آرامگاه‌ها (۱۰)

آرامگاه سيد حجت‌الاسلام شَفتى، اصفهان

اين بنا شامل بقعه و رواقى در برابر آن است. داخل بقعه داراى تزئينات کاشى‌کارى، گچ‌برى و نقاشى درخور توجه ويژه است و کتيبه‌هاى فراوانى در قسمت‌هاى مختلف آن نصب شده است. اين بقعه و رواق، در گوشهٔ شمال شرقى مسجد معروف «سيد» اصفهان که از آثار حجت‌الاسلام شَفتى (۱۲۶۰-۱۱۸۰ هـ.ق) است، قرار دارد. تاريخ وفات، در کتيبهٔ سردرِ ورودى بقعه به خط ثلث سفيد بر زمينهٔ کاشى لاجوردى، سال ۱۲۶۰ هـ.ق نوشته شده است.

در وسط سرسراى رواق، سنگابى قرار دارد که شش بيت شعر بر روى آن کنده شده و تاريخش ۱۲۴۹ هـ. ق است. در وسط بقعه نيز ضريح فولادى زيبايى با کتيبه‌اى به خط ثلث طلايى بر زمينهٔ مشکى قرار دارد.

آرامگاه سيد شرفشاه، روستاى دارسرا، رضوان شهر

اين آرامگاه در روستاى دارسرا در پنج کيلومترى شرق رضوان شهر واقع شده است. اين روستا به احترام نام سيد شرفشاه، عارف و شاعر قرن هشتم هـ.ق که در آن جا مدفون شده، به سيد شرفشاه و يا سيد شرف‌الدين معروف است. براساس شجره‌نامهٔ موجود در آرامگاه، نسب وى از ده پشت به امام موسى کاظم (ع) مى‌رسد. به اعتقاد برخى محققان، شرفشاه پيرى عارف بود که پس از مرگ، به مقام سيادت رسيده است. بناى آرامگاه، بزرگ و نوساز است و از آجر، سنگ و مرمر ساخته شده و بسيارى از مکان‌هاى زيارتى نواحى انزلى، گسکرات، تالش دولاب و وکيل دولاب به برادران يا فرزندان اين مرد عارف منتسب شده‌اند. آرامگاه ديگرى به نام سيده بانو معروف به گور مادر شرفشاه نيز در دارسرا وجود دارد که بناى جديدى بر آن ساخته‌اند.

آرامگاه سيدعلى غزنوى، دهكده تجن‌گوگه، لاهيجان

اين آرامگاه در دهکدهٔ تجن گوگه - از روستاهاى قديمى لاهيجان - واقع شده است. اين آرامگاه، درِ منبت کار شدهٔ زيباى ظريف و پرنقش و نگارى با نقش‌هاى گل و بوته داشته که يک لنگهٔ آن سال‌ها پيش به سرقت رفته است. در چهار سوى بناى اصلى، چهار ايوان وجود دارد. ايوان غربى سابقاً درهاى اُرسى داشته و به جاى مسجد از آن استفاده مى‌شده است. مصالح اصلى بنا و گلدستهٔ آن از آجر است. اين امام‌زاده را از فرزندان امام جعفر صادق (ع) مى‌‌دانند.

آرامگاه سيدعلى‌كيا، دهكده‌اژدهابلوچ، لشت‌نشا، رشت

اين آرامگاه در دهکدهٔ اژدها بلوچ لشت نشا واقع شده است. نقشهٔ اين بنا از خارج عبارت از يک چهارضلعى است که در برابر هر ضلع، ايوانى قرار دارد. سقف ايوان‌ها در جلو، روى ده ستون چوبى با سرستون‌هاى زيباى قديمى، استوار شده است. اين بقعه، از نظر تزئينات کاشى‌کارى نيز جزء معدود بناهاى امام‌زاده‌هاى شمالى کشور به شمار مى‌رود. ازارهٔ درونى بنا و ايوان‌ها همه با کاشى‌هاى هفت رنگ و با نقش‌هاى گل و بوته و پرنده پوشش شده است. شيوهٔ نقش‌اندازى بر روى اين کاشى‌ها چنان است که آثار دورهٔ زنديه را تداعى مى‌کند. در بالا و پايين کاشى‌ها، قرنيسى به عرض ده سانتى‌متر نصب شده است. بر يکى از آن‌ها، اين جمله ديده مى‌شود: «رقم مشهدى محمدنقاش ولد حاجى يوسف ۱۳۲۰». از ويژگى‌هاى ديگر اين بنا، وجود يک عَلَم پرنقش و آرايهٔ قديمى است که از نظر هنر فلزکارى و پرداخت حجم‌هاى زيبا، به خصوص سرِ دو اژدها، از نمونه‌هاى با ارزش هنر فلزکارى به شمار مى‌آيد. سنگ مرمرى به تاريخ ۱۲۳۰ هـ.ق در اين بقعه ديده مى‌شود.

