پل‌های تاریخی (۴)

پل زمان‌خان، شهركرد

اين پل يکى از بناهاى باارزش و قديمى استان است که در ۲۹ کيلومترى شمال شهر کرد قرار دارد. در ادوار گذشته ايلات و عشاير بختيارى از روى آن آمد و شد مى‌کردند. پل به دست يکى از رؤساى عشاير به نام زمان‌‌خان به صورت دو دهنهٔ‌ هشت مترى احداث شده است. اين بنا دوبار يکى در سال ۱۰۲۲ توسط کارگزاران حکومت صفوى و بار دوم در سال ۱۳۲۱ شمسى به وسيله حاج عبدالحسين قزوينى مالک قريهٔ جمعالى به طول کامل تعمير و مرمت شد و با احداث ديوار سنگى در طرفين آن ، استحکام آن دو چندان شد.

پل ساسانى، دره‌شهر

اين پل در انتهاى جنوبى دره شهر و در ابتداى تنگه‌اى به همين نام در دامنهٔ‌ کبيرکوه ، واقع شده است. بناى اوّليهٔ‌ پل داراى سه چشمهٔ طاق‌دار بوده است که ۵/۵ متر از هم فاصله داشته‌اند. در طول زمان دو طاق اصلى آن ويران شده بود که در سال‌هاى اخير مرمت شده است.

پل ساميان، رودخانه قره سو، روستاى ساميان، اردبيل

اين پل قديمى روى رودخانه قره‌سو در ۱۵ کيلومترى اردبيل در مسير راه شوسه اردبيل - گرمى قرار دارد. داراى شش چشمه است و به دوره صفويه منسوب است. مصالح ساختمانى آن ، سنگ در پايه‌ها و آجر در تاق‌ها و مناره‌ها است.

اين پل ، نام خود را از روستاى ساميان که در کنار آن قرار دارد ، گرفته است. چهار ميل يا مناره در چهار گوشه آن قرار دارد که براى راهنمايى مسافران در شب و در هواى نامساعد ساخته شده است.

پل سعادت‌آباد (پل جويي)، اصفهان

اين پل که با عرض کم و طول ۱۴۷ متر بر روى زاينده‌رود در فاصلهٔ دو پل اللّه‌وردى‌خان و پل خواجو ساخته شده است. از بناهاى دورهٔ شاه‌عباس ثانى در سال ۱۰۶۵ هجرى قمرى است. پل مزبور ، ‌ ارتباط باغ‌هاى سلطنتى دو ساحل شمالى و جنوبى رودخانه را با باغ‌هاى وسيع سعادت‌آباد و بناهاى باشکوه هفت‌دست ، آيينه‌‌خانه ، کشکول و نمکدان برقرار مى‌ساخت و محل عبور خانوادهٔ شاه‌ صفوى ، ‌ امرا ، اشراف ، مهمان‌ها و سفيرانى بود که اجازهٔ ملاقات با شاه‌عباس دوم را مى‌يافتند.

وجه تسميهٔ اين پل به «جويي» ، و در تلفظ عامهٔ مردم به «چوبي» ، که در قرن اخير متداول شده است ، به مناسبت جوى کوچک ظريفى از سنگ پارسى بود که در عهد صفوى بر روى پل تعبيه شد. اين جوى ، آب را از طرفى به طرف ديگر پل جارى مى‌کرد. در قسمت شرقى و غربى اين پل ، ‌ آب رودخانه به صورت درياچه‌اى درمى‌آيد که به همين لحاظ به «پل درياچه» نيز معروف است.

پل سيدآباد (پيرمادر)، رودخانه باليقلى، اردبيل

اين پل روى رودخانه باليقلى در اردبيل قرار دارد و به دوره صفويه منسوب است. مصالح ساختمانى آن ، سنگ ، آجر ، ملاط گچ و آهک است.

