برج‌ها و مناره‌ها (۲)

برج آجرى اوشقون بابا، روستاى عربشاه، بيجار

اين برج تاريخى در ضلع غربى روستاى عربشاه از توابع بيجار واقع شده است. فرم، مصالح و نوع گنبد که سابقاً بر روى برج استوار بود, نشانگر آثار قرن پنجم و ششم هجرى قمرى است. در حال حاضر ديوارهاى آجرى برج باقى مانده و بخش بزرگى از ساختمان آن قبلاً تخريب شده است. بنا به گفتهٔ اهالى، اين برج به نام باباشاه معروف است و به موجب کتيبه گچى که با دست بر سر در آن نوشته شده است، در سال ۱۳۲۲ شخصى به نام على اشرف بانى تعمير اين محل شده است. نام اصلى اين شخص على اشرف ميرزا محمدى عربشاهى است. اين برج آجرى متعلق به دورهٔ سلجوقى است.

از ديگر آثار تاريخى استان کردستان مى‌توان به موارد زير اشاره کرد:

- کاروانسراى تاج وانچى واقع در سقز.

- بناى سنگى اوچ گنبد واقع در بيجار.

برج اخنجان، روستاى اخنجان، مشهد

ميل اخنجان در ۲۲ کيلومترى شمال مشهد و در روستايى به همين نام واقع شده است. ساختمان اين ميل به دورهٔ تيمورى و قرن نهم هجرى قمرى تعلق دارد و داراى برج هشت‌ضلعى آجرى زيبا و گنبد مخروطى ترک‌ترک‌، معروف به خيارى، است. آجرکارى‌هاى آن بسيار هنرمندانه است و در اشکال گوناگون تزئين يافته است. اين اثر به شمارهٔ‌ ۳۴۱، در زمرهٔ آثار تاريخى به ثبت رسيده است.

برج باراجين، قزوين (سلجوقيان)

در فاصلهٔ ۱۲ کيلومترى از شمال قزوين، محل خوش منظره و خوش‌ آب و هوايى قرار دارد که به علت ارتفاع زياد، هواى آن از هواى قزوين خنک‌تر است. در اين محل، بر روى ارتفاعات جانب چپ، رودخانهٔ عريضى به نام ارنزک جريان دارد. برج بلندى نيز از دور بر فراز اين بلندى خودنمايى مى‌کند؛ چنان‌که از مسافتى بسيار دور از ميان دشت‌ها و صحراهاى اطراف قزوين مى‌توان آن را ديد. بلندى مزبور بر تمام محيط اطراف مسلط است و از فراز آن مى‌توان شهر قزوين را به خوبى مشاهده کرد.

برج باراجين بر روى سکويى هشت‌ضلعى که حدود يک متر از کف زمين ارتفاع دارد، بنا شده است. رج اول سنگ‌چينِ سکوى مزبور با سنگ‌هاى صاف و تراش‌دار چهارگوش بنا شده است و اين تنها قسمت از بناى برج است که از سنگ‌هاى تراش‌دار در بناى آن استفاده شده است. طول هر يک از ضلع‌هاى هشت ضلعى، ۳/۷۰ متر است.

در روى اين سکوى هشت‌ضلعى، نقشهٔ‌ اصلى برج اجرا شده است. نقشهٔ برج عبارت است از : هشت نيم‌ستون مدور که بر گِرداگرد بدنهٔ مدورِ اصلى برج، با فاصله‌هاى منظم کار گذاشته شده‌اند. فاصلهٔ ميان اين نيم‌ستون‌ها ۷۰ سانتى‌متر، محيط نيم‌ستون‌هاى مدور ۱/۸۵ متر و برجستگى‌هاى ميان آن‌ها تا بدنهٔ برج، ۶۰ سانتى‌متر است.