آرامگاه سيدواقف، افوشته، نطنز

اين بناى آجرى هشت‌ضلعى با گنبد فيروزه‌‌اى رنگ و کتيبهٔ خط کوفيِ ساقهٔ‌ گنبد، بر فراز تپه‌اى مشرف به آبادى افوشتهٔ نطنز واقع شده است. اين تپه، در درون ديوارى بسيار کهنه که از گل و خشت ساخته شده، محصور است. داخل مقبرهٔ سيدواقف فاقد تزئينات است، ولى درِ ورودى آن، منبت‌کارى شده و بسيار عالى است و با چند شعر زينت يافته است. کتيبهٔ‌ بالاى اين در، نام شاهرخ تيمورى را در بر دارد. صندوق منبت‌کارى مقبره داراى کتيبه‌اى شامل آيات قرآنى و تاريخ ۸۵۹ هـ.ق است.

آرامگاه شابوالقاسم (و يعقوب ليث)، دزفول

آرامگاه شابوالقاسم در سمت راست جادهٔ‌ دزفول - شوشتر واقع شده است. اين بنا مشتمل بر سر در ورودى، کفش‌کن، شبستان مسجد و بقعه است. سردر ورودى دو ستون بازويى بسيار قديمى با آجرهاى زيرين بسيار قطور دارد. شبستان مسجد طرح مستطيل دارد. سردر ورودى اين شبستان راهرو بقعه است و از سنگ‌هاى تراشيدهٔ کهنه‌اى به اشکال مکعب هلالى طاق رومى ساخته شده است. قسمت بالايى سردر در دورهٔ‌ ايلخانى گچبرى شده است. داخل بقعه فاقد هرگونه تزئين است. در اين بقعه، ضريحى چوبين با مشبک فلزى قرار دارد که فاقد کتيبهٔ تاريخى است. در داخل کفش‌کن و شبستان چند قطعه سنگ قبر و دو قطعه کاشى نصب شده است. بعضى از محققان بر اين اعتقادند که اين بقعه، مدفن يعقوب ليث است. يعقوب ليث صفارى در سال ۲۶۵ هـ.ق در نزديکى جندى‌شاپور و نزديک بقعهٔ قديمى شابوالقاسم درگذشت.

آرامگاه شاه ابو‌ذكريا، داراب (قاجاريان)

اين آرامگاه در دهستان فورگ در فاصلهٔ ۹۶ کيلومترى شهر داراب در کنار جادهٔ آسفالتهٔ داراب بندرعباس واقع شده و قدمت تاريخى آن نامعلوم است.

آرامگاه شاه داعى الى اللّه، شيراز، ( تركمانان)

شاه داعى الى اللّه از عرفا و حکماى معروف شيراز است. نام او محمود ملقب به نظام‌الدين و مشهور به شاه داعى ‌الى اللّه است. وى علاوه بر اينکه شعر را نيکو مى‌سروده، قريب ۳۵ جلد کتاب مختلف هم تأليف کرده است. وى در سال ۸۷۰ هجرى قمرى وفات يافته و آرامگاه وى در ضلع جنوب شرقى گورستان معروف «دارالسلام» قرار دارد. اين آرامگاه داراى دو سنگ قبر بزرگ سماقى مجلل سرخ رنگ متعلق به شاه داعى و فرزندش است و از دو قسمت تشکيل گرديده است. بر سر در آرامگاه شعرى از خود شاه داعى الى اللّه نوشته شده است:

