روانشناسی محیط

کيست که با هواى آلودهٔ تهران آشنائى نداشته باشد. مسلماً هر فردى يک بار تهران را ديده باشد، به عمق فاجعه پى خواهد برد. آري، قشر عظيمى از هواى آلوده، آسمان تهران را فرا گرفته است. براى مشاهدهٔ اين ابر سياه به هيچ وسيله‌اى غير از چشم طبيعى نياز نيست. کافى است از بيرون شهر، از بالاى يکى از ساختمان‌هاى بلند يا از بالاى يکى از کوه‌هاى اطراف، تهران را نظاره کنيد. متوجه خواهيد شد که حتى برخى مجتمع‌هاى سکونى را تشخيص نمى‌دهيد. سالى چند بار رسانه‌هاى ارتباط جمعى به سالمندان و کسانى که دشوارى‌هاى تنفسى دارند، هشدار مى‌دهند که از خانه بيرون نيابند و سالى يک‌بار هم (۲۹ دي) از مردم مى‌خواهند که از اتومبيل‌هاى شخصى استفاده نکنند، با وسايل عمومي، با دوچرخه يا با پاى پياده به سر کار بروند. گاهى صحبت از جمع‌آورى اتومبيل‌هائى مى‌شود که فرسوده شده‌اند و سوخت ناقص دارند. گاهى هم مى‌خواهند که وسايل دودزا را جمع‌آورى کنند.

در حال حاضر همه به مترو اميد بسته‌ايم که راه بيفتد، به حل مشکل ترافيک و نهايتاً به کاهش آلودگى هواى تهران کمک کند. همهٔ ما اين موضوع را مى‌دانيم و به‌طور دائم نيز دربارهٔ آن صحبت مى‌شود، اما کو گوش شنوا و کو راه حل واقعي. هنوز کسى به درستى نمى‌داند که آثار اين آلودگى هوا تا کجا است و در بلند مدت چه خواهد شد. آلودگى هواى تهران، آلودگى آب‌هاى درياها، رودخانه‌ها، کنار جاده‌ها و ... مردم را به اين فکر انداخته است که بايد به دنبال چاره باشند. نهضت حمايت از محيط زيست يا حفاظت از محيط زيست مختص ايران نيست. در کشورهاى پيشرفتهٔ جهان مسئلهٔ مهمتر از اين‌ها است. مى‌توان گفت که موضوع‌هاى نگران‌کننده کم نيست:

مُردن چند ميليون ماهى بر اثر آلودگى آب، از بين رفتن ميليون‌ها پرنده بر اثر نامساعد بودن محيط زيست و ... .

مجلاتى که به موضوع‌هاى حفاظت از محيط زيست مى‌پردازند، با اين نوع مشغوليت‌هاى ذهنى بيشتر آشنائى دارند. در حال حاضر، پيش‌بينى هوا با انبوهى از اطلاعات مربوط به محيط زيست همراه است:

سطح آلودگى هوا، عوامل اصلى آلودگي، شدت اشعه‌هاى زيان‌آور و ... از طرف ديگر، امروزه از آثار واقعى رفتار انسان بر روى کرهٔ زمين صحبت مى‌شود. امروزه از اثر نازک شدن لايهٔ اوزون، و همچنين از اثر گلخانه‌اى صحبت مى‌شود، دو پديده‌اى که بر اثر آلودگى جوّ به‌وجود مى‌آيد.

اگر سرى به گلخانه بزنيد، متوجه خواهيد شد که هواى آن دم کرده و شرجى است. علت آن اين است که شيشه‌هاى سقف گلخانه اجازه نمى‌دهد هواى گرم از آن خارج شود، در نتيجه گرماى داخل آن حفظ مى‌شود. اين پديده در هوا نيز اتفاق مى‌افتد که مانع از خروج گرما از جو مى‌شود. در واقع، بخار آب و دى اکسيد کربن هوا مثل شيشهٔ سقف گلخانه عمل مى‌کنند و به همين خاطر اين پديده را اثر گلخانه‌اى مى‌نامند. تکنولوژى جديد، دى اکسيد کرن و بخار آب فراوانى توليد مى‌کند و از اين طريق ميزان آلودگى هوا را افزايش مى‌دهد.