پل شادروان، شوشتر

«شادروان» به معنى سراپرده و فرش منقش است و چون زمين رودخانه را با سنگ فرش کرده بودند ، آن را شادروان گويند. زمان ساختمان اين پل به دورهٔ ساسانيان و شاپور اول مربوط است. يکى ديگر از شروط آزادى قيصر روم و سربازانش ساختن پل شادروان بود که از طرف قيصر نيز مورد قبول واقع شده بود. احتمالاً اين پل قبلاً وجود داشته و در اثر جنگ ويران شده و در دورهٔ‌ ساسانيان آن را بازسازى کرده‌‌اند و بيشتر نوشته‌ها دلالت به ساخت اين پل در زمان ساسانيان دارد. پس از اتمام پل شادروان ، شاپور ، قيصر دوم و روميان اسير را آزاد کرد و به وطن خود بازگشتند و بعضى از روميان از شوشتر خوششان آمد و ماندگار شدند و از خود آثارى به جاى گذاشتند. آثار ۱۶ دهانه آبروى پل باقيمانده‌اند. مصالح ساختمانى پل ، سنگ ، ملاط ، ساروج و قلوه‌سنگ است.

پل شاه‌عباسى، قزوين (صفويان)

در مسير جاده‌اى که از قزوين به طرف بوئين‌زهرا مى‌رود ، پلى قرار دارد که در دورهٔ شاه‌عباس ساخته شده است و فاصلهٔ آن تا قزوين ۳۷ کيلومتر است. در حال حاضر ، در کنار اين پل و به موازات آن ، پل فلزى جديدى ساخته شده است و عبور و مرور از آن انجام مى‌شود.

پل شاه‌عباسى داراى سه دهانه است که دو تاى آن‌ها بزرگ‌تر و داراى عرضى در حدود ۷/۵۰ متر است. دهانه‌‌هاى سه‌گانه داراى قوس‌هاى تيزه‌دار مى‌باشند. کم‌ترين عرض پايه‌ها که ميان دو قوس واقع شد‌ه‌اند ، ۴ متر است. پايه‌هاى پل در خلاف جهت جريان آب داراى دماغهٔ مثلثى‌شکل مى‌باشند که طول هر يک از ضلع‌هاى مثلث ۲/۸۰ متر است. از کف رودخانه تا ارتفاع يک متر ، پايه‌هاى جانبى قوس ميانى با بلوک‌هاى سنگى و ملاط ساخته شد‌ه‌اند تا شدت برخورد امواج با پايهٔ ميل را کاهش دهند. عرض پل در حدود ۴/۷۰ متر و طول آن نزديک به ۵۲ متر است. وسط پل از دو جانب آن بلندتر است. برجسته‌ترين قسمت پل ، ميان دو قوس بزرگ قرار دارد. لبهٔ پل در دو سوى آن داراى دست‌انداز بوده است که در حال حاضر تنها قسمت کمى از آن باقى مانده است. قسمت‌هاى پايين و پايهٔ‌ پل با سنگ و ملاط آهک ، و قسمت‌هاى بالاى آن با آجر ساخته شده است.

پل شكسته (خسروآباد)، همدان

اين پل در روستاى خسروآباد و بر روى رودخانهٔ شهاب (شاه‌آب) احداث شده و داراى دو چشمهٔ اصلى و دو چشمهٔ کوچک در طرفين چشمه‌هاى اصلى است. طاق‌هاى هر چهار چشمه جناغى است که تا بلندى ۱۵۵ سانتى‌متر از تخته ‌سنگ‌هاى لاشه‌اى ، ‌ به ابعاد مختلف و با ملاط گچ ساخته شده و روى سنگ‌ها سه رج آجر چهارگوش چيده شده است. به نظر مى‌رسد که بعد از ساختن پايه‌ها ، ابتدا قسمت‌هاى مرکزى طاق چشمه‌ها را ساخته‌اند و پس از آن ، آجرهاى افقى را چيده و پل را تمام کرده‌اند؛ زيرا اين دو قسمت به هيچ طريقى درهم قفل و بست نشده است. مصالح ساختمانى اين پل آجرهايى به ابعاد ۵×۲۱×۲۱ ، سنگ لاشه‌هايى با ابعاد مختلف ، سنگ‌تراش ، ‌ قلوه‌سنگ و گچ است.