چو باد خاک تو خواهد به هر طرف بردن

مهل که از تو نشيند به خاطرى گردى

آرامگاه شاه شجاع مظفرى، شيراز ( ايلخانيان)

در دامنهٔ تخت ضرابى و در غرب تکيهٔ هفت تنان، قبر بزرگترين پادشاه آل مظفر يعنى ابوالفوارس شاه شجاع فرزند امير مبارزالدين قرار دارد که کريم‌خان زند سنگ بزرگى بر قبر او نهاده است. حافظ در خصوص اين پادشاه گفته:

قسم به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع		که نيست با کسم از بهر مال و جاه نزاع
بــه فــر دولــت گيتى فـروز شـاه شجــاع		که هست در نظر مـن جهـان حقيـر متـاع

در ميان تمام شاهانى که در فارس سلطنت کرده‌اند تنها قبر شاه شجاع مظفرى در شيراز معلوم و مشخص است و به همين جهت بود که انجمن آثار ملى بنايى بر قبر وى ساخت که در سال ۱۳۵۰ شمسى به اتمام رسيد. اين بنا از حيث معمارى و اهميت تاريخى واجد ارزش‌هاى ويژه است.

آرامگاه شاه فيروز، روستاى وحدت آباد (سيرجان)

اين بنا در فاصلهٔ پنج کيلومترى جنوب شرقى قلعه سنگ سيرجان در نزديکى روستاى وحدت‌آباد بر فراز صخره‌اى از سنگ سبز تيره به ارتفاع حدود ۳۰ متر واقع شده و در محل به نام شاه فيروز معروف است.

بناى اين آرامگاه که امروزه به صورت نيمه ويرانه در آمده، عبارت است از: يک بناى هشت ضلعى که طول هر يک از اضلاع داخلى آن ۲ و اضلاع خارجى آن ۴ متر است. هر يک از جرزهاى هشت‌گانه بنا ۱/۵ متر قطر دارند و بر فراز آن‌ها گنبدى دوپوش قرار گرفته است، قطر دهانهٔ گنبد ۵ و فاصلهٔ دو پوش آن يک متر است. ميان همهٔ اضلاع هشت‌گانهٔ بنا باز است و دو طاقنما با قوس منحنى و جناغى در بالاى آن کار شده است. امروزه چهار جرز از هشت جرز بنا کاملاً ويران شده و نصف بيشتر گنبد نيز فرو ريخته است.

در ميانهٔ بنا و در دل صخره قبرى به طول ۲/۵ متر و عرض ۶۳ سانتى‌متر و عمق ۴۰ سانتى‌متر حفر شده است. متأسفانه سنگ قبر آرامگاه از بين رفته و نمى‌توان از هويت فرد دفن شده و تاريخ احداث بنا اطلاع دقيقى به دست آورد. به فاصلهٔ ۱۰۰ مترى غرب آرامگاه روى بدنهٔ کوه آثار سه قبر که در دل کوه کنده شده ديده مى‌شود که احتمالاً ارتباطى با بناى مزبور داشته‌اند.

مردم محلى بناى شاه فيروز را آرامگاه ابوکاليجار بن عضدالدوله و يا فرزند او مى‌دانند که بر اثر خوردن گوشت شکار در شکارگاه در گذشته و بر فراز اين صخره دفن شده است. با توجه به شيوهٔ معمارى به نظر مى‌رسد که اين بنا متعلق به دورهٔ ايلخانى - قرن ششم و نهم هجرى - باشد. عمليات بازسازى و مرمت اين بنا طى سال‌هاى اخير توسط سازمان ميراث فرهنگى استان کرمان آغاز گرديده است.

