کاخ‌ها و ارگ‌ها (۴)

عمارت آغامحمدخان و فتحعلى‌شاه قاجار، دامغان (قاجاريان)

ايالت قومس و شهر دامغان مورد توجه اولين پادشاه قاجار بود و به همين جهت، آغامحمدخان و فتحعلى‌شاه در چشمه على دامغان ساختمان‌هاى زيبايى بنا کردند که در سال‌هاى اخير سازمان ميراث فرهنگى استان تا حدودى آن‌ها را باز پيرايى و مرمت کرده است.

اين دو ساختمان تقريباً در مقابل هم (يکى در خشکى و ديگرى در داخل درياچه چشمهٔ علويان) واقع‌اند. در قسمت شمال و در داخل درياچه، به فاصله حدود پانصد متر از تپه‌هاى آبده، ساختمانى است دو طبقه، داراى ايوان محصور در آب که فتحعلى‌شاه قاجار آن را ساخته بود. براى ورود به اين بنا بايد در ضلع‌هاى شرقى و غربى از روى تخته‌اى که قريب دو متر روى آب قرار داده‌اند، گذشت. درِ طبقه تحتانى و فوقانى که ايوان دارد، از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشيند از دو سو درياچه را زير نظر دارد.

علاوه بر بناى فوق، ‌ به فاصله حدود ۱۰ متر از ضلع جنوبى درياچه، ساختمانى متعلق به آغا‌محمدخان قاجار واقع است. ساختمان داراى يک طبقه و يک شاه‌نشين فوقانى است. اين بنا هم از نظر معمارى و هم از نظر مکان به زيبايى بناى فتحعلى‌‌شاه نيست، اما داراى قدمت تاريخى است.

ساختمان آغامحمدخان قاجار نيز، در سال‌هاى اخير از سوى سازمان ميراث فرهنگى استان مرمت شده و هويت تاريخى خود را تا اندازه‌‌اى بازيافته است.

عمارت ائل گؤلى، تبريز

شاه گؤلى (استخر شاه) سابق و ائل گؤلى (استخر مردم) فعلى از گردشگاه‌هاى زيبا و دلکش تبريز و ايران است که در هفت کيلومترى جنوب شرقى تبريز، بر دامنهٔ تپه‌‌اى واقع شده است. ائل گؤلى، استخرى بزرگ است با مساحت ۶۷۵‚۵۴ مترمربع. در جنوب آن تپه‌اى است که آن را از بالا تا پايين و همسطح استخر پله‌بندى کرده‌اند و نهر آبى در آن‌ها جارى است. خيابانى از جنوب به عمارت باشکوه وسط استخر مى‌رسد. پيرامون استخر درختانى کهنسال سر به هم آورده‌اند که انعکاس آن‌ها در آب، زيبايى محوطه را دو چندان مى‌کند. سطح تمام تپه‌هاى جنوبى استخر به شکل بسيار زيبايى چمن‌کارى و گلکارى شده و روزهاى گرم تابستان تفرجگاه مردم تبريز و مسافران است.

از تاريخچهٔ بناى اين عمارت اطلاعات مستندى در دست نيست. اين بنا در سال ۱۳۴۶ به علت رطوبت زياد و فرسودگى، ‌ تخريب شد به جاى آن در سال ۱۳۴۹ بناى زيباى دو طبقه‌اى با همان طرح قبلى ساخته شد.

عمارت ائل گولى در روزهاى پيروزى انقلاب به آتش کشيده شد و صدمات زيادى به آن وارد گرديد، ولى در سال‌هاى اخير با تعمير و مرمت قسمت‌هاى آسيب ديده، زيبايى‌ها و ويژگى‌هاى گذشته را بازيافته است و به عنوان يکى از ديدنى‌ترين نقاط شهر تبريز در خدمت جذب سياحان درآمده است.