پل شهرستان، اصفهان

اين پل در ناحيهٔ «جِي» قديم و در ۴ کيلومترى شرق اصفهان واقع شده و قديمى‌ترين پلى است که بر زاينده‌رود احداث شده است. پل شهرستان از نظر معمارى فوق‌العاده جالب توجه است و به عقيدهٔ باستان‌شناسان اساس و بنياد آن به دورهٔ ساسانيان مربوط است؛ ولى ساختمان‌هاى روى پل از نحوهٔ معمارى دورهٔ اسلامى متأثر گرديده‌اند.

پل شيخ، سنندج

اين پل نيز به سبک دورهٔ صفوى و بر روى رودخانهٔ قشلاق در ۸ کيلومترى شمال سنندج احداث شده است. پهناى پل ۵/۳ ، درازاى آن ۵۳/۵ متر و ارتفاع آن از سطح رودخانه ۷/۶ متر است. پل داراى ۶ دهانه است. سه دهانهٔ اصلى آن داراى طاق جناغى و سه دهانهٔ تعمير شده آن طاق‌هاى قوسى است.

پل عباسى، لار (صفويان)

اين پل که همزمان با توسعهٔ راه‌هاى بازرگانى در عهد صفويه در شرق رودخانهٔ شور ساخته شده احتمالاً هفت ستون داشته که بيشتر آن‌ها هنوز هم باقى مانده‌اند. ستون‌ها به طور کامل قابل رؤيت نيستند و تنها ستون‌هاى بازمانده از دورهٔ‌ صفويهٔ آن ديده مى‌شوند. اين پل چندين بار تعمير اساسى شده است.

پل على بن حمزه، آباده (آل بويه)

اين پل تاريخى در محور شيراز اصفهان واقع شده و سالهاست که خودروهاى سبک و سنگين از روى آن عبور مى‌کنند. در کنار پل ، بقعهٔ امامزاد‌ه‌اى به نام على بن حمزه قرار گرفته است. اين پل در زمان فرمانروايى آل بويه بر روى رودخانهٔ «خشک» شيراز احداث شده و بارها مورد مرمت قرار گرفته و سرانجام در زمان کريم خان زند به سال ۱۱۸۵ هجرى قمرى تجديد مرمت و نوسازى شده است. در حال حاضر به علت تردد خودروهاى سنگين ، ‌ صدمات زيادى به بناى پل وارد شده و نيازمند تعمير ، مرمت‌ اساسى و حفاظت مى‌باشد.

پل غازيان و پل ميان پشتهٔ‌ بندر انزلى، غازيان، بندرانزلى

پل ميان پشته را پل رابط گيلان و آذربايجان نيز گفته‌اند ، زيرا مسافران آذربايجانى که از راه اردبيل و آستارا به گيلان مى‌آيند از روى اين پل مى‌گذرند. پل ميان پشته ، در دورهٔ پهلوى ، ‌ بينِ غازيان و ميان پشته ساخته شد. طول اين پل ۲۱۰ متر و عرض آن ۱۰ متر است. اين پل بتونى که ارتفاع آن از سطح آب هفت متر است ، يکى از شاه‌کارهاى صنعت پل‌سازى اوايل قرن حاضر است. ساختمان پل در ۱۳۱۶ هـ.ش. پايان يافت و از آن تاريخ تا امروز بى‌وقفه مورد استفاده بوده است. پل ديگرى با ۱۲۷ متر طول بندر انزلى را به ميان پشته پيوند مى‌دهد. اين پل که از روى مرداب يا رود انزلى مى‌گذرد ، سه چشمه دارد. چشمهٔ فولادى ميان پل ۲۵ متر طول و ۶ متر ارتفاع دارد.

پل فرسفج، تويسركان

اين پل در روستاى فرسفج تويسرکان ، در منتهى‌‌اليه جنوب غربى روستا و بر روى يکى از شعبه‌هاى پرآب قلقل رود واقع شده است و محور ارتباطى چندين روستاست.

پل فرسفج از نظر قدمت به دورهٔ‌ صفويه مربوط است و با توجه به کاروان‌سرايى که در نزديکى آن قرار دارد ، به نظر مى‌رسد اين محل هم منزل‌‌گاه و هم مسير کاروان‌رو بوده است. طول و عرض پل بسيار کم و داراى سه دهانهٔ‌ بزرگ آب‌رو ، با قوس جناغى است که در حد فاصل آن‌ها دو طاق‌نماى کوچک به چشم مى‌خورد. مصالح اصلى پل از سنگ و آجر است و از قسمت تحتانى تا شروع پاکار ، قوس‌ها از سنگ ‌و از اين قسمت به بالا از آجر و ملاط گچ و خاک است.

