره‌هاى طبقهٔ‌ دوم، آثار گچ‌برى وجود دارد و اکنون قسمت مختصرى از آن باقى مانده است. اين اثر تحت شمارهٔ ۱۲۸، در زمرهٔ آثار تاريخى به ثبت رسيده است.

برج قارلوجا، اصلاندوز، مغان

اين برج در قشلاق قارلوجا در کنار رود ارس در مسير راه خمارلو - اصلاندوز واقع شده است. مصالح ساختمانى آن از سنگ تراشيده است. اين برج منسوب به دوره مغولى و متعلق به سده هشتم هجرى است.

برج قربان، همدان

اين بناى تاريخى در شهر همدان و در محلهٔ‌ زندى‌ها، نزديک دبيرستان ابن سينا قرار گرفته است. از قرار معلوم مدفن شيخ‌‌الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعى از امراى سلجوقى است که در قرن هفتم و هشتم هجرى به طرز ساده و بى‌پيرايه ساخته شده است. بنا از يک برج دوازده ضلعى آجرى با گنبد هرمى شکل دوازده ترک آجرى، تشکيل شده است.

طول اضلاع دوازده گانهٔ برج از بيرون بيش از ۲ متر و از درون کمى بيش از ۱ متر است. جبههٔ خارجى بنا را طاق‌نماهايى با عمق ۱۵ سانتى‌متر و پهناى ۱۲۳ سانتى‌‌متر (در هر ضلع) تشکيل مى‌دهد که هر يک به وسيلهٔ يک گوشواره از سطح خارجى جرزهاى دوازده گوشه به عقب نشسته است و در جبههٔ داخلى برج نيز طاقنماهايى به عمق ۲۰ سانتى‌متر و عرض ۹۰ سانتى‌متر وجود دارد. اين بنا فاقد هر گونه کتيبه و گچبرى و تزئينات است.

زير برج، سردابى قرار دارد که با برداشتن دو تخته‌سنگ از راه پلکان مى‌توان پايين رفت. مدخل آن در سمت شمال غربى است. در وسط برج بر روى طاق سردابه سنگ قبرى ساده و معمولى به طول ۱۲۵ و عرض ۵۰ سانتى‌‌متر قرار دارد که متن زير به صورت برجسته و در شش سطر روى آن حجارى شده است:

«يا غفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه ا... تعال محمد فى شهر ذيحجه الحرام غفرلد سنهٔ ۱۰۹۰»

اين سنگ به دورهٔ صفويه تعلق دارد و ربطى به تاريخ احداث بنا ندارد. برج قربان در تاريخ ۵۴/۳/۲۸ در فهرست آثار تاريخى ثبت شده است.

در وجه تسميهٔ اين بنا از شخصى بنام قربان نام مى‌برند که اين محل را در حملهٔ افاغنه سنگرگاه خود قرار داد و از اهل محل خود دفاع کرد. از اين رو مسجد و بقعه به نام او مشهور شده است.

برج كاشانهٔ بسطام، بسطام، شاهرود (ساسانيان)

در جنوب شهر بسطام شاهرود و همچنين در جنوب شرقى مسجد جامع، برجى بلند و زيبا وجود دارد که به نام کاشانه معروف است.

ارتفاع اين برج از داخل ۲۴ متر و از بيرون به ارتفاع تقريبى ۲۰ متر و شکل خارجى آن کثيرالاضلاع منتظم سى ضلعى است. در بالاى برج، دو حاشيه از آجرهاى بزرگ وجود دارد که روى آن مطالبى نوشته شده است. در ضلع جنوب غربى اين برج روى يک آجر کلمه بسم‌اللّه الرحمن الرحيم با خط ثلث بسيار زيبايى خوانده مى‌شود.