عمارت باغ ايلخانى، شيراز (قاجاريان)

باغ ايلخانى از بناهاى محمد قلى خان، ايلخان قشقايى است که در محلهٔ ميدان شاه (نزديک بقعهٔ بى‌بى دختران) شهر شيراز واقع شده است. اين باغ يکى از فضاهاى سبز دورهٔ قاجاريه است که ساختمان کهنسال و عمارت قديمى و ديدنى دارد. در حال حاضر، قسمت غربى باغ که عمارت اصلى در آن واقع شده، به صورت قديمى باقى مانده و ۳۵۰۰ مترمربع مساحت دارد. در قسمت شرقى آن نيز باغچه‌اى به مساحت ۳۰۰۰ مترمربع وجود دارد که عمارت کلاه‌فرنگى در محوطهٔ آن واقع شده است. اين ساختمان داراى ايوانى دو ستونى در وسط است. در پشت آن، يک سالن نسبتاً بزرگ پنج درى قرار گرفته که يک اتاق در بالا دارد. در دو طرف ايوان دو راهرو وجود دارد که در بالاى آن‌ها دو گوشواره جلب نظر مى‌کنند. سه اتاق در ضلع شمالى ايوان و چهار اتاق در ضلع جنوبى آن قرار گرفته‌اند. اين ساختمان، زيرزمينى نيز دارد و تعداد اتاق‌‌هاى آن ۱۴ واحد است.

ايوان وسط به شيوه اغلب آثار دورهٔ‌ زنديه و قاجاريه داراى دو ستون سنگى و سقف مسطح است. ستون‌هاى اين ايوان از سنگ يکپارچه است و به نحوى زيبا به صورت مارپيچ ساخته شده است. مسير ستون‌ها به طور مقرنس حجارى شده‌اند. يکى از اتاق‌هاى ضلع جنوبى اين باغ اتاق آئينه‌کارى ناميده مى‌شود و ترکيبى از نقاشى و منبت‌کارى روى در و پنجره‌ها و گچبرى‌هاى بسيار زيبا است.

عمارت باغ نشاط، شيراز (صفويان)

اين بنا در ضلع شمالى پل عباسى و در ميان فضايى سبز و گسترده قرار گرفته و مقر حکومت لار، پس از دوران صفويه بوده است. مساحت قصر اين باغ ۳۵×۱۳۵ متر است. ارتفاع طبقهٔ بالاى عمارت آن هفت متر و ايوان‌هاى آن ۱۲/۵ متر است. طبقهٔ‌ زيرين آن داراى چهار اتاق است. اتاق مرکزى آن درست زير سالن ايوان قرار دارد که از بالا و از يک منفذ هشت گوش نور مى‌گيرد. در وسط اتاق حوضچه‌اى هشت گوش از مرمر قرار دارد. اين بنا که از ساختمان‌هاى زيبا و بسيار ديدنى عصر صفويه است، هم اکنون از نظر حفظ و نگه‌دارى در وضعى نامطلوب قرار دارد.

عمارت باغ‌فردوس، تهران

اين عمارت در باغ گسترده و پر درختى قرار دارد که توسط معيرالممالک ساخته شده است. اين بنا در اوايل قرن ۱۳ هـ.ق ساخته شد و بعدها نيز بازسازى شده است. محوطه اين بنا به سبب زيبايى و سرسبزى که داشت، به باغ فردوس معروف شد. محل اين عمارت در تجريش است.

اين عمارت توسط حاج ميرزا آقاسى در زمان محمدشاه قاجار بنا شد و در سال ۱۲۶۴ هجرى قمرى - بعد از مرگ محمدشاه - به صورت متروکه درآمد. در زمان ناصرالدين‌ شاه عمارت و باغ آن مورد توجه نظام‌الدوله معيرالممالک قرار مى‌گيرد و بعد از خريد، آن را مرمت کرده و باغ فردوس نام مى‌نهد. در دوره‌هاى بعد تملک باغ و عمارت فردوس دست به دست مى‌گردد تا اينکه در سال ۱۳۱۶ شمسى به وزارت فرهنگ وقت انتقال مى‌يابد و تعميرات اساسى در آن صورت مى‌گيرد.

