کاخ‌ها و ارگ‌ها (۸)

كاخ سرخه‌ حصار (ياقوت)، تهران

کاخ سرخه حصار که به نام کاخ ياقوت هم خوانده مى‌شود، از ساختمان‌هايى است که در اواخر قرن ۱۳ و زمان ناصرالدين‌شاه (۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ هجرى قمري) در محل سرخه حصار ساخته شد. اين کاخ سلطنتى شامل دو دستگاه عمارت به نام کوشک بيرونى و حرم‌خانه بود و در مجموع در حدود دويست اتاق داشت. گذشته از بناهاى سلطنتى قلعه، ساختمان‌هاى ديگرى به نام کاروان‌سرا، سربازخانه و گرمابه هم داشت که امروزه اثرى از آن‌ها ديده نمى‌شود. در حال حاضر، قسمتى از اين محل به تأسيسات بهداشتى کارگران اختصاص داده شده است.

كاخ سلطنت‌آباد، قريه رستم‌آباد، تهران

اين کاخ در سال ۱۳۰۵ قمرى به فرمان ناصر‌الدين شاه در قريهٔ رستم‌آباد ساخته شد. کاخ سلطنت‌آباد شامل يک بناى دو طبقهٔ بزرگ است که حوض‌خانهٔ وسيعى در وسط دارد و اتاق‌ها، پلکان‌ها و راهروهاى متعددى گرداگرد آن ساخته شده است. سقف زيرين حوض‌خانه، اتاق‌هاى ديدار و راهروهاى آن آراسته به گچ‌برى‌هاى زيباى عهد قاجار است. گوى زرينى که نشانهٔ کاخ سلطنتى است، بر فراز بلندترين نقطهٔ‌ شيروانى بام جاى داده شده است. معمارى و سبک ساختمان کاخ و تزئينات گچ‌برى آن که معرف هنر دورهٔ قاجار است، ‌ حائز اهميت است.

كاخ شائور (كاخ اردشير)، شوش

بقاياى اين کاخ در کنارهٔ‌ غربى رودخانهٔ شائور و روبروى آرامگاه دانيال نبى (ع) واقع شده است. اين کاخ داراى تالار و تأسيسات جانبى است. ستون‌هاى آن از جنس سنگ و ديوارهاى آن از خشت ساخته شده بودند. اين کاخ در زمان اردشير دوم بنا گرديده و مدتى نيز بعنوان محل اسکان و مقر حکومتى بوده است.

كاخ شاسمن، گرگان

اين کاخ در شهر گرگان واقع شده و بنا به روايتى در سال ۷۹۵ هـ.ق به وسيله اميرتيمور در ساحل رودخانه ساخته شده است. برخى از سياحان و جغرافى‌دانان از اين کاخ نام برده‌‌اند که از آن جمله مى‌‌توان به حافظ ابرو اشاره کرد. طبق گفتهٔ‌ وى اين کاخ بعد از اينکه امير تيمور سراسر مازندران را مورد تاخت و تاز قرار داد، جهت اقامت وى در شهر گرگان ساخته شد. بناى اوليهٔ اين کاخ، قلعه‌اى بود که در سال ۷۶۱ هـ.ق توسط ابوبکر شاسمانى (حاکم شاسمان) احداث شده بود. در سال ۷۹۵ به جاى قلعه، قصر فعلى ساخته شده و امير تيمور زمستان آن سال را در آنجا گذرانده است.

كاخ شاهپور، هرسين

در نزديکى شهر هرسين باقى ماندهٔ کاخ شاهپور اول ساسانى واقع شده است. درون کاخ، آثار آتشکده و قربانگاهى براى خدايان مشاهده مى‌شود. علائم و عناصر اين بنا نشان مى‌دهد که شاهپور - شاهنشاه ساسانيان - در نظر داشته که در اين کاخ يکى از وقايع بزرگ دورهٔ پادشاهى خود را تشريح و به يادگار بگذارد، ولى در حال حاضر، کتيبه‌اى در بقاياى کاخ مشاهده نمى‌شود. اين کاخ در روزگار آبادى، محل تفريح و تفنن شهريار ساسانى بوده است، که اکنون به تل خاکى تبديل شده است.