فاصلهٔ ميان بدنهٔ‌ اصلى برج تا لبهٔ سکوى هشت‌ضلعى ۲/۲۰ متر و فاصلهٔ بيش‌ترين برجستگى نيم‌ستون‌ها تا لبهٔ‌ سکو، ۱/۶۰ متر و محيط پايين برج ۱۷ متر است. بلندى نيم‌ستون‌ها به اندازهٔ نيمى از ارتفاع اصلى برج است و نيم‌ستون‌ها در آنجا قطع شده‌اند. با توجه به مصالح خشتى که در ساختن بنا به کار برده شده‌اند، انتخاب چنين نگهدارنده‌هايى حاکى از ذوق سليم و مبتکرانهٔ معمار بوده است. ارتفاع نيم‌ستون‌هاى مذکور نزديک به ۶ متر است. از محلى که ستون‌ها پايان يافته‌اند، بدنهٔ اصلى برج به ارتفاعى برابر با ارتفاع قسمت اول بالا مى‌رود. حدود يک متر به نوک برج مانده، يک دوره سنگ خاراى تراش‌دار که با دقت خاصى تراش داده شده، دورتادور برج قرار گرفته است؛ به نحوى که حدود ۱۰ سانتى‌متر از لبهٔ آن از بدنهٔ برج بيرون زده است. بر روى اين لبهٔ سنگى، ‌شش رج آجر قرمزرنگ با آجرهايى به ابعاد ۵×۲۶×۲۶ سانتى‌‌متر چيده شده است. سپس روى رج آخر با سنگ‌قلوه و سنگ لاشه با ابعاد کوچک‌ترى از بدنهٔ برج، ديوار برج حدود ۳۰ سانتى‌متر بالا برده شده است. بار ديگر، بر روى اين قسمت، دو رج آجر چيده‌اند و سپس آخرين قسمت بالاى برج با استفاده از سنگ‌هاى لاشه و ملاط به ارتفاع نيم متر بنا شده است. مصالح عمده‌اى که در ساختن اين برج به کار برده شده‌اند، چيزى جز سنگ قلوه و سنگ لاشه و ملاط سخت و محکم گچ نيست.

در سمت چپ درِ ورودى برج - حدفاصل ميان نيم‌ستون‌ها - آجرهاى قرمزرنگ را روى بدنهٔ برج قرار داده‌اند و سپس روى آن را لايهٔ ضخيمى از گچ کشيده‌اند. بر روى اين لايه، به کمک آجرهاى لعاب‌دار رنگى که قسمت نرهٔ آن‌ها لعاب داده شده است، طرح‌هاى تزئينى هندسى اجرا شده است.

در مجموع، بناى برج بارجين از نظر تناسب، اثرى جالب‌توجه است و چنان مى‌نمايد که از پايين به بالا، رفته‌رفته از قطر بنا کاسته مى‌شود. اين برج را مى‌توان از آثار قرن ۴ يا ۵ هجرى قمرى به شمار آورد.

برج پير علمدار، دامغان (سلجوقيان)

اين برج در شرق شهر دامغان در محلهٔ خور يا نزديک مسجد جامع و مدرسه حاج فتحعلى بيگ (حوزهٔ علميهٔ دامغان) واقع شده است. اين مقبره به سال ۴۱۷ هجرى قمرى به صورت برج مدور آجرى يا گنبد مخروطى پيازى شکل ساخته شد. ارتفاع اين بنا ۱۳ متر، قطر داخلى آن ۴/۵ متر و شهرت آن به دليل کتيبه‌اى زيبا با خط کوفى مشبک است. اين ساختمان به سبک بناى چهل دختران است اما نه به ظرافت و زيبايى آن.

ساختمان مذکور مقبرهٔ محمد بن ابراهيم، پدر ابو حرب بختيار، ممدوح منوچهرى دامغانى است. گنبد مذکور سابقاً ايوانى داشت که امروزه اثرى از آن باقى نمانده است و در دور ايوان، کتيبه‌اى وجود داشت که فعلاً قطعه‌اى از آن باقى مانده است.

برج تاريخى رادكان شرقى، چناران

بناى اين برج که ساخت آن در سال ۴۱۱ هجرى قمرى به پايان رسيده، بى‌ترديد يکى از مفاخر معمارى و يکى از مواريث فرهنگى سرزمين ايران به حساب مى‌آيد.

برج رادکان چناران که به منظور راهنمايى مسافران و ره‌گم‌کردگان دشت‌هاى سرسبز و جنگل‌هاى شمالى ساخته شده بود، به عنوان آرامگاه يکى از اسپهبدان آل‌‌‌باوند طبرستان نيز مورد توجه قرار گرفته است.