وسعت باغ فردوس حدود ۲۰ هزار و مساحت بناى آن هزار مترمربع است و در سه طبقه و نيم ساخته شده است. بناى عمارت از قسمت ميانى دو طبقه و از جبهه غربى و شرقى سه طبقه است. در قسمت ميانى عمارت دو تالار بر روى هم بنا شده که سقف تالار اول از مقرنس‌هاى گچى با اشکال خاص پوشيده شده است. روى ديوارهاى جانبى و دهانه درِ جنوبى ترئينات گچى پرکارى ديده مى‌شود. بام عمارت شيروانى و به سبک خانه‌هاى شميران است. درها و پنجره‌ها تماماً از چوب و شيشه‌هاى رنگى ساخته شده‌اند.

در حال حاضر عمارت و باغ فردوس در تملک وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و مديريت آموزش فيلمسازى انقلاب اسلامى و زير نظر سازمان ميراث فرهنگى است و تحت شماره ۱۸۷۶ در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

عمارت تخت مرمر، تهران

تخت مرمر يا «تخت سليمان» به شکل يک سکوى ديواره‌دار بلند از شصت و پنج قطعه مرمر بزرگ و کوچک ساخته شد و در وسط ايوان مستقر گرديد. تخت مرمر در سه سال اول سلطنت کريم‌خان زند در سال‌هاى ۱۱۶۳ تا ۱۱۶۵ هجرى قمرى بنا شد. پس از فوت خان زند، آقا محمدخان قاجار (۱۱۹۳ تا ۱۲۱۱ هجرى قمري) آن را تکميل کرد و در سال ۱۲۰۶ هجرى قمرى دستور داد بيش‌تر مصالح ساختمانى و قطعات نقاشى و تزئينى کاخ سلطنتى کريم‌خان را از شيراز به تهران بياورند و در ساختن تخت مرمر به کار گيرند.

به دستور فتح‌على شاه‌قاجار، در سال ۱۲۲۰ هجرى قمرى يک تخت مرمر بزرگ ساخته شد که اکنون در وسط ايوان اصلى کاخ قرار دارد و نام اصلى آن تخت سليمان است. در اطراف اين ايوان، آثار نقاشى و تزئينات فراوان دوران قاجار به يادگار مانده است. پس از فتح‌على شاه، ديگر شاهان قاجار هم به پيروى از اجداد خويش در تکميل تزئينات و آراستن بناهاى کاخ اقدام کردند.

ارتفاع تخت مرمر از کف ايوان نزديک به يک متر است و از چهار طرف بر دوش شش فرشته و سه ديو و يازده ستون مارپيچ قرار گرفته است. جلوى آن دو پله گذاشته شده که در طرفين پلهٔ‌ نخست، دو شير حجارى شده است. در گرداگرد آن طارمى‌هايى اسخته شده که از داخل و خارج کتيبه‌هايى دارد و شعرهايى روى آن به خط نستعليق خوش نوشته و زراندود شده است.

عمارت چهل‌ستون، قزوين (صفويان)

اين بناى تاريخى که يادگارى از دوران صفويه است، ‌ در وسط يک باغ قرار گرفته است. اين بنا در دو طبقه ساخته شده و تالار بزرگى دارد و در روزگار رونق، داراى درهاى خاتم‌کارى، راهروهايى با تزئينات نقاشى، کاشى‌کارى و طلاکارى جالب بوده است که به مرور زمان، اين تزئينات از بين رفته و يا زيبايى اوليهٔ خود را از دست داده است.

عمارت دارالفنون، تهران

سنگ بناى اين ساختمان به فرمان اميرکبير در شمال ارگ سلطنتى نهاده شد. نقشهٔ آن کار ميرزا رضاى مهندس است که در زمان عباس ميرزا، وليعهد فتح‌على شاه، براى تحصيل به انگليس رفته بود. چهار طرف حياط مدرسه را پنجاه اتاق احاطه کرده و در برابر آن‌ها ايوانى گسترده است. نخستين درِ ورودى مدرسه به سوى خيابان ارگ بود و درِ کنونى که در خيابان ناصرخسرو است بعدها ساخته شد.