از تاريخ بناى اين برج اطلاعى صحيحى در دست نيست. به عقيدهٔ اهالى بسطام، اين برج قبل از اسلام آتشکدهٔ زردشتيان بود. برخى از خاورشناسان از جمله گدار بر اين عقيده‌اند که اين بنا از آثار غازان‌خان مغول است و اسم اصلى آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه ناميده شده است.

گويا در دوره‌هاى بعد از اسلام، از اين برج براى ديده‌بانى بسطام استفاده مى‌شد. با توجه به اسلوب ساختمان و عوامل ديگر اين بنا به رصدخانه بسيار شبيه است. اين ساختمان که نماى خارجى آن داراى جلوه و شکوه خاصى است از بناهاى درخور اهميت خطهٔ قومس و نماى خارجى آن نيز داراى جلوه و شکوه خاصى است.

برج لاجيم، روستاى لاجيم، سوادكوه

اين برج که در روستاى لاجيم منطقهٔ سوادکوه واقع شده، ‌ سهواً به مقبره امام‌زاده عبداللّه معروف است. ساختمان آن به شيوهٔ مدور با گنبدى مخروطى شکل و در نهايت ظرافت و سادگى ساخته شده است. در قسمت فوقانى، دو کتيبهٔ آجرى به خط پهلوى ساسانى و کوفى نصب شده که برابر مفاد کتيبه کوفى (مورخ به سال ۴۱۳ هجرى قمرى) اين بنا مدفن «کيا اسماعيل ابوالفوارس شهرياربن عباس» است. بناى مزبور در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است. سازمان ميراث فرهنگى نماى خارجى، داخلى و گنبد آن را تعمير اساسى کرده و اکنون زيارت‌گاه اهالى روستاى لاجيم و ساير روستاهاى منطقهٔ سوادکوه است.

برج لار، ايرانشهر

اين برج در شرق تپه‌هاى چپو، بر روى يک سطح مرتفع قرار گرفته و شبيه يک مناره است که آن را «برج لار» نيز مى‌گويند. از فراز اين برج جلگه‌هاى خاشرود و حدود دورتر آن در معرض ديد نگهبانان و بينندگان قرار مى‌گيرد. در گذشته‌هاى دور چنان که جنگى روى مى‌داد و يا خطرى احتمالى بروز مى‌کرد، نگهبانان بر روى اين برج آتش مى‌‌افروختند. گفته مى‌شود مهاجمان به اين سرزمين از جمله مغولان و ديگران از اين راه وارد سيستان مى‌شدند.

برج نقاره‌خانه، رى

بقاياى برج آجرى نقاره‌خانه که داراى هشت ترک است، بر فراز کوهى در شهر رى به همين نام باقى است. اين برج از بناهاى عهد سلجوقى است و پژوهش‌ها و کاوش‌هاى علمى نشان داده‌‌اند که محل برج، نقاره‌خانهٔ آرامگاه يکى از شهرياران سلجوقى بوده است.

برج نگار، بردسير

برج نگار نزديک بردسير در مسير بافت و بزنجان قرار گرفته است. اين برج يکى از زيباترين برج‌هاى برجاى مانده از دورهٔ سلجوقى است.

برج نگار آجرچينى بسيار زيبايى دارد و کتيبه‌اى به خط کوفى از کاشى فيروزه‌اى بر روى آن نصب شده است. اين برج ظاهراً منار مسجدى بوده که در وسط آن پلکان مدورى بر جاى مانده و تغييرات و دگرگونى‌هاى زيادى يافته است.

برج يا منارهٔ‌ كرات، روستاى كرات، تايباد

بر فراز تپه‌اى در روستاى کرات تايباد، يک منارهٔ آجرى ساخته شده است که اندکى نيز انحناء دارد. اين مناره داراى کتيبه‌اى به خط کوفى است. تاريخ ساختمان آن را به قرن پنجم هجرى قمرى نسبت مى‌دهند و تحت شمارهٔ ۱۲۳، جزو آثار تاريخى به ثبت رسيده است.