آغار داستان

سر فیلسوفان یونان گروه		جواهر چنین آرد از کان کوه
که چون ی کره آن شاه گیتی نورد		ز گردش به گردون برآورد گرد
به یونان زمین آمد از راه دور		وطن گاه پیشینه را داد نور
زرامش سوی دانش آورد رای		پژوهش‌گری کرد با رهنمای
دماغ فلک را به اندیشه سفت		در بستگیها گشاد از نهفت
سخن را نشان جست بر رهبری		ز یونانی و پهلوی و دری
از آن پارسی دفتر خسروان		که بر یاد بودش چو آب روان
ز دیگر زبانهای هر مرز و بوم		چه از جنس یونان چه از جنس روم
بفرمود تا فیلسوفان همه		کنند آن چه دانش بود ترجمه
زهر در بدانش دری درکشید		وز آن جمله دریائی آمد پدید
صدف چون زهر گوهری گشت پر		پدید آمد از روم دریای در
نخستین طرازی که بست از قیاس		کتابیست کان هست گیتی شناس
دگر دفتر رمز روحانیان		کزو زنده مانند یونانیان
همان سفر اسکندری کاهل روم		بدو نرم کردند آهن چو موم
خبر یافتند از ره کین و مهر		که در هفت گنبد چه دارد سپهر
کنون زان صدفهای گوهر فشان		برون ز انطیاخس نبینی نشان
چنین چند نوباوه عقل و رای		پدید آمد از شاه کشور گشای
بدان کاردانی و کارآگهی		چو بنشست بر تخت شاهنشهی
اشارت چنان شد ز تخت بلند		که داناست نزدیک ما ارجمند
نجوید کسی بر کسی برتری		مگر کز طریق هنر پروری
زهر پایگاهی که والا بود		هنرمند را پایه‌ی بالا بود
قرار آنچنان شد که نزدیک شاه		بدانش بود مرد را پایگاه
چو دولت به دانش روان کرد مهد		مهان سوی دانش نمودند جهد
همه رخ به دانش برافروختند		ز فرزانگان دانش آموختند
ز فرهنگ آن شاه دانش پسند		شد آواز یونان به دانش بلند
کنون کان نواحی ورق در نوشت		زمان گشت و زو نام دانش نگشت
سر نوبتی گر چه بر چرخ بست		به طاعتگهش بود دایم نشست
نهانخانه‌ای داشتی از ادیم		برو هیچ بندی نه از زرو سیم
یکی خرگه از شوشه‌ی سرخ بید		در آن خرگه افشانده خاک سپید
دلش چون شدی سیر ازین دامگاه		در آن خرگه آوردی آرامگاه
نهادی کلاه کیانی ز سر		به خدمتگری چست بستی کمر
زدی روی بر روی آن خاک پاک		برآوردی از دل دمی دردناک
ز رفته سپاسی برآراستی		به آینده هم یاریی خواستی
هر آن فتح کاقبالش آورد پیش		ز فضل خدا دید نزجهد خویش
دعا کردنش بین چه در پرده بود		همانا که شاهی دعا کرده بود
دعا کاید از راه آلودگی		نیارد مگر مغز پالودگی
چو صافی بود مرد مقصود خواه		دعا زود یابد به مقصود راه
سکندر که آن پادشاهی گرفت		جهان را بدین نیک راهی گرفت
نه زان غافلان بود کز رود و می		بدو نیک را برنگیرند پی
به کس بر جوی جور نگذاشتی		جهان را به میزان نگه داشتی
اگر پیره زن بود و گر طفل خرد		گه داد خواهی بدو راه برد
بدین راستی بود پیمان او		که شد هفت کشور به فرمان او
به تدبیر کار آگهان دم گشاد		ز کار آگهی کار عالم گشاد
وگر نه یکی ترک رومی کلاه		به هند و به چین کی زدی بارگاه
شنیدم که هر جا که راندی چو کوه		نبودی درش خالی از شش گروه
ز پولاد خایان شمشیر زن		کمر بسته بودی هزار انجمن
ز افسونگران چند جادوی چست		کز ایشان شدی بند هاروت سست
