در زمينهٔ تغذيه مصنوعى براى نوزاد در سال‌هاى اخير پيشرفت زيادى حاصل شده است. اگر مادر غذاى مصنوعى را با توجه خاص و با دقت آماده مى‌کند و کودک نيز به خوبى پرستارى مىشود، بدين ترتيب مى‌توان مطمئن بود که طفل بدون تغذيه از شير مادر نيز به خوبى نمو و تکامل مى‌نمايد. چنانچه طفل مقدار کمى هم از پستان مادر بنوشد تأثير تغذيهٔ مصنوعى به مراتب بهتر مىشود. به اين نوع تغذيه تغذيه از دو شير مى‌گويند. يک قطره کوچک شير مادر براى طفل واجد ارزش فوق‌العاده‌اى خواهد بود. هيچ مادرى حق ندارد که اين ذره شير را که خود شخصاً مى‌تواند به طفل بخوراند، بى‌ارزش انگارد اين مقدار شير اگر از لحاظ غذائيت نقش چندانى نداشته باشد، ولى به کودک، عناصر لازم و مؤثر را که براى رشد و نمو او لازم است و بدن او به آنها نياز دارد، مى‌رساند. کودکى که از دو شير تغذيه مى‌کند مانند کودکى که از شير مادر فقط تغذيه مى‌نمايد ـ لااقل خيلى بهتر از آنکه فقط از شير مصنوعى تغذيه کند ـ نمو خواهد کرد. تغذيه از دو شير وقتى مجاز است که با همهٔ ارادهٔ خوب مادر و همهٔ تلاش و زحمات آن شيرش کفايت نمى‌کند، همچنين وقتى که شير مادر در اولين نيمهٔ سال با رشد و نمو و بالاخره نياز بدنى کودک متناسب نيست و از نظر مقدار کمبود دارد، و نيز هنگامى که مادر به علل شغلى و غيره نمى‌تواند در هر وعده غذا خود را به طفل برساند. اگر بتوان در هر وعده غذا اول پستان و سپس غذاى مصنوعى را به کودک داد قدرت و استعداد پستان براى شير دادن حفظ شده است.
مواد تشکيل دهندهٔ غذاى مصنوعى
مادهٔ اصلى غذاى نوزاد، شير حيوانى است که غالباً شير گاو مى‌باشد و به‌ندرت شير بز. شير بز بر شير گاو اين امتياز را دارد که هنگام دوشيدن مانند شير گاو کثيف و آلوده نمى‌شود. سابقاً مردم تصور مى‌کردند که بز به مرض سل مبتلا نمى‌شود، ولى با تحقيقات بعدى مسلم شد که در ميان بزها نيز مرض سل وجود دارد. به يک خطر بزرگ هم در شير بز بايد اشاره شود که نوزاد را به مرور کم خون مى‌سازد و در مواقعى ديده شده که خيلى حادّ بوده است. بنابراين کودکى که با شير بز تغذيه مىشود بايد از اين نظر به‌خصوص تحت توجه قرار گيرد.
اگر شير تازه و سالم در اختيار نباشد، مى‌توان از انواع شير خشک استفاده کرد. تغذيهٔ نوزاد از شيرهاى خشک و آماده در جعبه و قوطى روز به روز وسعت مى‌يايد و تهيهٔ آن بسيار آسان است اما با شير تازه که شخصاً آماده کرده‌ايم قابل مقايسه نخواهد بود. شير حيوانى نبايد بدون جوشاندن و پختن به طفل داده شود. درست است که شير در کارخانه، پاستوريزه مىشود، اما اين کفايت نمى‌کند و بايد مجدداً پخته و سپس به طفل داده شود. در اينجا به اولين ضرر تغذيهٔ مصنوعى برخورد مى‌کنيم: در اثر چوشاندن، مقدار زيادى از عناصر مفيد شير به کلى يا قسمتى از آن از بين مى‌رود که در نمو کودک نقش حساسى دارد: مانند عناصر مکمل يا ويتامين‌ها با الفباى لاتين به‌نام‌‌هاى A. B. C. D و غيره نام برده شده‌اند. ويتامين D مانع بروز راشيتيسم مىشود و آن در شير، کره، زرده تخم‌مرغ و ماهى وجود دارد.
ويتامين C در نمو سالم نقش مهم دارد و بدن را در مقابل ابتلا به بيمارى‌هاى مسرى مقاوم مى‌سازد و آن به مقدار زياد در ميوه و سبزيجات وجود دارد و بسيار لازم است که طفل به موقع از آنها بهره‌مند شود. در آينده نيز در اين باره صحبت خواهيم کرد. خوردن ميوه و سبزيجات بر خلاف تصور بعضى از مادران در جلوگيرى از راشيتيسم مؤثر نيست. زيرا آنها فاقد ويتامين D مى‌باشند. اما در تغذيه از پستان مادر کليهٔ ويتامين‌هاى لازم به بدن کودک مى‌رسد. اما در تغذيهٔ مصنوعى در اثر جوشاندن شير، قسمتى از ويتامين‌ها متلاشى و ضايع مى‌گردند. هر نوع از شيرها، محتوى عناصر ضد بيمارى‌هاى مسرى است. شير مادر بديهى است از حيث ترکيبات اعم از ويتامين و غيره غنى و کامل است و قبلاً هم در اين مورد بحث کرده‌ايم. شير حيوانى نيز داراى مواد لازم مى‌باشد که در مصون نگاهداشتن نوزاد حيوانات از بيمارى‌هاى حيوانى بسيار حائز اهميت و مؤثر است، ولى در مورد نوزاد انسان، طبيعى است که نمى‌تواند صاحب آن اثرات باشد.