برطبق کتيبهٔ موجود در برج که به صورت کمربندى در زير گنبد آن تعبيه شده است، بناى برج در تاريخ ۴۰۷ هجرى قمرى آغاز شده، و در سال ۴۱۱ هجرى به دست احمد بن عمر به پايان رسيده است.

ميل رادکان از سبک خاص معمارى برخوردار است و در عين سادگى، يکى از شاهکارهاى معمارى ايران بعد از اسلام به حساب مى‌آيد و بلنداى آن که بيش از ۳۵ متر است، نظر هر بيننده‌اى را به خود جلب مى‌کند.

برج چهل دختران، سمنان (ساسانيان)

در اواسط خيابان حکيم الهى و بر سر راه شهر به محلات ثلاث (کوشمغان، زاوغان و کديور) و بين محله کوشمغان و زاوغان سمنان، برج کهنه و قديمى و نيمه مخروبه‌‌اى وجود دارد که به نام برج چهل دختر يا چهل دختران ناميده مى‌شود. وجه تسميهٔ اين برج چنين است: عده‌اى از مردم سمنان معتقدند برج مذکور را چهل دختر که دست از تعلقات دنيوى کشيده و تارک دنيا شده بودند، با گل و خشت ساخته‌اند.

قدر مسلم اين است که تاريخ بناى برج يا آتشکده به زمان قبل از اسلام برمى‌گردد. همان‌طور که از نام کوشمغان (کوشک مغان) و زاوغان (زاويه مغان) که در نزديکى برج قرار دارد، برمى‌آيد و با توجه به مقام مغ که پيشواى زردشتيان بود، مى‌توان اطمينان داشت که برج مذکور زمانى آتشکده و يکى از امان متبرکهٔ زردشتيان بوده است.

اين بنا به صورت برج هشت ضلعى است که هر ضلع آن در خارج ۴/۵ و در داخل ۲/۸۰ متر است، ارتفاع برج در بعضى قسمت‌ها ۱۰ متر و در قسمت‌هاى نسبتاً سالم ديگر به ۱۲ متر مى‌رسد. ضخامت ديوار تقريباً ۵۰ تا ۶۰ سانتى‌متر است.

به عقيدهٔ ‌مردم سمنان، برج چهل دختر يکى از بناهاى شوهرياب سمنان است. به اين صورت که دختران دم‌بخت براى باز شدن گره‌ بخت خود و پيدا کردن شوهر به داخل برج مى‌روند و سه تا هفت سنگ را از داخل به خارج پرتاب مى‌‌کنند، اگر سنگ به خارج برج بيفتد معتقدند که بخت آن‌ها باز خواهد شد و حتماً همان سال به خانهٔ شوهر خواهند رفت، ‌ در غير اين صورت بايد براى بخت‌گشايى تا سال ديگر صبر کنند.

هم اکنون برج مذکور به دليل توسعهٔ‌ شهرى و احداث مدرسه، داخل حياط مدرسه قرار گرفته و کماکان ارزش تاريخى خود را حفظ کرده است.

برج خشتى مزج، كلاته‌خيج، شاهرود (قاجاريان)

اين برج در کنار راه آسفالتهٔ مزج به کلاتهٔ خيج در شهر شاهرود واقع شده است. برج خشتى مزج که فضاى درونى آن تا حدود زيادى خراب شده، مربوط به دورهٔ قاجاريه است.

برج رادكان غربى، روستاى رادكان، كردكوى

اين برج نزديک روستاى رادکان، ۲۴ کيلومترى کردکوى و در ۵۴ کيلومترى جنوب گرگان بر فراز تپه‌اى با موقعيت خاص طبيعى و سوق‌الجيشى واقع شده است. اين بنا ۳۵ متر ارتفاع و بدنهٔ ساده آجرچين دارد که در فواصل معين بدنه آن، سوراخ‌هاى داربستى در هنگام احداث بنا تعبيه شده است.