كاخ شهردارى تبريز، تبريز

کاخ و تالار شهردارى تبريز در سال ۱۳۱۲ شمسى در گورستان متروک و مخروبه کوى نوبر با نظارت مهندسان آلمانى ساخته شد. اين ساختمان داراى يک برج ساعت چهار جانبى است که با طنين موزون زنگ‌هايش هر پانزده دقيقه يک‌بار، گذشت زمان را اعلام مى‌کند. نماى خارجى تالار شهردارى از سنگ تراش خورده است. نقشهٔ ساختمان آن مشابه ساختمان‌هاى کشور آلمان قبل از جنگ جهانى دوّم است.

اين بنا در مرکز شهر تبريز، در ميدانى موسوم به ميدان ساعت قرار دارد و در حال حاضر تمام امور عمرانى و ادارى شهردارى تبريز در اين تالار و عمارت متمرکز است.

كاخ صاحب‌قرانيه، تهران

ميان باغى وسيع در يکى از کاخ‌هاى مجموعهٔ‌ نياوران، در شمال شرقى تهران، ساختمانى قرار دارد که قديمى‌ترين کاخ اين مجموعه است و تاريخ ساخت آن به عهد فتح‌على شاه مربوط مى‌شود. علاوه بر حوض‌خانه و کرسى‌خانهٔ بى‌مانند صاحب‌قرانيه، از تالارهاى مهم آن مى‌‌توان جهان‌نما و آيينه را نيز نام برد که با تابلوهاى نقاشى گران‌بها و اشياى بسيار نفيس تزئين شده‌اند. اين کاخ اکنون تنها براى بازديد ميهمانان رسمى باز است.

سريال‌هاى تلويزيونى ميرزا کوچک‌خان و اميرکبير و فيلم‌هاى سينمايى شازده احتجاب، سلطان صاحب‌قران، دل‌شدگان و کمال‌‌الملک در اين کاخ فيلم‌بردارى شده‌اند.

كاخ صفى‌آباد، بهشهر

کاخ صفى‌آباد در بالاى کوهى مشرف به بهشهر قرار دارد. اين کاخ از جمله ابنيهٔ تاريخى و باشکوه دورهٔ صفويه است که در دوران قاجار به علت بى‌‌توجهى به کلى ويران گرديد، ولى در عهد پهلوى به دستور رضاشاه، با همان اسلوب و ويژگى معمارى عصر صفوى دوباره‌سازى شد. در اين دوره همچنين محراب قديمى آن که به مرور زمان خراب و مسدود شده بود، مجدداً بازسازى شد.

سيستم آب‌رسانى آن در گذشته از طريق آب پلنگ چشمه تا کاخ (که دوازده کيلومتر فاصله دارد) هدايت مى‌شد و پس از عبور از دو حوض کاشى‌کارى، به شهر انتقال داده مى‌شد تا مورد استفادهٔ‌ اهالى بهشهر نيز قرار گيرد.

كاخ فلاحتى، ايلام

کاخ فلاحتى در خيابان آيت‌اللّه حيدرى شهر ايلام واقع شده است. اين کاخ - باغ زيبا با سردرهاى منقوش، آجرکارى و سرستون‌هاى زيبا به دوران قاجار مربوط است.

