مردی از اهالی آسمان

آیت الله محمدحسین غروی نائینی به سال ۱۲۴۰ هجری شمسی مصادف با ۱۲۷۶ هجری قمری در خاندانی فاضل و روحانی در شهر نائین به دنیا آمد

آیت‌الله محمدحسین غروی‌نائینی به سال ۱۲۴۰ هجری شمسی مصادف با ۱۲۷۶ هجری قمری در خاندانی فاضل و روحانی در شهر نائین به دنیا آمد. پدرش شیخ‌الاسلام میرزاعبدالرحیم از خاندان بزرگ منوچهری بود که پدرانش در اصفهان پشت در پشت لقب شیخ الاسلامی داشتند.

او تحصیلات خود را ابتدا در زادگاهش نائین گذراند و پس از آن در ۱۷ سالگی ( ۱۲۹۳ق) به اصفهان رفت و در آن حوزه علمی بزرگ، دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از استادان فرهیخته چون ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمدباقر ایوانکی فرزند شیخ محمدتقی اصفهانی و جهانگیرخان قشقایی گذراند.

او سال ۱۳۰۳ق راهی نجف اشرف شد و پس از مدتی به سامرا رفت. در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس ۲ استاد فرزانه، سید محمد طباطبایی‌فشارکی و سید اسماعیل صدرشرکت‌جسته، سپس در محفل پربار درس میرزا محمدحسن شیرازی حضور یافت و مدت ۹ سال از دانش سرشار او بهره برد.

پس از رحلت میرزای‌شیرازی همراه سید اسماعیل صدر راهی کربلا شد و در مدت ۲ سال اقامت در آنجا از این استاد عزیز (صدر) سود جست و سپس با اندوخته‌ای ارزشمند و کوله باری گرانسنگ در سال ۱۳۱۶ق راهی نجف و مقیم آنجا شد و به تدریس علوم دینی پرداخت و همراه آن در پای درس آخوند خراسانی حاضر شد.

میرزای نائینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش، شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند. شاگردانی همچون سیدمحسن طباطبایی حکیم، سید محمد حجت‌کوه‌کمری، سید محمدهادی میلانی، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدحسین طباطبایی، سید محمود حسینی‌شاهرودی، سید جمال‌الدین گلپایگانی و... میرزای نائینی، نگاشتن درس استاد در حوزه‌های علمی را رایج کرد، زیرا استادان پیش از او نسبت به آن توجه بایسته‌ای نداشتند. نائینی به ضبط و نگارش درس و یادداشت‌برداری از مطالب علمی توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود می‌خواست مطالب درس را بدون کم و کاست تقریر کنند. از این رو بیشتر شاگردان وی، مطالب را با دقت هرچه تمام‌تر می‌نگاشتند و هر از گاهی آن را بر استاد عرضه می‌داشتند و استاد نیز برای رشد و کمال علمی آنان، رهنمودهای لازم و مورد نیاز را ارائه می‌کرد.

او از جمله دانشمندانی است که در رونق و جلو رفتن «اصول » زحمت فوق العاده کشید، تا جایی که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و بیشتر معاصران از نظریات وی پیروی می‌کنند و آن را همسنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به شمار می‌آورند.

گرایش سیاسی نائینی نزدیک به میرزای شیرازی و همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که از دوستان دوران جوانی او به شمار می‌رفت. آیت‌الله نائینی از پیشگامان نهضت مشروطه به شمار می‌رود. در سال ۱۳۲۷ق مشروطه خواهان حکومت را در دست گرفتند، لکن با دخالت اجانب، فئودال‌ها و غرب زدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را تصاحب و انقلاب را از مسیر اصلی‌اش منحرف کرده، به جای کیفر دشمنان واقعی مشروطه، شیخ فضل‌الله نوری را بردار کردند. بیشتر علمای بزرگ نجف همچون میرزای نائینی به این امید که خواهند توانست به آن نهضت، محتوایی اسلامی ببخشند، از آن پشتیبانی کردند. مخالفان برای مقابله با نهضت تلاش کردند و حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در این میان مرگ مرموز و ناگهانی آخوند خراسانی، باعث تضعیف نهضت شد، هر چند مانع حرکت علما به ایران نشد. رهبران روحانی از جمله نائینی به سوی کاظمین حرکت کردند و سرانجام فعالیت‌های آنان باعث شد آرامش به ایران بازگردد.

او در جریان جنگ جهانی اول نیز از جمله روحانیونی بود که علیه انگلیس اعلام جهاد کردند و پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل نیز با او مخالفت کرده و انتخابات عمومی برای تشکیل مجلس موسسان را تحریم کرد و در اعتراض به تبعید شیخ مهدی خالصی، از رهبران مخالف ملک فیصل به حجاز همراه تعداد دیگری از روحانیون به ایران مهاجرت کرد که پس از یک سال به نجف بازگشت. نائینی از مراجع اهل قلم بود که در درست‌نویسی در حدّ وسواس تلاش می‌ورزید، به همین دلیل بسیاری از آثار به‌جا مانده از او به دلیل پرهیز از اشتباه ادبی و سستی در نشر و کاستی در جمله‌بندی‌ها و... به چاپ نرسیده و بسیاری از نگارش‌های تحقیقی ایشان از بین‌رفته یا به‌گونه خطی در کتابخانه‌ها بر جای مانده است؛ زیرا نائینی آنچنان دقیق بود که میل نداشت چیزی از دست او صادر شود که به لحاظ ادبی اشتباهی داشته باشد. از این مرجع اهل قلم آثار فراوانی برجای مانده است که از آن میان می‌توان به رساله‌های فقهی تخصصی ایشان نظیر رساله در خلل نماز، رساله در لباس مشکوک نوشته شده در سال ۱۳۱۵قمری، رساله در لا ضرر، رساله در باب تزاحم، رساله در شرط متأخر، رساله در تعبدی و توصلی، رساله در ترتُّب و رساله در معانی حرفیه را نام برد. غیر از رسایل مذکور، نائینی آثار فقهی و سیاسی دیگری نیز دارد که از آن جمله‌اند حاشیه علی العروة الوثقی، وسیله النجاه، ذخیرة العباد، تنبیه الامه و تنزیه الملّة. یکی از مهم‌ترین کتب ایشان کتاب اخیر الذکر تنبیه الامه و تنزیه الملّة است.

آیت‌الله نائینی این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه (۱۳۲۷ق) به فارسی نوشت و مورد تأیید بعضی بزرگان قرار گرفت. او در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدی را اثبات کرده و پرده از چهره حکومت‌های استبدادی برداشته و زندگی در زیر سلطه استبداد را با بردگی مساوی می‌داند. ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و شوون اعتباری امام معصوم را برای فقیه جامع الشرایط ثابت می‌داند. از نظراو، علما شرعا مسوول دستگاه حکومتی‌اند و جلوگیری از بی‌نظمی و بی‌عدالتی در جامعه از وظایف آنها و در غیبت امام عصر، رهبری جامعه به عهده آنان است. به گفته شهید مطهری افسوس که جو عوام‌زده محیط ما کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یکباره مهر سکوت بر لب بزند و دم فرو ببندد.

سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر، آیت‌الله العظمی میرزا محمدحسین نائینی، پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در۲۶ جمادی الاولی ۱۳۵۵ق (۱۳۱۵ش) در ۷۸ سالگی به رحمت ایزدی پیوست و پیکر پاکش در کنار حرم مطهر حضرت علی(ع) به خاک سپرده شد.

مرتضی موسوی