روانشناسى احتماعى به مطالعهٔ همهٔ اين موضوع‌هاى مختلف علاقمند است، روانشناسى محيط در ارتباط با روابط موجود بين رفتار و محيط، موضوع‌هاى کاملاً متفاوتى مطرح مى‌کند.

- ريشهٔ روان‌شناختى محيط:

در سال‌هاى ۱۹۶۰ بود که روانشناسان اجتماعي، به مطالعهٔ روابط بين انسان و حريم فيزيکى او علاقمند شدند. در آن زمان، اعتقاد بر اين بود که روابط حيوانات برپايهٔ حفظ قلمرو استوار است. به سال ۱۹۶۱، کُنراد لورنز، کردارشناس مشهور، نشان داده بود که حفظ قلمرو، منبع اصلى درگيرى بين حيوانات است، خواه آنها از يک گونه باشند خواه از گونه‌هاى مختلف.

به دنبال تحقيقات لورنز، اين سؤال مطرح مى‌شود که آيا آنچه در بين حيوانات ديده مى‌شود، در مورد انسان نيز مصداق دارد؟ به‌عبارت ديگر، آيا انسان‌ها نيز روابط خود ترا براساس محافظت از قلمرو خود پى‌ريزى مى‌کنند؟ آيا حضور ديگران، خواه مطابق ميل ما باشد، همان اثر را دارد که حضور حيوانات ديگر بر يک حيوان معين دارد؟ بنابراين، روانشناسى محيط علاقمند است آثار افزايش جمعيت در شهرهاى بزرگ بر رفتارهاى فردى و روابط متقابل اشخاص را مطالعه کند. همچنين روانشناسان اجتماعى دوست دارند آثار سر و صدا، حرارت و آلودگى هوا بر رفتار شهرنشينان را تبيين کنند.

در سال‌هاى ۱۹۶۷، به موازات مطالعه دربارهٔ محيط و آثار آن بر کيفيت زندگي، مطالعهٔ شيوهٔ برداشت مردم از محيط نيز رونق مى‌گيرد. اين کار موجب پيدايش مفهومى به نام نقشهٔ شناختى مى‌شود که بعداً از آن صحبت خواهيم کرد. به‌علاوه، مطالعهٔ آثار سکونت در بُرج‌هاى بلند و مخصوصاً در آپارتمان‌هاى بدون فضاى باز بر رفتار نيز طرفدارانى پيدا مى‌کند. در اين خصوص سؤالاتى مطرح مى‌شود، از جمله:

'آيا دکوراسيون درون خانه را مى‌توان طورى ترتيب داد که مردم بيشتر خوشحال باشند؟'

مى‌توان گفت که در سال‌هاى ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، اولين کار روانشناسى محيط اين بود که آثار محيط فيزيکى و اجتماعى بر فرد را بفهمد. در سال‌هاى ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، مطالعهٔ اثر رفتارهاى فردى بر محيط نيز آغاز مى‌شود. بسيار جالب است که اثر گرماى شديد بر پرخاشگرى نيز مورد مطالعه قرار مى‌گيرد. بنابراين، امکان دارد که فرد، علاوه بر اين که قربانى برخى پديده‌ها مى‌شود، علت آن پديده‌ها نيز باشد. اثر گلخانه‌اي، که بعداً مطرح خواهيم کرد، و برخى پديده‌هاى نگران‌کننده، روانشناسان اجتماعى را به چاره‌انديشى وادار مى‌کنند. آنها به دنبال‌ راه‌هائى مى‌گردند که هر کس بتواند دربارهٔ اثر رفتارهاى خود بر کل محيط و اهميتى که تغيير رفتار در جهت مناسب دارد، آگاه مى‌شود.