كاخ قشلاقى ضرغام‌السلطنه، هشتپر، تالش

اين کاخ در داخل شهر هشتپر واقع شده و معمارى آن تلفيفى از سبک‌هاى غربى و سنتى است. اقدامات مؤثرى در زمينهٔ بازسازى و مرمت اين کاخ صورت گرفته است. سقف اين بنا شيروانى حلبى است. قدمت تاريخى اين ساختمان به دورهٔ‌ قاجاريه مى‌رسد و به عنوان يک بناى مهم و شاخص، در نام‌گذارى شهر تالش نيز مؤثر بوده است. اين کاخ داراى ۸ در بوده است که در زبان تالشى واژهٔ «در» به معناى «بر» است و از اين‌رو نام اين شهر را «هشتبر» گذاشته‌اند که به مروز زمان به «هشتپر» تبديل شده و اينک به شهر تالش موسوم گشته است.

كاخ كوروش در برازجان، دشتستان (برازجان)

اين کاخ در سال ۱۳۵۰ به وسيلهٔ‌ هيئت باستان‌شناسى ايران به سرپرستى آقاى سرفراز و تقريباً همزمان با کاخ بردک سياه حفارى گرديد. با توجه به شيوهٔ معمارى و استفاده از سنگ سياه و سفيد زمان احداث آن را به دورهٔ «کوروش» بنيانگذار سلسلهٔ هخامنشى منسوب کرده‌اند. اين کاخ که در جنوب شرق برازجان و در کنار رودخانهٔ خشک «آردي» قرار دارد يکى از پايگاه‌هاى مهم ايران دورهٔ هخامنشى در ساحل خليج‌فارس بوده است.

كاخ گلستان، تهران

در زمان شاه‌عباس صفوى چهارباغ و عمارت ايوانى ساده و چنارستانى در محل کنونى کاخ گلستان و اطراف آن احداث شد تا اين که کريم‌خان زند (۱۱۹۳-۱۱۶۳ هجرى قمري) در همين ناحيه اقدام به پى‌ريزى ساختمان ارگ و حصار و برج‌هاى آن کرد. در دوران قاجار، بناهاى سلطنتى را درون ارگ و حصار مى‌ساختند. در سال ۱۲۶۸ هجرى قمرى مطابق با پنجمين سال سلطنت ناصرالدين‌ شاه، قسمت شرق باغ سلطنتى را وسعت دادند و کاخ‌‌هايى ديگر در اطراف اين باغ که به نام گلستان خوانده مى‌شد بنا نهادند.

مجموعهٔ‌ کاخ‌هاى ضلع شمالى باغ گلستان شامل تالار، موزه، سرسراى ورودى، تالار آيينه، تالار برليان، تالار عاج، تالار بلور پيش از ديگر قسمت‌‌هاى کاخ احداث شد.

تاريخ ساختمان تالار موزه (تالار تاج‌گذاري) سال ۱۲۹۶ هجرى قمرى است. در شاه‌نشين تالار سلام، تخت زرين و جواهرنشانى بزرگ به نام تخت طاووس قرار دارد.

تخت طاووس از آثار مشهور ارگ سلطنتى تهران است. معروف است که نادرشاه در سال ۱۷۳۹ آن را از هند به غنيمت آورد. اين تخت هر چه باشد و از هر کجا که آمده باشد، اثر هنرى مجلل و زيبايى است. سراسر آن را با ورقه‌هاى طلا پرداخته‌‌اند و به گونه‌اى بسيار ظريف قلم‌زنى و ميناکارى شده است. اين تخت با سنگ‌هاى گران‌بها، به ويژه با ياقوت و زمرد آراسته شده است.

تخت طاووس، هفت پايهٔ جواهرنشان و دو پله دارد که بر پشت تنديسى از اژدها قرار گرفته و داراى ديوارى ظريف است که گرداگرد آن را با کتيبه زينت داده‌اند. پشتى برآمده و بلند آن سرتاسر جواهر است. بر بالاى قسمت وسط تخت که بلندى بيش‌ترى دارد، ستاره‌‌اى گرد از الماس نصب شده و به قسمت عقب پيوسته است. در طرفين اين ستاره، دو پرنده جواهرنشان ديده مى‌شود.