عمارت دختر ناصرالدين‌شاه، اميرآباد، دامغان (قاجاريان)

در بخش اميرآباد دامغان (مقابل قلعه)، عمارتى وجود دارد که نماى ظاهرى آن با نقش و نگارهاى آجرى تزئين شده است. اهالى منطقه، اين بنا را به دختر ناصرالدين شاه قاجار نسبت مى‌دهند که زمانى به آنجا تبعيد شده بود. نماى اصلى بنا داراى ايوان ورودى و دو ايوان طرفين و ايوان نشيمن در بالاى سردر با سقفى چوب‌نما است.

عمارت ذوالفقارى، زنجان

مجموعهٔ تاريخى عمارت ذوالفقارى، ‌ در مرکز بافت قديمى شهر زنجان واقع شده است. اين مجموعه شامل ساختمان‌هاى اندرونى و بيرونى است و پيش از احداث خيابان ذوالفقارى (طالقانى کنوني) از طريق شبکهٔ ارتباطى، طبقهٔ همکف و زيرزمين آن به همديگر راه داشت. در حال حاضر، قسمت‌هايى از اين محوطه از بين رفته و تنها قسمت مرکزى مجموعهٔ بيرونى باقى مانده است. اين بنا در دو طبقه و يک سردابه ساخته شده و طرح آن ايرانى است. در سبک بناى اين عمارت از نحوهٔ طراحى بناهاى اروپايى نيز الهام گرفته شده است. دروازهٔ طبقهٔ همفک بنا با دو ستون و سقف سرپوشيده، به يک هشتى منتهاى مى‌شود که فعلاً کاربرد ادارى دارد. سمت شرقى طبقهٔ همفک بنا، احتمالاً، گلخانه بوده است.

طبقهٔ دوم دو راه‌پله دارد و تالارهاى پذيرايى، اتاق‌هاى خواب، اتاق‌هاى نشيمن و سرويس‌هاى بهداشتى را در خود جاى داده است. هستهٔ مرکزى اين بنا به سبک چهار‌تاقى با سقف گنبدى ساخته شده است که جرز و ديوارهايِ باربرِ آن، سنگينى سقف را تحمل مى‌کنند. ساختمان‌هاى جانبى اين چهارتاقى با تيرهاى چوبى پوشيده شده‌اند. پوشش بيرونى بام ساختمان تماماً شيروانى است که تا زمان احداث بنا، سابقه‌اى در اين شهر نداشته است. در بالاى هستهٔ مرکزى بنا، نورگير زيبايى تعبيه شده است که به کلاه‌فرنگى معروف است. اين نورگير هشت‌ضلعى، با روش گره‌سازى به فرم گنبد تبديل شده است. سقف اتاق‌ها در طبقات با طرح‌هاى هندسى و گره‌سازى به طرز زيبايى لمه‌کوبى شده است. از تزئينات داخل طبقه همکف بنا مى‌توان به کاشى‌کارى‌هاى سبک دورهٔ قاجار اشاره نمود که طرح معروف نيلوفر آبى (لوتوس) در آن اجرا شده است.

تزئينات نماى بنا بسيار جالب‌توجه است. قرينه‌سازى‌هاى آن از هنر ايرانى و سبک ستون‌هاى آن از معمارى قرن نوزدهم اروپا متأثر است. نماى ساختمان با آجرهاى قالبى و پيش‌بر تزيين شده است.

پنجره‌‌هاى بنا عموماً دولنگه، و با حاشيهٔ مشبک است که با شيشه‌هاى رنگين تقارن جالبى را در داخل اتاق‌ها به وجود آورده‌اند. بغل درگاهى پنجر‌‌ه‌ها در طبقهٔ‌ همکف و حياط در قسمت منتهااليه جنوب غربى تعبيه شده‌اند و در ساخت طاق‌نماهاى تزئينى که در اطراف درِ ورودى ساخته شده‌اند، ظاهراً از معمارى قرن‌هاى هجدهم و نوزدهم ميلادى اروپا الهام گرفته شده است.

اين عمارت که از بناهاى تاريخى و باارزش شهر زنجان است، به سبک بناهاى اواخر دوران قاجار ساخته شده است.