برنامه و برنامه‌ریزی مشارکتی در ترویج

کلسي، به معناى مختلف برنامه در فرهنگ لغات اشاره کرده معتقد است وقتى اين کلمه با سازمان به‌کار مى‌رود به‌ معناى درک مفاهيم يک فعاليت است. وقتى قبل از کلمه ترويج بيايد مبيّن خدمات کاربردى در مناطق مختلف است. به هر صورت يک برنامهٔ ترويجى مثل هر برنامهٔ ديگر بايد بگويد چه چيزى به چه دليلى مورد نياز است.

بدين‌ترتيب برنامه طرح روشنى است از مراحل انجام فعاليت‌هاوى که با اولويت ويژه براى حصول به هدفى معين تکوين شده و شامل مبدأ، مقصد و کليهٔ مراحل فى‌مابين است.

اهميت هدف‌ها نيز يکى از عواملى است که کيفيت و لزوم طرح چنين برنامه‌اى را پديد مى‌آورد.

اين برنامه در حقيقت گوياى اطلاعات و حقايقى از وضع موجود و روش پديد آوردن وضعى بهتر و مناسبتر است منتها طى سلسله مراتب و رعايت اولويت‌ها در اجراء مراحل کار. اين مراحل در امر برنامه‌ريزى عبارت است از:

۱- شناخت موقعيت فعلى (مبداء).

۲- شناخت موقعيت بعدي، يا موقعيت مورد نظر (مقصد).

۳- تعيين مراحل دستيابى به موقعيت مورد نظر (مقصد).

۴- تعيين مسير و جهت حرکت (خط مشى).

۵- تعيين چگونگى حرکت و اجتناب از انحراف (سياست اجرائى).

۶- تعيين وسايل و امکانات عمل و تداوم حرکت (امکانات).

۷- تعيين وظايف و مسؤوليت‌هاى عوامل دخيل در کار (شرح وظايف عوامل دخيل).

۸- تعيين زمان حرکت از مبداء و حصول به مقصد (مدت زمان).

۹- تعيين طول مسير و شناخت ابعاد ديگر آن (تفصيل برنامه).

۱۰- تدوين نظامى براى کسب اطمينان از اقدامات انجام شده و تأئيد صحت مراتب گرد آمده (مرور و ارزشيابى).

۱۱- مرتب کردن مراحل عمل بر حسب اولويت‌ها (تنظيم اولويت‌ەا).

۱۲- تدوين برنامه و نظام‌نامهٔ عمليات (برنامه‌ريزى).

۱۳- اجراء برنامه (شروع فعاليت‌ها).

۱۴- مطالعهٔ ميزان و کيفيت پيشرفت در هر مرحله (ارزشيابى).

۱۵- حصول به هدف نهائى (اتمام برنامه).

۱۶- قضاوت در مورد نحوهٔ فعاليت‌هاى انجام شده (داورى و نتيجه‌گيرى).

۱۷- کسب تجربه براى عمليات بعدى (اصلاح و پيگيرى).

بديهى است در طى مراحل فوق فعاليتهاى متفاوت ديگرى نيز بر حسب نوع برنامه انجام مى‌شود که يادآورى همهٔ آنها طولانى است.

آنچه در ترويج اهميت دارد و به‌عنوان هدف اصلى تمام فعاليت‌ها را شکل مى‌دهد همان پديدارى تغيير مطلوب در دانش، بينش، باورها و مهارت‌هاى فرد است. بديهى است براى تحقق چنين آرمانى ابتدا بايد موقعيت فراگيران را در هر يک از اين زمينه‌ها سنجيد و با دقت کافى مورد بررسى و مطالعه قرار داد تا از اين طريق بتوان دلايل لازم و کافى براى ايجاد تغيير را در قالبى مطلوب يافت و به طرح تدوين برنامه‌هاى اجرائى مبادرت کرد.

هر گاه ايجاد تغيير مسجل شود، براى تحقق بخشيدن به هدف - يعنى ايجاد تغيير مطلوب و پيش‌بينى شده در افراد تحت آموزش - مى‌توان مسير ايجاد اين تغيير، مختصات هر مرحله از برنامه، چگونگى حرکت و شروع برنامه، آلات و ابزار مورد نياز و زمان لازم براى حصول به هدف را تعيين و به‌صورت برنامه‌اى تدوين و منظم کرد. پس از اين مرحله، فعاليت‌ها شروع و هر گاه لازم باشد، ميزان پيشرفت‌ها ارزشيابى مى‌شود و مختصات موقعيت لحظه‌اى يا مرحله‌اى مردم (فراگيران) نسبت به نقطهٔ شروع و خط پايان توجيه مى‌گردد. بديهى است انجام چنين امر خطيرى هرگز بدون مطالعه و پيش‌بينى‌هاى اطمينان‌بخش نمى‌تواند منجر به نتيجه‌اى مفيد گردد. مطالعهٔ تمامى مراحل برنامه، طرح و تدوين گام‌ها، روش انجام امور در موفقيت عامل ترويج عمده‌ترين نقش را دارد که موجب افزايش اعتبار او نزد افراد منطقه مى‌شود. لذا برنامه‌ريزى را مى‌توان از اهم وظايف يک عامل ترويج به‌حساب آورد و آن قدر اين نکته را گوش‌زد کرد تا پيش از تصدى عامليت ترويج و برقرارى ارتباط آموزشى - ارشادى با مردم اهميت و لزوم برنامه‌ريزى در ذهن او به امرى بديهى تبديل شود.

ذکر مراحل طرح برنامه و اصولاً بحث پيرامون برنامه، زمانى لزوم پيدا مى‌کند که مشخصاً نيازى پديد آيد و بر اساس آن اهميت برنامه‌ريزى حس شود.

تنها در شرايطى که گفته شد مى‌توان طرح برنامه در ترويج را (حداقل به‌عنوان نوعى آموزش آزاد) معنى‌دار و معقول يافت، چه اصولاً مبناى کار در اين مکتب ارشادى برآورده ساختن نيازهاى مرتبط با کار و زندگى مردم است. در اينجا با توجه به‌ نکات گفته شده از برنامه‌ريزى تعريفى ارائه مى‌شود تا ماهيت آن لااقل بر عاملان آموزش‌هاى آزاد، به‌ويژه مروجان، روشن شود به‌طورى که مختصات، ابعاد و زواياى آن را کاملاً بشناسند. برنامه‌ريزى عبارت است از:

مجموعهٔ فعاليت‌هائى که به شکل علمى و منطقى و بر اساس نيازها، با توجه به اولويت آنها، چنان تنظيم گردند که تأمين‌کنندهٔ اطلاعات روشنگر و پاسخ‌دهندهٔ پرسش‌هاى گوناگون در محدودهٔ وضع فعلى و آتى پديدهٔ مورد نظر، يابندهٔ مشکلات و مسائل تعيين‌کننده، توجيه‌‌کنندهٔ آشکار هدف‌ها (در قالب موقعيت‌هاى قابل حصول و به‌عنوان نقطهٔ نهائى فعاليت‌ها) و تدوين‌کنندهٔ نظام‌نامهٔ فعاليت‌ها و مسؤوليت‌ها در قالب خط مشى و سياستى روشن باشد به‌طورى که بازتاب اجرائى آن در هر مرحله قابل مطالعه و سنجش باشد.