برخى اعتقاد دارند که اين تخت، تخت طاووس اصلى نيست، بلکه تخت اصلى همانى است که به تخت طاووس مغول کبير مشهور بود. از آنجا که نادرشاه شيفتهٔ تخت طاووس مغول کبير بود، ‌ فرمان داد مانند آن را از جواهر ديگر بسازند و به اين ترتيب، دو تخت طاووس به وجود آمد، به نظر اين عده، فاجعه‌اى که در گيرودار هرج و مرج و تعديات آن دوره، بين مرگ نادرشاه و پايان قرن هجده به وجود آمد، سرگذشت اين تخت را نامعلوم گذاشت و گويا تخت طاووس ثانوى جاى تخت اصلى را گرفت.

كاخ مرمر، تهران

احداث اين کاخ از ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶ به درازا کشيد و معمارى آن آميزه‌اى از سبک‌هاى شرقى و غربى است. کاخ مرمر از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۹ موزه بود. استادان و هنرمندانى مانند حسين لرزاده (معمار)، استاد يزدى (کاشى‌کار)، محمد حسين صنيع خاتم و حسين طاهرزاده در ساختن آن همکارى کرده‌اند.

كاخ ميان‌پشته، غازيان، بندرانزلى

اين کاخ در ميان باغى دل‌انگيز و بزرگ به مساحت تقريبى ۱۷ هکتار در غازيان بندر انزلى ساخته شده و از يک سو مشرف به دريا است و هم اکنون در اختيار نيروى دريايى جمهورى اسلامى ايران است. کاخ ميان پشته پس از آتش‌سوزى کاخ «خوشتاريا»، به دستور رضاشاه و در شرق آن ساخته شد. زيربناى اين کاخ ۱۱۶۸ مترمربع است و بدنهٔ آن از سنگ قوارهٔ بلوک، به صورت دو جداره ساخته شده است. اين کاخ ۱۱ اتاق و يک سالن پذيرايى با سرويس‌هاى لازم دارد. سقف همهٔ اتاق‌ها، از بتون آرمه ساخته شده و سقف داخلى آن، داراى گچ‌برى‌هاى استادانه و يک نقش برجسته بر بالاى ديوارها و در محل اتصال ديوارها با سقف است. در بخش شمالى اين کاخ، يک در بزرگ قرار دارد که پس از گذشتن از آن و يک راهروى پهن مى‌توان به سرسراى کاخ رسيد. دو راه پلهٔ شرقى - غربى آن به طبقهٔ بالا راه دارند. در مسير راه‌پله، پنجره‌هايى با نقش خورشيد وجود دارد که رو به جنوب باز مى‌شوند. زيباترين عنصر اين کاخ، راه‌پلهٔ مارپيچ آن است که تا زير شيروانى امتداد مى‌يابد. اين کاخ با شمارهٔ ۱۵۱۱، در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

كاخ هخامنشى بردك سياه، دشتستان (برازجان)

کاخ زمستانى داريوش که در ۱۲ کيلومترى شمال برازجان فعلى قرار دارد به نام بردک سياه معروف است و در سال ۱۳۵۰ به وسيلهٔ يک هيئت باستان‌شناسى ايرانى به سرپرستى آقاى على‌اکبر سرفراز مورد مطالعه قرار گرفت.

اين کاخ را با توجه به شيوه معمارى، به خصوص از نظر بست‌هاى دم چلچله‌اى و استفاده از سنگ سياه برخلاف بست‌هاى سادهٔ کاخ پاسارگاد و کاخ برازجان و همچنين با توجه به استفاده از انواع سنگ سياه و سفيد در بناهاى دورهٔ کوروش، مى‌توان به دورهٔ‌ بعد از کاخ‌هاى پاسارگاد و برازجان و همزمان با بناهاى دورهٔ داريوش مربوط دانست. کاخ داراى ده ستون در دو رديف ۵ تايى است که با سبک و شيوهٔ معمارى هخامنشى ساخته شده است. وجه تسميهٔ آن به خاطر استفاده از سنگ سياه در زيرسازى پايهٔ ستون‌ها است.