زيباترين قسمت بنا، در بخش فوقانى آن قرار دارد و مشتمل بر دو رديف قطاربندى و دو کتيبهٔ کوفى است که نام بانى آن و تاريخ ساختمان بر آن نوشته شده است. کتيبهٔ بنا به صورت کشيده نوشته شده است و عده‌اى آن را تقليدى از معمارى گنبد قابوس مى‌دانند. با اين تفاوت که گنبد برج رادکان به صورت دو پوش است و پوشش فوقانى به صورت مخروطه‌ بلندى جلب توجه مى‌کند و از شاهکارهاى معمارى قرون اوليه به شمار مى‌آيد.

سردر ورودى بنا بر پرتگاهى مشرف است. طرح داخلى برج رادکان مدور و نماى بسيار ساده دارد. تمام بدنهٔ بنا از آجر ساخته شده و آجرهاى آن از نظر پختگى، رنگ و استحکام نظير آجرهاى گنبد قابوس است. ملاط به کار رفته در بنا گچ است. تا دورهٔ‌ قاجار، بر بالاى ورودى بنا، کتيبه‌‌اى به خط کوفى وجود داشته که به سرقت رفته است.

اين برج محل دفن يکى از اسپهبدان آل باوند طبرستان به نام ابوجعفر محمدبن ونوريان باوندى است. بناى برج در تاريخ ۴۰۷ هـ.ق شروع و در سال ۴۱۱ هـ.ق به پايان رسيده است.

برج رسكت، روستاى دودانگه، ساري

بناى برج رسکت (واقع در روستاى رسکت از بخش دودانگه) در آغاز قرن پنجم هجرى قمرى ساخته شد. اين برج شامل بدنهٔ آجرى و گنبد است که حد فاصل قسمت فوقانى بدنه و آغاز گنبد آن تزئينات مقرنس‌کارى شده است و دو کتيبهٔ آجرى نيز به خط پهلوى ساسانى و خط کوفى در روى آن به چشم مى‌خورد.

برج زندان سليمان، شيراز (ساسانيان)

در نزديک کاخ اختصاصى کوروش، ويرانهٔ‌ يک برج سنگى و بلند وجود داشت که اينک تنها ضلع غربى آن باقى مانده و سه ضلع ديگر آن منهدم شده است. ارتفاع آن نزديک به ۱۲ متر است که از ۱۶ رديف سنگ‌هاى بزرگ با تراش سفيد و بسيار منظم و دقيق تشکيل شده است.

پلکان منظم سنگى برج، ساکنان آن را به درون اتاق بالاى برج مى‌بُرده است. اکنون تنها مدخل اتاق بر ديوار باقى است و از پلکان آن اثرى بر جاى نمانده است. بسيارى از باستان‌شناسان، اين برج را آرامگاه کامبيز و برخى هم آتشکده دانسته‌اند.

برج سلطان زين‌العابدين، سارى

برج سلطان زين العابدين به خاطر شيوهٔ معمارى و گنبد هرمى شکل هشت وجهى و همچنين تزئينات کاشى‌کارى، صندوق و در نفيس چوبى، در رديف بهترين ابنيه تاريخى - مذهبى سارى به شمار مى‌آيد. در بالاى در ورودى آن، کتيبه‌اى به خط رقاع بر روى کاشى نقش شده که مضمون آن چنين است : «عمل سيد على بن سيد کمال‌الدين بناء آملي». بر روى صندوق چوبى بقعه، کتيبه‌اى به خط ثلث در نهايت ظرافت و زيبايى حک شده که طبق متن آن، اين محل مرقد سلطان امير شمس‌الدين است. اين صندوق منبت‌کارى شده در واقع شاه‌کارى از هنرهاى دستى است. چهار طرف بدنهٔ‌ کتيبه، محفوظ مانده و حاوى دو تاريخ حکاکى شده است. بناى برج سلطان زين‌العابدين به اواسط قرن نهم هجرى قمرى تعلق دارد. ساختمان اين برج با ارتفاع تقريبى ۲۰ متر، ‌ متشکل از سه قسمت بدنه، گردنه و گنبد هرمى شکل هشت وجهى است که تزئينات آجرى آن به شيوه مقرنس‌کارى در بدنه و گردنه هر ضلع، به طرز زيبايى صورت گرفته و نظر هر بيننده‌اى را جلب مى‌‌کند.