آرامگاه شاه قاسم انوار، روستاى لنگر (تربت‌جام)

سيد معين‌الدين على بن نصير هارون‌ بن ابوالقاسم حسينى سرابى تبريزى، يکى از صوفيان بزرگ سدهٔ هشتم و آغاز سدهٔ‌ نهم هجرى است که در شعر، قاسم، قاسمى و گاهى انوار تخلص مى‌کرد. وى سال‌ها در گيلان و نيشابور به ارشاد مردم پرداخت و پس از مدتى به هرات رفت. مردم آن سامان به او توجه فراوان کردند؛ ولى گروهى شاهرخ تيمورى را نسبت به او بدبين ساختند و در نتيجه، وى دستور داد شاه قاسم را از هرات اخراج کنند. شاه قاسم به بلخ و سمرقند سفر کرد و مدت‌‌ها بعد به هرات بازگشت. وى در پايان عمر، ‌ قصد رفتن به تبريز کرد و در جريان سفر به جام رسيد و در اين محل اقامت نمود. مدتى بعد دست به ساختمان خانقاهى زد و از رفتن به تبريز منصرف شد و در سال ۸۴۳ هـ.ق در همان محل درگذشت و در باغى به خاک سپرده شد.

مقبرهٔ وى که از آثار اميرعلى شير نوايى است، در کنار روستاى لنگر در ۲۴ کيلومترى شمال غربى تربت‌جام واقع شده است.

اين بنا به صورت مربع مستطيل با دو ايوان در جبهه‌هاى جنوب غربى و شمال شرقى است، و حجره‌هايى در طرفين ايوان شمال شرقى و ضلع شمالى دارد. بنا داراى ۲۴/۸۰ متر طول و ۲۰/۶۰ مترعرض است. شکل داخلى بنا، چهارتاقى است که مقبرهٔ منسوب به شاه‌قاسم در شاه‌نشين نيم هشت‌ضلعى شمال شرقى واقع شده است. ايوان اصلى بنا در حدود ۱۰ متر عرض، ۶/۷۰ متر عمق و ۱۰ متر ارتفاع دارد. از تاق اين ايوان، تنها قسمتى از خيز پاتاق آن باقى مانده است. راه ورودى به داخل بنا، در حال حاضر، از طريق ايوان کوچک‌ترى است که در ضلع شمال شرقى واقع شده و داراى تاق‌آهنگ است که حاشيهٔ قوس آن با آجرکارى ساده‌اى تزئين شده و در طرفين آن، دو حجرهٔ کوچک قرار دارد. در حجرهٔ سمت راست، قبرى منسوب به پسر شاه قاسم قرار دارد. سقف اين حجره داراى کاربندى سادهٔ ۲۴ ضلعى و سه‌کُنج‌هايى در چهار گوشه است. حجرهٔ ديگر با تاقى خرطومى (چهاربخش) پوشش يافته و در يک گوشهٔ آن، راه‌پله‌اى جهت دسترسى به بالا تعبيه شده است.

داخل بنا شامل يک چهارتاقى به ابعاد ۹/۹۰×۹/۹۰ متر با چهار شاه‌نشين به ابعاد ۴/۲۰ متر عرض و ۵/۸۵ متر عمق است. پوشش شاه‌نشين به صورت کاربنديِ هشت‌ضلعى ساده است و شاه‌نشين چهارم که قبر در داخل آن قرار دارد، از دو بخش تشکيل شده است. بخش پيشين داراى کاربنديِ سادهٔ ۱۴ ضلعى، و شاه‌نشين دوم داراى کاربندى سادهٔ ۸ ضلعى است و در پايين آن نورگيرى تعبيه شده است.

در داخل و خارج بنا، سنگ قبرهاى ديگرى مربوط به قرن يازدهم هجرى به بعد ديده مى‌شوند. درخصوص عملکرد اصلى بنا، چنين به نظر مى‌رسد که به عنوان خانقاه يا لنگر و محل تجمع مريدان مورد استفاده بوده است. در ايوان جنوبى، سنگ سياهى قرار دارد که بر روى آن، کتيبهٔ جالبى به خط نستعليق به تاريخ ۱۰۴۶ هـ.ق که حاوى فرمانى است، نصب شده که از نظر بررسى مسائل اجتماعى و اقتصادى منطقه در قرن يازدهم داراى ارزش است. فرمان مذکور، حاکى از تخفيف ماليات هفت گروه از مردم جام است و در آن، اصطلاحاتِ محاسباتيِ بسيارى از دوران صفويه ديده مى‌شود.