زبان اورانی که وقت شتاب		کلیچه ربودندی از آفتاب
حکیمان باریک بین بیش از آن		که رنجانم اندیشه‌ی خویش از آن
ز پیران زاهد بسی نیک‌مرد		که در شب دعائی توانند کرد
به پیغمبران نیز بودش پناه		وزین جمله خالی نبودش سپاه
چو کاری گره پیش باز آمدی		به مشکل گشادن نیاز آمدی
ز شش کوکبه صف برآراستی		ز هر کوکبی یاریی خواستی
به اندازه‌ی جهد خود هر کسی		در آن کار یاری نمودی بسی
به چندین رقیبان یاریگرش		گشاده شدی آن گره بردرش
به تدبیر پیران بسیار سال		به دستوری اختر نیک فال
چو زین گونه تدبیر ساز آمدی		دو اسبه غرض پیشباز آمدی
کجا دشمنی یافتی سخت کوش		که پیچیدی از سخت کوشیش گوش
به پیغام اول زر انداختی		به زر کار خود را چو زر ساختی
اگر دشمن زر بدی دشمنش		به آهن شدی کار چون آهنش
گر آهن نبودی بر آن در کلید		به افسونگران چاره کردی پدید
گر افسونگر از چاره سرتافتی		به مرد زبان دان فرج یافتی
چو زخم زبان هم نبودی به بند		ز رای حکیمان شدی بهره‌مند
ز چاره حکیم ار هراسان شدی		به زهد و دعا سختی آسان شدی
گر از زاهدان بودی آن کار بیش		به پیغمبران بردی آن کار پیش
و گر زین همه بیش بودی شمار		به ایزد پناهیدی انجام کار
پناهنده‌ی بخت بیدار او		شدی یار او ساختی کار او
ز هر عبره کاندر شمار آمدش		نمودار عبرت به کار آمدش
ز بزم طرب تاب شغل شکار		ندیدی به بازیچه در هیچ کار
یکی روز می خوردن آغاز کرد		در خرمی بر جهان باز کرد
برامش نشستند رامشگران		کشیدند بزمی کران تا کران
سراینده‌ای بود در بزم شاه		که شه را درو بیش بودی نگاه
وشی جامه‌ای داشتی هفت رنگ		چو گل تاروپودش برآورده تنگ
تماشای آن جامه‌ی نغز باف		دل شاه را داده بر وی طواف
بر آن جامه‌ی چون گل افروخته		ز کرباس خام آستر دوخته
خداوند آن جامه‌ی نغز کار		گران جامه زو تا بسی روزگار
ز بس زخمه‌ی دود و تاراج گرد		وشی پوش را جامه شد سالخورد
چو خندید بر یکدیگر تاروپود		سرآینده را آخر آمد سرود
کهن جامه را داد سازی دگر		وشی زیر کرد آستر برزبر
چو در چشم شاه آمد آن رنگ زشت		بدو گفت کی مدبر بدسرشت
چرا پره‌ی سرخ گل ریختی		بخار مغیلان در آویختی
حریرت چرا گشت برتن پلاس		چه داری شبه پیش گوهر شناس
زمین بوسه داد آن سراینده مرد		بجان و سرشاه سوگند خورد
که این جامه بود آنکه بود از نخست		ز بومش دگرگونه نقشی نرست
جز آن نیست کز تو عمل کرده‌ام		درون را به بیرون بدل کرده‌ام
خلق بود بیرون نهفتم ز شاه		خلق‌تر شدم چون درون یافت راه
شه از پاسخ مرد دستان سرای		فروماند سرگشته لختی بجای
از آن پس که خلقان او تازه کرد		به خلقش کرم بیش از اندازه کرد
ز گریه بپیچید و در گریه گفت		که پوشیده به راز ما در نهفت
گر از راز ما بر گشایند بند		بگیرد جهان در جهان بوی گند
چو از نقش دیبای رومی طراز		سر عیبه زینسان گشایند باز
به ارمار درین مجمر نقره پوش		چو عود سیه برنداریم جوش
که خوبان به خاکستر عود و بید		کنند از سر خنده دندان سفید