از طرف ديگر در اثر پختن، مواد لازم و ويتامين‌ها کمتر مى‌شوند. پس کودک از طريق تغذيهٔ مصنوعى نمى‌تواند مصونيت لازم را کسب کند. ترکيبات شيميائيِ جزء اصلى شير حيوانى، با وجود ترکيب خشن و درشت آن تقريباً مانند ترکيبات شير انسان است. اما از نظر ساختمان شيميائى متفاوت با شير انسان است. مثلاً مواد پروتئين شير گاو چون داراى ساختمانى جدا از شير انسان است، در معده به‌صورت دانه‌هاى درشت در مى‌آيد و به همين دليل سنگين هضم‌تر از شير انسان است. پروتئين شير گاو براى جهاز هاضمهٔ گوساله ساخته شده و او را کاملاً و سريع، رشد و نمو مى‌بخشد. گوساله وزن زمان تولد خود را در ظرف ۵۰ روز به دو برابر مى‌رساند، در حالى‌که نوزاد انسان در طول ۱۵۰ روز به اين حد نصاب مى‌رسد. بنابراين شير حيوانى نمى‌تواند تغذيهٔ چندان مناسبى براى نوزاد انسان باشد.
مواد غذائى انواع شيرها عبارتند از: مواد پروتئين، قند، چربى و املاح که در انواع شيرها و مقدار و نسبت‌هاى مختلف وجود دارند:
انواع شيرها در
هر ۱۰۰ گرم
مواد پروتئين
قند
چربى
املاح
شير مادر
۲/۱ تا ۵/۱%
%۶
%۴
۲۵%
شير گاو
۵/۳ تا ۷/۳%
۳ تا ۴%
۵/۳ تا ۴%
۵/۳ تا ۴%
شير بز
۶/۳%
۶/۳%
۳/۴
۸%
طبق جدول بالا شير گاو از نظر مواد پروتئينى و املاح غنى‌تر از شير انسان و چربى آن تقريباً برابر مى‌باشد ولى قند آن کمتر است، جهاز هاضمهٔ کودک براى شير حيوانى ساخته نشده است، پس بايد آن طورى آماده شود که براى کودک قابل هضم و تحمل گردد. براى اين کار مى‌توان از روش رقيق کردن شير گاو و يا ترش نمودن آن استفاده کرد و به هدف رسيد.
رقيق نمودن شير گاو
وقتى با اضافه کردن آب لازم مواد پروتئينى شير گاو برابر مواد پروتيئنى شير مادر گرديد، طبعاً مقدار قند آن هم با همين نسبت پائين خواهد آمد همان‌طور که در جدول زير مشاهده مىشود. براى رفع کمبود اين دو ماده بايد چيزى جانشين آن نمائيم. اما چربى را نمى‌توان جبران نمود. معمولاً در غذاهائى که براى نوزادان ساخته مىشود کمبود چربى را توسط مواد نشاسته‌اى يا قندى يا انواع آرد جبران مى‌کنند. ولى بالأخره هميشه اين کمبود به‌طورى اثر نامطلب خود را نشان مى‌دهد. قندها و آردها از قبيل برنج، جو و ذرت مى‌باشند.
انواع شيرها در
هر ۱۰۰ گرم
مواد پروتئين
قند
چربى
املاح
شير مادر
۲/۱ تا ۵/۱%
%۶
%۴
۲۵%
شير گاو
۵/۳ تا ۷/۳%
۳ تا ۴%
۵/۳ تا ۴%
۵/۳ تا ۴%
شير بز
۶/۳%
۶/۳%
۳/۴
۸%
قندها
قند يا شکر يکى از چند مواد غذائى است که هيچ‌گونه ويتامينى در بر ندارد و بايد به اندازه‌اى مصرف شود که غذا را در حد لازم شيرين کند. مصرف قند زياد در غذا توليد اختلالات گوارشى مى‌نمايد. در حالت طبيعى از قند يا شکر معمولى استفاده مى‌کنيم. قند شير گران است و خيلى کم شيرين مى‌باشد و به آسانى توليد اسهال مى‌کند و فقط به‌عنوان دارو براى نوزادان مبتلا به يبوست مصرف مى‌گردد؛ ولى هميشه با احتياط و به مقدار کم، به اندازهٔ 'نوک چاقو' قند غذائى نيز گران است و شيرينى آن کم و توليد يبوست مى‌نمايد و براى نوزادانى که به اسهال مبتلا هستند مناسب است. قند مالت هضم غذا را تسريع مى‌کند و براى اطفال مبتلا به يبوست تجويز مى‌گردد، و در حقيقت از قند شکر بهتر است. عسل نيز داراى همين خاصيت است. بنابراين براى کودکانى که با تغذيهٔ مصنوعى زندگانى مى‌کنند، مى‌توان با توجه به وضع مزاجى آنها و عمل گوارش آنها قند مناسب را انتخاب کرد.
