شخصیت و ارزیابی آن

واژه‌ٔ 'شخصیت ـ Personality' در زبان روزمره معنای گوناگونی دارد. مثلاً وقتی در مورد کسی گفته می‌شود 'بسیار باشخصیت است' غالباً درجه کارآئی و جاذبهٔ اجتماعی وی موردنظر است. در درس‌هائی که با عنوان 'پژوهش شخصیت' تبلیغ می‌شود، سعی بر این است که به شخص برخی مهارت‌های اجتماعی یاد دهند وضع ظاهر و شیوهٔ سخن گفتن او را بهبود بخشند تا وی واکنش مطبوعی در دیگران برانگیزد. گاه کلمهٔ شخصیت به‌منظور توصیف بارزترین ویژگی شخص به‌کار می‌رود، مثلاً گفته می‌شود فلان کس 'شخصیت پرخاشگر' و یا 'شخصیت خجولی' دارد.

ولی روانشناسان در بحث از شخصیت، بیش از هر چیز به تفاوت‌های فردی توجه دارند، یعنی ویژگی‌هائی که یک فرد را از افراد دیگر متمایز می‌کنند. روانشناسان در مورد تعریف دقیق شخصیت اتفاق‌نظر ندارند. با این حال در بحث حاضر مراد ما از شخصیت، الگوهای معینی از رفتار و شیوه‌های تفکر است که نحوهٔ سازگاری شخص را با محیط تعیین می‌کنند.

در این تعریف، اصطلاح معین به همسانی رفتار اشاره دارد، به این معنی که مردم در شرایط گوناگون به این گرایش دارند که به طرز نسبتاً معینی تفکر کنند یا دست به عمل بزنند. برای مثال شما حتماً کسی را می‌شناسید که صرف‌نظر از اینکه تا چه اندازه او را تحریک کنند به‌ندرت از خود خشم نشان می‌دهد، و کس دیگری را هم می‌شناسید که به کوچک‌ترین تحریک عصبانی می‌شود. رفتار نتیجهٔ تعامل ویژگی‌های شخصیت با شرایط مادی و اجتماعی محیط است. البته دیده می‌شود که نظریه‌پردازان شخصیت اتفاق‌نظر ندارند که تا چه اندازهٔ رفتار تحت‌ کنترل عوامل درونی است (یعنی ناشی از ویژگی‌های شخصی فرد و در نتیجه دارای همسانی است) و یا تحت کنترل عوامل بیرونی (یعنی ناشی از شرایط خاصی است که رفتار در آن رخ می‌دهد).

هنگامی‌که دربارهٔ رفتار بحث می‌کنیم به شخصیت اجتماعی اشاره داریم. یعنی به‌کار قسمت از 'شخص' که دیگران می‌بینند و می‌شنوند، همان تصویری که شخص از خودش به دنیا عرضه می‌کند. شخصیت اجتماعی هر کس شامل حرکات و اطوار ظاهری (مانند طرز سخن گفتن و نحوهٔ راه رفتن)، خلق و خوی کلی (یعنی روی‌هم‌رفته خوش‌خلق یا بدخلق بودن) و نحوهٔ واکنش در برابر شرایط تهدیدکننده و همچنین نگرش‌های مشاهده شده و بسیاری از واکنش‌های دیگر وی است. اگرچه رفتار آدمی در اجتماعات بزرگ ممکن است با رفتاری که در بین گروه کوچکی از دوستان صمیمی خود دارد متفاوت باشد با این حال دیگران می‌توانند جنبهٔ اجتماعی شخصیت وی را مشاهده و با روش‌های گوناگون مورد سنجش قرار دهند.

با این حال، شخصیت دارای جنبهٔ خصوصی و ناآشکاری نیز می‌باشد. جنبهٔ خصوصی شخصیت شامل تخیلات، تفکرات و تجاربی است که شخص نمی‌خواهد دیگران را در آنها سهیم کند. ممکن است شما تجربه‌های خاصی داشته‌اید که آنها را هیچ‌گاه به هیچ‌کس نگفته‌اید، آرزوهائی که به‌نظرتان کودکانه‌تر و یا خجالت‌آورتر از آن بوده که آشکار کنید، رؤیاها و خاطراتی که فقط در ذهن خودتان می‌مانند. اندیشه‌ها و خاطره‌هائی که به‌هنگام انتظار برای رفتن به کلاس درس یا قدم زدن در جنگل از ذهن شما می‌گذرند بخشی از شخصیت خصوصی شما است، ممکن است قسمتی از آنها را به شخص بسیار نزدیک و صمیمی ابراز کنید ولی این‌گونه اندیشه‌ها خاطره‌ها به‌طور کلی در ذهن شما باقی می‌مانند.

از آنجائی که شخصیت خصوصی به دشواری قابل مطالعه است لذا روانشناسان توجه خود را بر مطالعهٔ شخصیت اجتماعی متمرکز کرده و تحلیل و توصیف شخصیت خصوصی را داستان‌سرایان و شرح‌ حال نویسان محول نموده‌اند. البته روانشناسان براساس مطالعهٔ تخیلات شیوه‌های دیگر، روش‌هائی برای بررسی شخصیت خصوصی ابداع کرده‌اند.