پل فهليان، فهليان، ممسنى (ساسانيان)

در قسمت غربى فهليان و بخش علياى پل کنونى ، آثار پلى قديمى به چشم مى‌‌خورد که قدمت آن به اوايل ظهور اسلام مى‌رسد.

پل قديمى پيرين، كازرون (هخامنشيان، ساسانيان)

در تنگهٔ‌ پيرين سه پل بسيار قديمى وجود دارد. تاکنون روى آثارى که از اين سه پل به جا مانده هيچ‌گونه کاوشى صورت نگرفته است و قدمت آن‌ها نيز نامعلوم است.

پل قديمى دزفول، دزفول

پل قديمى دزفول را مى‌توان قديمى‌ترين پل جهان دانست که هم اينک رابط دو شهر دزفول و انديمشک است و در زمان ساسانيان احداث شده است. اين پل در زمان عضدالدوله ديلمى ، صفويه ، قاجاريه و اوايل دورهٔ پهلوى بازسازى و مرمت گرديده است. در کنار پل و نزديک به ساحل ، آثار آسيابهاى قديمى مشهود است. اين پل اکنون چهار دهانهٔ‌ بزرگ دارد و آب‌روى رودخانه است و در بين هر دو دهانهٔ بزرگ يک طاق نماى کوچک که بر سطح پايهٔ‌ جسيمى قرار گرفته و به وسيلهٔ پلکانى به سطح بستر پل مى‌رسد ، قرار گرفته‌اند.

پل قره‌سو (زاغالان)، رودخانه باليقلى، اردبيل

اين پل نيز روى رودخانه باليقلى در اردبيل بنا شده است ، هفت دهانه دارد و همچون ديگر پل‌هاى اين رودخانه ، به دوره صفويه منسوب است. «پل قره‌سو» را ميرحمزه اردبيلى ننه کرانى متوفى به سال ۱۳۳۰ هجرى قمرى تعمير و بازسازى کرده است.

پل قشلاق، سنندج

اين پل بر روى رودخانهٔ قشلاق در ۳ کيلومترى مسير سنندج - همدان احداث شده و ظاهراً از بناهاى دورهٔ صفويه است و شباهت زيادى به سى و سه پل اصفهان دارد. اين پل تماماً با آجرهايى با ابعاد ۵×۲۵×۲۵ سانتى‌متر ساخته شده و ملاط آن ساروج است. پل از دو دهانه بزرگ به عرض ۸/۷۵ متر و چهار چشمه کوچک به عرض ۵ متر تشکيل شده است. عرض پل ۵/۸۰ متر و ضخامت پايه‌ها ۶/۳۰ متر و طول پل حدود ۹۰ متر است. در دو طرف پايه‌هاى پل ، موج‌گيرهايى تعبيه شده که موج‌گيرهاى شمالى مثلثى شکل و موج‌گيرهاى جنوبى مدور مى‌باشد.

دو کتيبهٔ قديمى متعلق به دوره قاجار در بدنه پل وجود دارد که تاريخ تعمير پل را نشان مى‌دهد. کتيبه بزرگتر داراى تاريخ ۱۱۸۴ هـ.ق و کتيبهٔ کوچک داراى تاريخ ۱۳۳۴ هـ.ق است که اولى تاريخ احداث و دومى تاريخ تعمير پل را نشان مى‌دهد.

پل قطور، قطور، خوى

اين پل که بر روى دره‌‌اى وسيع و با تکنولوژى جديد جهت عبور راه‌آهن و قطار احداث شده است ، يکى از پل‌هاى مهم و شناخته‌ شدهٔ خاورميانه محسوب مى‌شود. طول آن ۴۴۸ متر ، ‌ ارتفاع آن ۱۲۸ متر و قطر دهانهٔ آن ۲۳۲ متر است. مصالح عمدهٔ اين پل فلزى ، و بدنهٔ آن به صورت طاقى است.